array(0) { }
немесе әлеуметтік желі арқылы кіріңіз
немесе тіркеліңіз
Почтаңызға құпия сөзді қалпына келтіруге арналған сілтеме жіберіледі.
# | Орысша нұсқасы | Қазақша нұсқасы | Рейтинг |
---|---|---|---|
1. | Удаленный доступ (Remote access) | Қашықтан басқару | |
2. | Несанкционированный доступ (Unauthorized access) | Рұқсатсыз кіру | |
3. | Сисадмин | жүйелік әкімші | |
4. | Спаммер | Спамшы | |
5. | Компоновщик (Linker) | 1. Компоновщик – құрастырушы/біріктіруші; 2. Linker – Дәнекер | |
6. | Движок искусственного интеллекта (Artificial intelligence engine) | Жасанды зият қозғауышы | |
7. | Здравомыслящий искусственный интеллект (Artificial Intelligence of the Commonsense knowledge) | Парасатты жасанды зият | |
8. | Носитель данных (Storage medium) | Дерек тасымалдағыш | |
9. | Хаб (Hub) | 1. Торап; 2. Күпшек | |
10. | Корневой каталог (Root directory) | Бас каталог / бас тізім / ілкі тізім |
ТЕК ТЕРМИНКОМ МҮШЕЛЕРІ ҒАНА ДАУЫС БЕРЕ АЛАДЫ! Республикалық терминология комиссиясының 2024 жылғы 2-отырысында бекітілетін терминдері (қоғамдық-гуманитарлық бағыт)
№ | САЛАСЫ | ТЕРМИН САНЫ | РЕТТІК САНЫ |
1 | ҚР Төтенше жағдайлар министрлігі ұсынған терминдер | 274 | 1-274 |
2 | ҚР Ұлттық экономика министрлігі ұсынған терминдер | 35 | 275-309 |
3 | Экономика, қаржы, еңбек және халықты әлеуметтік қорғау салаларында қолданылатын терминдер | 9 | 310-318 |
# | Орысша нұсқасы | Қазақша нұсқасы | Рейтинг | |
---|---|---|---|---|
1. | абляция ледника | мұздықтың семуі | абляция ледникамұздықтың семуіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Мұздықтың семуі – еру және булану нәтижесінде мұздықтың немесе қар жамылғысы массасының төмендеуі. 2. Этимологиясы: лат. ablatio – алып тастау, кему, жою 3. Өзбек: muzlik ablasyonu 4. Түрік: buzul ablasyonu 5. Ағылшын: glacier ablation 6. Неміс: gletscherablation 7. Бекітілген нұсқасы: ледник - мұздық (2005), бассейн ледника - мұздық алабы (2022), истeканиe зeрна - дәннің семуі (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: бекітілген терминдерді ескере отырып, "мұздықтың семуі" терминін бекіту ұсынылады. | +5 |
2. | аварийная работа | авариялық жұмыс | аварийная работаавариялық жұмысСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Авариялық жұмыс – авариялардың алдын алу немесе олардың зардаптарын жою үшін қажетті алдын ала болжанбаған шұғыл жұмыс түрі. 2. Этимологиясы: авария (итальян.avaria, франц. avarie) - "зақым". 3. Өзбек: – 4. Түрік: afet çalışması 5. Ағылшын: emergency operation 6. Неміс: Katastropheneinsatz 7. Бекітілген нұсқасы: вероятные аварии - ықтимал авариялар (2022), аварийный ремонт - авариялық жөндеу (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2023 жылғы 29 тамыздағы № 727 қаулысы. ...Астана қаласы төтенше жағдайлар департаментінің өрт сөндіру және авариялық-құтқару жұмыстары ... Қазақстан Республикасы Президентінің 2023 жылғы 29 маусымдағы № 274 Жарлығы. Төтенше жағдайлар департаменті өрт сөндіру және авариялық-құтқару жұмыстары. 9. Ұсыныстар: заңнама құжаттарында "авариялық жұмыстар" термин тіркесі кездеспеді. Бекітілген терминдерді, басқа тілдегі аудармасын ескере отырып, "авариялық жұмыстар" терминін бекіту ұсынылады. | +8 |
3. | аварийная среда | авариялық орта | аварийная средаавариялық ортаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Авариялық орта – ТЖ аймағындағы объектілерге деструктивті күштердің (факторлардың) әсерінен пайда болған орта, апат немесе басқа да төтенше жағдай салдарынан адам өміріне, денсаулығына, қоршаған ортаға немесе мүлікке қауіп төнген жағдай. 2. Этимологиясы: авария (итальян.avaria, франц. avarie) - "зақым". 3. Өзбек: favqulodda muhit 4. Түрік: acil durum ortamı 5. Ағылшын: emergency environment 6. Неміс: notfall-Umgebung 7. Бекітілген нұсқасы: авария экологическая - экологиялық авария (2022), нейтральная среда - бейтарап орта (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: "авариялық орта" терминін бекіту ұсынылады. | +8 |
4. | аварийный взрыв | авариялық жарылыс | аварийный взрывавариялық жарылысСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Авариялық жарылыс – өндіріс технологиясының бұзылуы, қызмет көрсету персоналының қателіктері немесе жобалау кезінде жіберілген қателіктер нәтижесінде пайда болған жарылыс. 2. Этимологиясы: авария (итальян.avaria, франц. avarie) – "зақым". 3. Өзбек: – 4. Түрік: acil patlama 5. Ағылшын: emergency explosion 6. Неміс: notexplosion 7. Бекітілген нұсқасы: авария - авария (2015) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: "авариялық жарылыс" нұсқасы ұсынылады | +8 |
5. | аварийный выброс | авариялық шығарынды | аварийный выбросавариялық шығарындыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Авариялық шығарынды – техникалық жүйелердегі, тазарту қондырғыларындағы және т. б. авария нәтижесінде қоршаған ортаға (су, топырақ, атмосфера) ластаушы заттардың байқаусызда шығарылуы. 2. Этимологиясы: итал. avaria не франц. avarie - "зақым" 3. Өзбек: favqulodda chiqish 4. Түрік: acil vaka emisyon 5. Ағылшын: emergency emission 6. Неміс: notfall-Emission 7. Бекітілген нұсқасы: выброс - шығарынды (2021) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2023 жылғы 11 қарашадағы № 998 қаулысы ..ластағыш заттардың шығарындылары... 9. Ұсыныстар: "авариялық шығарынды" нұсқасын ұсынамыз. | +8 |
6. | аварийный выход | авариялық шығу, авариялық шығужол | аварийный выходавариялық шығу, авариялық шығужолСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Авариялық шығу – эвакуация жолына, тікелей сыртқа немесе қауіпсіз аймаққа апаратын есік, люк немесе басқа шығу жолы. 2. Этимологиясы: "авария" итал. avaria, франц. avarie - "зақым" 3. Өзбек: favqulodda chiqish 4. Түрік: acil çıkış 5. Ағылшын: emergency exit 6. Неміс: notausgang 7. Бекітілген нұсқасы: аварийный выход - авариялық шығар жер (2016) 8. Заңнамадағы қолданысы: Павлодар облысы Екібастұз қаласы әкімдігінің 2024 жылғы 27 ақпандағы №243/2 қаулысы. ... автобустан авариялық шығулардың және оларды қимылға келтiретiн құрылғылардың ... 9. Ұсыныстар: өзбек, түрік тіліндегі аудармаларын басшылыққа ала отырып, "авариялық шығужол", яғни "шығужолды" біріктіріп термин ретінде ұсынуға болады. | +4 |
7. | аварийный сертификат | авариялық сертификат, авария сертификаты | аварийный сертификатавариялық сертификат, авария сертификатыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Авариялық сертификат - сақтандырылған мүлікте келтірілген залалдың сипатын, мөлшерін және себептерін растайтын құжат. 2. Этимологиясы: авария (итальян. avaria, франц. avarie) - "зақым"; сертификат (ортағасырлық лат. certifico, франц. sertificat) - "куәландыру". 3. Өзбек: favqulodda vaziyatlar sertifikati 4. Түрік: acil durum sertifikası 5. Ағылшын: emergency certificate 6. Неміс: notfallzertifikat 7. Бекітілген нұсқасы: сертификат - сертификат (2016), корневой сертификат - түбір сертификат (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: "авариялық сертификат" калька аударма болғандықтан, "авария сертификаты" терминін ұсынамыз. | +5 |
8. | авария и ее последствия | авария және оның салдары | авария и ее последствияавария және оның салдарыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Авария және оның салдары - қауіпті өндірістік объектіде қолданылатын құрылыстарды және (немесе) техникалық құрылғыларды бұзу, жабдықтардың немесе механизмдердің күтпеген жерден істен шығуы, одан әрі жұмыс істеуі мүмкін болмайтын ғимараттарды немесе инфрақұрылымды бұзу. 2. Этимологиясы: "авария" итал. avaria, франц. avarie - "зақым" 3. Өзбек: baxtsiz hodisa va uning oqibatlari 4. Түрік: kaza ve sonuçları 5. Ағылшын: accident and its consequences 6. Неміс: der Unfall und seine Folgen 7. Бекітілген нұсқасы: следствие - салдар (2021) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2023 жылғы 28 шiлдедегi № 622 қаулысы. "Дүлей зілзалалар мен авариялар салдарынан ... 9. Ұсыныстар: "авария және оның салдары" терминдік мәнге ие емес сөз тіркесі болғандықтан, күн тәртібінен алынып тастау керек. | +8 |
9. | авария морского (речного) объекта | теңіз (өзен) объектісінің авариясы | авария морского (речного) объектатеңіз (өзен) объектісінің авариясыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Теңіз (өзен) объектісінің авариясы - теңіз (өзен) объектісінде адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіп төндіретін, теңіз (өзен) объектісі корпусының немесе оның жабдықтарының зақымдалуына, теңіз жарамдылығының жоғалуына не жағалау құрылысының теңіз (өзен) объектісінің зақымдануына және қоршаған ортаның ластануына әкеп соғатын қауіпті оқиға. 2. Этимологиясы: объект (лат.objectum) - "алға лақтыру","қарсы алу". 3. Өзбек: dengiz (Daryo) ob'ektining avariyasi 4. Түрік: deniz (nehir) nesnesinin kazası 5. Ағылшын: accident of a marine (river) facility 6. Неміс: unfall eines Meeres- (Fluss-) Objekts 7. Бекітілген нұсқасы: морская вода - теңіз суы (2023), объект - нысан (әдеб.) (2003), информационный объект - ақпараттық объект (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: басқа тілдердегі аударманы басшылыққа ала отырып, "теңіз (өзен) объектісінің авариясы" нұсқасын қолдаймыз. | +5 |
10. | авария на АЭС | АЭС-тағы авария | авария на АЭСАЭС-тағы аварияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. АЭС-тағы авария – радиоактивті заттардың шығарылуына әкелуі мүмкін, адамдардың өмірі мен денсаулығына, сондай-ақ қоршаған ортаға қауіп төндіретін атом электр станциясындағы авария. 2. Этимологиясы: атом (грек. ἄτομος) - "бөлінбейтін, кесілмейтін"; электр (грек. λλεκτρον, 'электрон') - "кәріптас"; станция (поляк. stancja) - "тұру; келу орны"; авария (итальян. avaria, франц. avarie) - "зақым". 3. Өзбек: atom elektr stantsiyasida avariya 4. Түрік: nükleer santral kazası 5. Ағылшын: accident at a nuclear power plant 6. Неміс: unfall in einem Atomkraftwerk 7. Бекітілген нұсқасы: атомная электростанция (АЭС) - атом электр стансасы (АЭС) (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: "АЭС-тағы авария" терминін бекіту ұсынылады. | +7 |
11. | авария на магистральном трубопроводе | магистральды құбырдағы авария, магистрал құбырдағы авария | авария на магистральном трубопроводемагистральды құбырдағы авария, магистрал құбырдағы аварияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Магистральды құбырдағы авария - техногендік төтенше жағдайдың туындауына әкеп соғатын химиялық немесе өрт-жарылыс қауіпті заттардың жоғары қысыммен шығарылуымен және төгілуімен байланысты құбырдағы авария. 2. Этимологиясы: магистраль (нем. Magistrale; лат. magistralis) - "үлкен", "негізгі". 3. Өзбек: magistral quvurda avariya 4. Түрік: ana boru hattında kaza 5. Ағылшын: accident on the main pipeline 6. Неміс: unfall an der Hauptleitung 7. Бекітілген нұсқасы: магистраль - магистраль (2018), магистральный трубопровод - магистралдық құбыржелі (2020) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2023 жылғы 27 желтоқсандағы № 1202 қаулысы. ... Магистральдық мұнай құбырлары... 9. Ұсыныстар: "магистральды құбырдағы авария" терминін қазақ тілі заңдылығына сәйкес "магистрал құбырдағы авария" бекіту ұсынылады. | +3 |
12. | авария на подземном сооружении | жер асты құрылысындағы авария, жерасты құрылысындағы авария | авария на подземном сооружениижер асты құрылысындағы авария, жерасты құрылысындағы аварияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жер асты құрылысындағы авария - жерасты шахтасында, тау-кен қазбасында, жерасты қоймасында, көлік туннелінде немесе рекреациялық үңгірде құрылыстардың кенеттен толық немесе ішінара бұзылуымен байланысты, олардағы адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіп тудыратын және (немесе) материалдық залалға әкеп соқтыратын қауіпті оқиға. 2. Этимологиясы: авария (итальян.avaria, франц. avarie) - "зақым". 3. Өзбек: er osti inshootidagi avariya 4. Түрік: yeraltı yapısında kaza 5. Ағылшын: an accident at an underground facility 6. Неміс: unfall auf unterirdischer Baustelle 7. Бекітілген нұсқасы: подземные воды - жерасты суы (2022), рубеж инженерных сооружений и заграждений - инженерлік құрылыстар мен бөгеттер шебі (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 26 желтоқсандағы N 1296 Қаулысы. ... 10) жағалау жиегі - су объектісі жағалауының судың барынша көтерілуі (лық толуы) нәтижесінде пайда болатын жиегі; 11) жер асты ... 9. Ұсыныстар: "жерасты құрылысындағы авария" терминдік тіркес түрінде бекіту ұсынылады. | +3 |
13. | авария на промышленных объектах | өнеркәсіп объектілеріндегі авария | авария на промышленных объектахөнеркәсіп объектілеріндегі аварияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Өнеркәсіп объектілеріндегі авария - өндірістік нысанда, техникалық жүйеде немесе өндірістік қондырғыда жұмыстың реттелген орындалуын тоқтататын кенеттен және күтпеген оқиға. 2. Этимологиясы: объект (лат.objectum) - "алға лақтыру","қарсы алу"; авария (итальян.avaria, франц. avarie) - "зақым". 3. Өзбек: sanoat ob'ektlarida avariya 4. Түрік: endüstriyel tesislerde kaza 5. Ағылшын: accident at industrial facilities 6. Неміс: unfall in Industriestandorten 7. Бекітілген нұсқасы: промышленная вода - өнеркәсіптік су (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қостанай облысы Қарасу ауданы әкімдігінің 2022 жылғы 28 сәуірдегі № 75 қаулысы. ... объектілеріндегі елді мекендер шекараларының шегіндегі бақылау субъектілеріне қатысты мемлекеттік бақылау, сондай-ақ өнеркәсіптік қауіпсіздік саласындағы ... 9. Ұсыныстар: "өнеркәсіп объектілеріндегі авария" терминін бекіту ұсынылады. | +7 |
14. | авиасанитарный отряд | авиасанитарлық жасақ | авиасанитарный отрядавиасанитарлық жасақСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Авиасанитарлық жасақ – санитарлық-гигиеналық және эпидемияға қарсы іс-шараларды ұйымдастыруға және өткізуге бағытталған тактикалық міндеттерді орындауға арналған авиациялық бөлімше. 2. Этимологиясы: Авиа (латын. avis) - "құс", санитар (латын. sanitas) - "денсаулық"; отряд (орыс. отряжать) - "жасақтау, жасақ құру". 3. Өзбек: aviasanitariya otryadi 4. Түрік: hava sağlığı müfrezesi 5. Ағылшын: aviation sanitary unit 6. Неміс: luftwaffentruppe 7. Бекітілген нұсқасы: отряд пограничников - шекарашылар жасағы (2020), отряд - отряд (2020) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "авиасанитарлық жасақ" нұсқасын қолдаймыз. | +5 |
15. | авиационная катастрофа | авиациялық апат | авиационная катастрофаавиациялық апатСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Авиациялық апат - адамдардың қаза болуына немесе хабар-ошарсыз кетуіне, зардап шеккендерге дене жарақатын келтіруге, кеменің және онда тасымалданатын материалдық құндылықтардың бұзылуына немесе бүлінуіне әкеп соққан әуе кемесіндегі, ұшудағы немесе эвакуациялау процесіндегі қауіпті оқиға. 2. Этимологиясы: авиация (еж. үндіеур. awi; лат. avi; фр. aviation) - "құс". 3. Өзбек: aviatsiya halokati 4. Түрік: havacılık kazası 5. Ағылшын: aviation disaster 6. Неміс: Flugzeugabsturz 7. Бекітілген нұсқасы: авиационная поддержка - авиациялық қолдау (2020) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2022 жылғы 25 мамырдағы № 334 қаулысы. ... авиациялық іздестіру-құтқару қызметтері ... ... апатқа ұшырау жағдайындағы адамдар үшін ... 9. Ұсыныстар: "авиациялық апат" терминдік тіркесі заңнамалық құжатта кездеспеді, жеке термин ретінде қолданыста бар. Басқа тілдегі қолданысты ескере отырып, "авиациялық апат" терминін бекіту ұсынылады. | +7 |
16. | автоматическая пожарная сигнализация | автоматты өрт сөндіру сигнализациясы, автоматтық өрт сөндіру сигнализациясы, автоматты өрт сөндіру дабылы | автоматическая пожарная сигнализацияавтоматты өрт сөндіру сигнализациясы, автоматтық өрт сөндіру сигнализациясы, автоматты өрт сөндіру дабылыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Автоматты өрт сөндіру сигнализациясы, автоматтық өрт сөндіру сигнализациясы – басқару аспаптары мен шлейфтердің жиынтығы-өрт хабарлағыштары орнатылған оларды қосатын коммуникациялық кабельдік желілер (немесе сымсыз байланыс құрылғылары). 2. Этимологиясы: автомат (гр. automatos) - "өздігінен әрекет ететін", сигнализация (лат. signāle, signum) - «белгі". 3. Өзбек: avtomatik yong'in signalizatsiyasi 4. Түрік: otomatik yangın alarmı 5. Ағылшын: automatic fire alarm system 6. Неміс: automatischer Feueralarm 7. Бекітілген нұсқасы: автоматическая игла - автоматты ине (2021), водопровод пожарный - өрт сөндіру суқұбыры (2021), предупреждающая сигнализация - ескерту дабылы (байланыс) (2007) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Басқармасының 2018 жылғы 27 қыркүйектегі № 228 қаулысы. ... техникалық құралдарды (күзет және өрт сигнализациясы ... 9. Ұсыныстар: "автоматты өрт сөндіру сигнализациясы" немесе "автоматты өрт сөндіру дабылы" деп бекіту ұсынылады. | +5 |
17. | автоматическая пожарная сигнализация и система оповещения | автоматтандырылған өрт сөндіру сигнализациясы мен құлақтандыру жүйесі, автоматтық өрт сөндіру сигнализациясы мен құлақтандыру жүйесі | автоматическая пожарная сигнализация и система оповещенияавтоматтандырылған өрт сөндіру сигнализациясы мен құлақтандыру жүйесі, автоматтық өрт сөндіру сигнализациясы мен құлақтандыру жүйесіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Автоматтандырылған өрт сөндіру сигнализациясы мен құлақтандыру жүйесі - өрттің шығу көзін (өрт дабылы) анықтауға мүмкіндік беретін аппаратураны, сөйлеуді ескертуді автоматты түрде қосу құрылғысын, өрт сөндіру жүйесін, түтін шығаруды және кіруді бақылау және басқару жүйесіне (СКУД) және лифт шаруашылығына басқару сигналдарын беруді қамтитын және күзетілетін аумақта өрт туралы ақпаратты белгілі бір түрде алатын, өңдейтін, беретін және тұжырымдайтын жүйе. 2. Этимологиясы: автомат (гр. automatos) - "өздігінен әрекет ететін", сигнализация (лат. signāle, signum) - «белгі". 3. Өзбек: avtomatik yong'in signalizatsiyasi va ogohlantirish tizimi 4. Түрік: otomatik yangın alarmı ve uyarı sistemi 5. Ағылшын: automatic fire alarm and warning system 6. Неміс: automatische Brandmeldeanlage und Alarmsystem 7. Бекітілген нұсқасы: предупреждающая сигнализация - ескерту дабылы (байланыс) (2007), автоматическая игла - автоматты ине (2021), водопровод пожарный - өрт сөндіру суқұбыры (2021), система оповещения гражданской защиты - азаматтық қорғаудың құлақтандыру жүйесі (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Басқармасының 2018 жылғы 27 қыркүйектегі № 228 қаулысы. ... (күзет және өрт сигнализациясы ... Қарағанды облысының әкімдігінің 2024 жылғы 7 наурыздағы № 14/01 қаулысы. ... "Азаматтық қорғаудың құлақтандыру жүйесін ... 9. Ұсыныстар: "автоматтандырылған өрт сөндіру сигнализациясы мен құлақтандыру жүйесі" немесе "автоматтандырылған өрт сөндіру дабылы мен құлақтандыру жүйесі" деп бекіту ұсынылады. | -3 |
18. | автоматическая система газового пожаротушения | автоматтандырылған газды өрт сөндірудің жүйесі, газды өрт сөндірудің автоматтық жүйесі, газбен өрт сөндірудің автоматтық жүйесі, | автоматическая система газового пожаротушенияавтоматтандырылған газды өрт сөндірудің жүйесі, газды өрт сөндірудің автоматтық жүйесі, газбен өрт сөндірудің автоматтық жүйесі,Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Автоматтандырылған газды өрт сөндірудің жүйесі, газды өрт сөндірудің автоматтық жүйесі - өртпен күресу үшін газды өрт сөндіру құрамдарын пайдаланатын жабдықтар жиынтығының (сұйытылған газдар (СО2, хладондар) және сығылған газдар (инерген, аргонит, азот, аргон) автоматтандырылған жүйесі. 2. Этимологиясы: газ - (нидерл. gas, еж. грек. háos) - "хаос". 3. Өзбек: avtomatik gazni o'chirish tizimi 4. Түрік: otomatik gazlı yangın söndürme sistemi 5. Ағылшын: automatic gas fire extinguishing system 6. Неміс: automatische Gasfeuerlöschanlage 7. Бекітілген нұсқасы: автоматическая система газового пожаротушение - газбен өрт сөндірудің автоматтық жүйесі (өртке қарсы қызм.) (1999) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: 1999 жылы бекітілген нұсқаны, қазақ тілі заңдылықтарын басшылыққа ала отырып, "газбен өрт сөндірудің автоматтық жүйесі" немесе "газды өрт сөндірудің автоматтық жүйесі" термин тіркесін бекіту ұсынылады. | -5 |
19. | автоматическая система дренчерного пожаротушения | автоматтандырылған дренчерлік өрт сөндіру жүйесі, дренчерлік өрт сөндірудің автоматтық жүйесі, дренчерлі өрт сөндірудің автоматтық жүйесі | автоматическая система дренчерного пожаротушенияавтоматтандырылған дренчерлік өрт сөндіру жүйесі, дренчерлік өрт сөндірудің автоматтық жүйесі, дренчерлі өрт сөндірудің автоматтық жүйесіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Автоматтандырылған дренчерлік өрт сөндіру жүйесі, дренчерлік өрт сөндірудің автоматтық жүйесі - өрт ошақтарын жою және өртті оқшаулайтын, өрттің одан әрі таралуына жол бермейтін, су пердесін жасау үшін пайдаланылатын автоматтық жүйе. 2. Этимологиясы: дренчер (ағылш. drench) - "суару". 3. Өзбек: avtomatik drenaj yong'inni o'chirish tizimi 4. Түрік: otomatik drenaj yangın söndürme sistemi 5. Ағылшын: automatic drencher fire extinguishing system 6. Неміс: automatische Entwässerungsfeuerlöschanlage 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: қазақ тіліндегі сөз тіркесі байланысының ерекшеліктерін ескере отырып, "дренчерлі өрт сөндірудің автоматтық жүйесі" терминін бекіту ұсынылады. | -5 |
20. | автоматическая система контроля | автоматтандырылған бақылау жүйесі, автоматтық бақылау жүйесі, автоматты бақылау жүйесі (2015) | автоматическая система контроляавтоматтандырылған бақылау жүйесі, автоматтық бақылау жүйесі, автоматты бақылау жүйесі (2015)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Автоматтандырылған бақылау жүйесі, автоматтық бақылау жүйесі - шығарындылар және (немесе) төгінділер көрсеткіштерін автоматты өлшеуді және есепке алуды, осы көрсеткіштер туралы ақпаратты қоршаған ортаға теріс әсер ететін объектілердің мемлекеттік тізіліміне тіркеуді және беруді қамтамасыз ететін техникалық құралдар кешені 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: avtomatik bahilau juyesi 4. Түрік: otomatik kontrol sistemi 5. Ағылшын: automatic control system 6. Неміс: automatisches Kontrollsystem 7. Бекітілген нұсқасы: автоматическая система контроля - автоматты бақылау жүйесі (2015) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрінің 2023 жылғы 9 маусымдағы № 424 бұйрығы. ... автоматты бақылауды жүзеге ... 9. Ұсыныстар: 2015 жылы бекітілген "автоматты бақылау жүйесі" термині болғандықтан, күн тәртібінен алып тастау ұсынылады. | +3 |
21. | автоматическая система пенного пожаротушения | автоматтандырылған көбікті өрт сөндіру жүйесі, көбікпен өрт сөндірудің автоматтық жүйесі (1999) | автоматическая система пенного пожаротушенияавтоматтандырылған көбікті өрт сөндіру жүйесі, көбікпен өрт сөндірудің автоматтық жүйесі (1999)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Автоматтандырылған көбікті өрт сөндіру жүйесі, көбікпен өрт сөндірудің автоматтық жүйесі - белсенді зат ретінде көбікті қолдана отырып, өрт ошағын оқшаулаудың автоматтық жүйесі. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: avtomatik ko'pikli yong'inga qarshi tizimі, avtomatik ko'pikli yong'inni o'chirish tizimi 4. Түрік: otomatik köpük yangın söndürme sistemi 5. Ағылшын: automatic foam fire extinguishing system 6. Неміс: automatisches Schaumlöschsystem 7. Бекітілген нұсқасы: автоматическая система пенного пожаротушения - көбікпен өрт сөндірудің автоматтық жүйесі (1999) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: 1999 жылы бекітілген "көбікпен өрт сөндірудің автоматтық жүйесі" нұсқасын немесе "көбікті өрт сөндірудің автоматтық жүйесі" терминдік тіркесін бекіту ұсынылады. | -3 |
22. | автоматическая система порошкового пожаротушения | автоматтандырылған ұнтақты өрт сөндіру жүйесі, ұнтақты өрт сөндірудің автоматтық жүйесі | автоматическая система порошкового пожаротушенияавтоматтандырылған ұнтақты өрт сөндіру жүйесі, ұнтақты өрт сөндірудің автоматтық жүйесіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Автоматтандырылған ұнтақты өрт сөндіру жүйесі, ұнтақты өрт сөндірудің автоматтық жүйесі - ұсақ ұнтақталған минералдармен, арнайы қоспалары бар ұнтақтармен жабдықталған өрт сөндірудің автоматтық жүйесі. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: avtomatik kukunli yong'inga qarshi tizim, 4. Түрік: otomatik toz yangın söndürme sistemi 5. Ағылшын: automatic powder fire extinguishing system 6. Неміс: automatisches Pulverlöschsystem 7. Бекітілген нұсқасы: автоматическая система порошкового пожаротушения - ұнтақпен өрт сөндірудің автоматтық жүйесі(өртке қарсы қызм.) (1999) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: 1999 жылы бекітілген "ұнтақпен өрт сөндірудің автоматтық жүйесі" терминін қалдыру немесе "ұнтақты өрт сөндірудің автоматтық жүйесі" терминін бекіту ұсынылады. | -5 |
23. | автоматическая система спринклерного пожаротушения | автоматтандырылған спринклерлік өрт сөндіру жүйесі, спринклерлік өрт сөндірудің автоматтық жүйесі, спринклерлі өрт сөндірудің автоматтық жүйесі | автоматическая система спринклерного пожаротушенияавтоматтандырылған спринклерлік өрт сөндіру жүйесі, спринклерлік өрт сөндірудің автоматтық жүйесі, спринклерлі өрт сөндірудің автоматтық жүйесіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Автоматтандырылған спринклерлік өрт сөндіру жүйесі, спринклерлік өрт сөндірудің автоматтық жүйесі – спринклер деп аталатын арнайы құрылғылардан тұратын өрттен қорғау құралдарының автоматтық жүйесі. Негізгі мақсаты-өрт сөндіргіш затты үлкен қысыммен бүрку. 2. Этимологиясы: спринклер (ағылш. sprinkler) - "шашыратқыш", "бүркігіш" 3. Өзбек: avtomatlashtirilgan sprinkler yong'inni o'chirish tizimi, avtomatik sprinkler yong'inni o'chirish tizimi 4. Түрік: otomatik yangın söndürme sprinkler sistemi, otomatik yağmurlama yangın söndürme sistemi 5. Ағылшын: automatic sprinkler fire extinguishing system 6. Неміс: automatisches Sprinkler-Löschsystem 7. Бекітілген нұсқасы: автоматическая система спринклерного пожаротушение - спринклерлік өрт сөндірудің автоматтық жүйесі (өртке қарсы қызм.) (1999) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: бұған дейін бекітілген "спринклерлік өрт сөндірудің автоматтық жүйесі" терминін қайта бекіту немесе "спринклерлі өрт сөндірудің автоматтық жүйесі" терминін бекіту ұсынылады. | -4 |
24. | автомобиль аэродромный пожарный | аэродромдық өрт сөндіру автомобилі | автомобиль аэродромный пожарныйаэродромдық өрт сөндіру автомобиліСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Аэродромдық өрт сөндіру автомобилі – ұшақтар мен тікұшақтардағы өртті сөндіруді, апатқа ұшыраған ұшақтардан жолаушылар мен экипаж мүшелерін эвакуациялау бойынша жұмыстарды жүргізуді, сондай-ақ әуежайлар ауданындағы объектілердегі өртті сөндіруді қамтамасыз ететін құтқару қызметіне арналған көлік. 2. Этимологиясы: автомобиль (көне грек. α’υτός) - "өзі", (латын. mobilis) - "жылжымалы", аэродром (көне грек. ἀήρ) - "ауа", δρόμος - "жол". 3. Өзбек: avtomobil aerodrom o't o'chiruvchisi 4. Түрік: havaalanı itfaiyecisi arabası 5. Ағылшын: airfield fire truck 6. Неміс: fahrzeug der flugplatz-feuerwehr 7. Бекітілген нұсқасы: беспилотный автомобиль - жүргізушісіз автомобиль (2021) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "аэродромдық өрт сөндіру автомобилі" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
25. | автомобиль газодымазащитный службы | газ-түтіннен қорғау қызметінің автомобилі | автомобиль газодымазащитный службыгаз-түтіннен қорғау қызметінің автомобиліСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Газ-түтіннен қорғау қызметінің автомобилі – газдану және түтіндеу жағдайында жұмыстарды жүргізу үшін агрегаттармен және өрт-техникалық қару-жарақпен жабдықталған өрт сөндіру автокөлігі. 2. Этимологиясы: Автомобиль (көне грек. α’υτός) - "өзі", (латын. mobilis) - "жылжымалы"; газдымозащитный (көне грек. χάος) - "ретсіз, тәртіпсіз, бей-берекет", дым (үндіеуропа. dhumas) - "түтін", защитный (орыс. за) - "шеттілдік префикс", щить - "қалқан". 3. Өзбек: gaz va tutunni himoya qilish xizmati avtomobili 4. Түрік: gaz koruma hizmetinin aracı 5. Ағылшын: gas and smoke protection service vehicle 6. Неміс: fahrzeug des gasschutzdienstes 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "газ-түтіннен қорғау қызметінің автомобилі" нұсқасын қолдаймыз. | +6 |
26. | автомобиль пожарно-спасательный | өрт сөндіру-құтқару автомобилі | автомобиль пожарно-спасательныйөрт сөндіру-құтқару автомобиліСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Өрт сөндіру-құтқару автомобилі – өрт сорғысымен, сұйық өрт сөндіргіш заттарды сақтауға арналған сыйымдылықтармен және оларды беру құралдарымен, генератормен, өрт-техникалық қару-жарақтың кеңейтілген жиынтығымен жабдықталған және жеке құрамды, өрт-техникалық қару-жарақ пен жабдықты өрт (авария) орнына жеткізуге, сөндіруге және авариялық-құтқару жұмыстарын жүргізуге арналған өрт сөндіру автомобилі. 2. Этимологиясы: автомобиль (көне грек. α’υτός) - "өзі", (латын. mobilis) - "жылжымалы". 3. Өзбек: автомобиль пожарно-спасательный 4. Түрік: yangın ve kurtarma aracı 5. Ағылшын: fire and rescue vehicle 6. Неміс: feuerwehr-rettungswagen 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "өрт сөндіру-құтқару автомобилі" нұсқасын қолдаймыз. | +6 |
27. | автомобиль пожарный пенно-порошкового тушения | көбік-ұнтақты өрт сөндіру автомобилі | автомобиль пожарный пенно-порошкового тушениякөбік-ұнтақты өрт сөндіру автомобиліСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Көбік-ұнтақты өрт сөндіру автомобилі – өрт сөндіргіш ұнтақты сақтауға арналған ыдыспен, газы бар баллондармен немесе компрессорлық қондырғымен, лафеттік және қол оқпандарымен, көбік түзгішті сақтауға арналған бір немесе бірнеше сыйымдылықпен, коммуникацияларды байлайтын өрт сорғысымен және көбік түзгішті мөлшерлеуге арналған құрылғымен жабдықталған және өрт орнына жеке құрамды, өрт-техникалық қару-жарақ пен жабдықты жеткізуге арналған өрт сөндіру автомобилі. 2. Этимологиясы: автомобиль (еж. гр. α ατός, лат. mobilis) - "өзі" + "жылжымалы, жылдам" 3. Өзбек: ko'pikli kukunli söndürme mashinasi o't o'chiruvchisi 4. Түрік: köpük ve toz söndürme itfaiyecisi arabası 5. Ағылшын: foam powder extinguishing fire truck 6. Неміс: löschfahrzeug der Feuerwehr Schaumpulver löschen 7. Бекітілген нұсқасы: автомобиль пожарной пенно-порошкового тушения - көбік-ұнтақты өрт сөндіргіш (өртке қарсы қызм.) (1999) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2015 жылғы 7 қарашадағы № 888 бұйрығы. ... ұнтақты және ауа-көбікті өрт сөндіргіштердің жұмысының мақсаты ... 9. Ұсыныстар: өртке қарсы қызмет саласында бұған дейін бекітілген "көбік-ұнтақты өрт сөндіргіш" терминін редакциялап, "көбік-ұнтақты өрт сөндіру автомобилі" деп бекіту ұсынылады. | -4 |
28. | автомобиль пожарный с порошковой установкой пожаротушения | ұнтақты өрт сөндіру қондырғысы бар өрт сөндіру автомобилі, ұнтақты өрт сөндіру қондырғылы өрт сөндіргіш автомобиль | автомобиль пожарный с порошковой установкой пожаротушенияұнтақты өрт сөндіру қондырғысы бар өрт сөндіру автомобилі, ұнтақты өрт сөндіру қондырғылы өрт сөндіргіш автомобильСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ұнтақты өрт сөндіру қондырғылы өрт сөндіру автомобилі – жүк көлігінің шассиіне орнатылған және ұнтақ ыдыстары, сығылған газ көзі, құбырларды қосу жүйелері, бекіту және реттеу арматурасы, лафеттік және қол оқпандары, бақылау аспаптары бар автомобиль түрі. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: kukunli o't o'chirish moslamasi bilan o't o'chiruvchi mashina 4. Түрік: toz yangınla mücadele tesisi olan itfaiyeci arabası 5. Ағылшын: car repair with repair 6. Неміс: löschfahrzeug mit pulverförmigem Löschfahrzeug 7. Бекітілген нұсқасы: автомобиль пожарной пенно-порошкового тушения - көбік-ұнтақты өрт сөндіргіш (өртке қарсы қызм.) (1999) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрінің 2021 жылғы 6 қыркүйектегі № 429 бұйрығы. ... мақсаттағы (газдық-су (бу шығару)) өрт сөндіру автомобилі ... 9. Ұсыныстар: "ұнтақты өрт сөндіру қондырғысы бар өрт сөндіру автомобилі" терминін редакциялап, "ұнтақты өрт сөндіру қондырғылы өрт сөндіргіш автомобиль" деп бекіту ұсынылады. | +6 |
29. | автомобиль пожарный с углекислотный установкой пожаротушения | өрт сөндіруге арналған көмірқышқылдық қондырғысы бар өрт сөндіру автомобилі, өрт сөндіруге арналған көмірқышқылдық қондырғылы өрт сөндіргіш автомобиль | автомобиль пожарный с углекислотный установкой пожаротушенияөрт сөндіруге арналған көмірқышқылдық қондырғысы бар өрт сөндіру автомобилі, өрт сөндіруге арналған көмірқышқылдық қондырғылы өрт сөндіргіш автомобильСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Өрт сөндіруге арналған көмірқышқылдық қондырғысы бар өрт сөндіру автомобилі - сұйық көмірқышқыл газының заряды бар, қаныққан булардың қысымында болатын, жоғары қысымды айдау, газды орта мен жану аймағын араластырып салқындату арқылы жұмыс атқаратын автомобиль түрі. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: karbonat angidrid yong'in o'chirish tizimiga ega o't o'chirish mashinasi 4. Түрік: yangını söndürmek için karbondioksit tesisine sahip itfaiye aracı 5. Ағылшын: fire truck with carbon dioxide installation for fire extinguishing 6. Неміс: löschfahrzeug mit Kohlendioxid-Löschanlage 7. Бекітілген нұсқасы: углекислый газ - көмірқышқыл газ (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: "өрт сөндіруге арналған көмірқышқылдық қондырғылы өрт сөндіргіш автомобиль" термині ұсынылады. | -5 |
30. | автоокисление | өздігінен қышқылдану, автототығу | автоокислениеөздігінен қышқылдану, автототығуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Өздігінен қышқылдану – органикалық қосылыстардың ауадағы оттегімен өздігінен тотығуы. 2. Этимологиясы: Автоокисление (көне грек. αὐτός) - "өзі, өздігінен", (орыс. окислять) - "қышқылдандыру, тотықтандыру". 3. Өзбек: avtomatik oksidlanish 4. Түрік: otomatik oksidasyon 5. Ағылшын: auto-oxidation 6. Неміс: autooxidation 7. Бекітілген нұсқасы: автохронометраж - автохронометраж (2023), окислитель - тотықтырғыш (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "автототығу" нұсқасын қолдаймыз. | +2 |
31. | активный газ | белсенді газ | активный газбелсенді газСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Белсенді газ – газ тәрізді орталардың сипаттамаларын едәуір жақсартуға мүмкіндік беретін түпнұсқа және инновациялық элемент. 2. Этимологиясы: активный (латын activus) - "әрекет етуші", газ (көне грек. χάος) - "ретсіз, тәртіпсіз, бей-берекет". 3. Өзбек: faol gaz 4. Түрік: aktif gaz 5. Ағылшын: active gas 6. Неміс: аktivgas 7. Бекітілген нұсқасы: активность радиоактивного элемента - радиоактив элементтің белсенділігі (2023), активный ряд металлов - металдардың актив қатары (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "белсенді газ" нұсқасын қолдаймыз. | +1 |
32. | акустическое поражение | акустикалық зақымдау | акустическое поражениеакустикалық зақымдауСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Акустикалық зақымдау – объектілерге акустикалық сәулелену энергиясымен әсер ету арқылы олардың белгілі бір функцияларды (қойылған міндеттерді) орындау қабілетін жоғалтуға әкеп соқтыру. 2. Этимологиясы: Акустика (көне грек. ἀκουστικός) - "есту". 3. Өзбек: akustik shikastlanish 4. Түрік: akustik yenilgi 5. Ағылшын: acoustic damage 6. Неміс: akustische Niederlage 7. Бекітілген нұсқасы: акустическое перемешивание - акустикалық араластыру (2021), огневое поражение - тигізіп ату (2022), поражение - зақымдану (мед.) (1995) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "акустикалық зақымдау" нұсқасын қолдаймыз. | +7 |
33. | альфа-излучение | альфа-сәулелену | альфа-излучениеальфа-сәулеленуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Альфа-сәулелену - оң зарядталған гелий ядроларының ағыны болатын радиоактивті ыдырау және ауыр элементтердің ядролық реакциялары кезінде пайда болатын, иондау қабілеті жоғары, ал ену қабілеті төмен сәулеленудің бір түрі. 2. Этимологиясы: Альфа (көне грек. ἀλφά) - "грек әліпбиіндегі бірінші әріп". 3. Өзбек: alfa nurlanishi 4. Түрік: alfa radyasyonu 5. Ағылшын: alpha radiation 6. Неміс: alpha-strahlung 7. Бекітілген нұсқасы: альфа-фетопротеин (АФП) - альфа-фетопротеин (АФП) (2019), тепловое излучение - жылулық сәулелену (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "альфа-сәулелену" нұсқасын қолдаймыз. | +7 |
34. | анализ сейсмического риска | сейсмикалық тәуекелді талдау | анализ сейсмического рискасейсмикалық тәуекелді талдауСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сейсмикалық тәуекелді талдау – жеке фазалардың басталу сәттерін, толқындардың табиғатын және олардың кеңістік пен уақыттағы себептерін (эпицентрі, ошақтың тереңдігі, ошақтың уақыты), сейсмикалық толқындардың болжамды жолдары мен өту уақытын бағалау. 2. Этимологиясы: сейсмика (еж.гр. σεισμός) - "жер сілкінісі". 3. Өзбек: seysmik xavfni tahlil qilish 4. Түрік: sismik risk analizi 5. Ағылшын: seismic risk analysis 6. Неміс: analyse des seismischen Risikos 7. Бекітілген нұсқасы: сейсмическая волна - сейсмикалық толқын (2022), зона экологического риска - экологиялық қатер аймағы (2022), SWOT-анализ - SWOT-талдау (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2011 жылғы 29 сәуірдегі № 61-ө Өкімі. ... жобаның сейсмикалық төзімділігі бойынша ... Еуразиялық экономикалық комиссия Алқасының 2015 жылғы 19 мамырдағы № 55 шешімі. ...Талдау және тәуекелді азайту әдіснамасы ... 9. Ұсыныстар: "сейсмикалық тәуекелді талдау" терминдік тіркестің сыңарлары жеке термин ретінде бекітілген және заңнамалық құжаттарда қолданыста бар. Сондықтан "сейсмикалық тәуекелді талдау" бекітуге ұсынылады. | +4 |
35. | анализ сейсмограмм | сейсмограмманы талдау | анализ сейсмограммсейсмограмманы талдауСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сейсмограмманы талдау – сейсмикалық тербелістерді бір немесе бірнеше сейсмикалық қабылдағыштармен жазу нәтижесін талдау. 2. Этимологиясы: сейсмограмма (seismos+ gramma) - "жер сілкінісі" + "жазба, жазбаша белгі". 3. Өзбек: seysmogrammani tahlil qilish 4. Түрік: sismogram analizi 5. Ағылшын: seismogram analysis 6. Неміс: analyse des Seismogramms 7. Бекітілген нұсқасы: спектральный анализ - спектрлік талдау (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 5 сәуірдегі N 306 Қаулысы. ... тарихи сейсмограммаларының электронды мұрағатын жасау" ... 9. Ұсыныстар: "сейсмограмманы талдау" терминін бекіту ұсынылады. | +5 |
36. | анализатор горючей смеси | жанғыш қоспаны талдағыш | анализатор горючей смесижанғыш қоспаны талдағышСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жанғыш қоспаны талдағыш – жанғыш қоспалардың (метан, оттегі ... ) жарылыс қаупін немесе шекті рұқсат етілген концентрациясын бақылауға арналған, бірнеше уақыт ішінде газ қоспасына толық талдау жүргізетін шағын құрылғы түріндегі жабдық. 2. Этимологиясы: Анализатор (көне грек. ἀνάλυσις) - "ажырату, жіктеу, ыдырату". 3. Өзбек: yonuvchan aralashma analizatori 4. Түрік: yanıcı karışım analizörü 5. Ағылшын: combustible mixture analyzer 6. Неміс: analysator für brennbares gemisch 7. Бекітілген нұсқасы: анализатор спектра - спектр талдағышы (2021) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "жанғыш қоспаны талдағыш" нұсқасын қолдаймыз. | +3 |
37. | анализатор дымовых газов | түтін газдарын талдағыш | анализатор дымовых газовтүтін газдарын талдағышСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Түтін газдарын талдағыш – әртүрлі газдардың шығарындыларын бақылау және өлшеу үшін қолданылатын арнайы құрылғылар. 2. Этимологиясы: Анализатор (көне грек. ἀνάλυσις) - "ажырату, жіктеу, ыдырату", дым (үндіеуропа. dhumas) - "түтін", газ (көне грек. χάος) - "ретсіз, тәртіпсіз, бей-берекет". 3. Өзбек: tutun gaz analizatori 4. Түрік: baca gazı analizörü 5. Ағылшын: flue gas analyzer 6. Неміс: rauchgasanalysator 7. Бекітілген нұсқасы: анализатор спектра - спектр талдағышы (2021) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "түтін газдарын талдағыш" нұсқасын қолдаймыз. | +3 |
38. | аномалия климатическая | климаттық аномалия | аномалия климатическаяклиматтық аномалияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Климаттық аномалия – қандай да бір метеорологиялық элементтердің климаттық нормадан айтарлықтай ауытқуы. Ауытқу белгісіне байланысты климаттық аномалияның оң немесе теріс екені туралы айтылады. 2. Этимологиясы: климат (еж. гр. κλίμα) - "экватордан полюстерге қарай еңіс", (Жерді) еңкейту"; анамолия (грек. ανομος+τόμος) - "теріске шығару, қарама-қарсы" + "заң; норма" 3. Өзбек: iqlim anomaliyasi 4. Түрік: iklimsel anomali 5. Ағылшын: climate anomaly 6. Неміс: klimatische Anomalie 7. Бекітілген нұсқасы: климат - климат (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қостанай облысы Таран ауданы әкімдігінің 2016 жылғы 23 маусымдағы №189 қаулысы. ... өнiмiнiң түрлерi бойынша табиғи-климаттық аймақтар бөлiгiнде ... 9. Ұсыныстар: терминдердің заңнамадағы қолданысын, бекітілуін ескере отырып, "климаттық аномалия" деп бекіту ұсынылады. | +4 |
39. | аномалия сейсмического режима | сейсмикалық режим аномалиясы, сейсмикалық режім аномалиясы | аномалия сейсмического режимасейсмикалық режим аномалиясы, сейсмикалық режім аномалиясыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сейсмикалық режим аномалиясы – бұл ең сенімді түрде анықталған жер сілкінісін дайындау процестерімен байланысты геофизикалық әсерлер. 2. Этимологиясы: режим (лат. regimen, лат. regimen) - "басқару, басқарма" 3. Өзбек: seysmik rejim anomaliyasi 4. Түрік: sismik rejim anomalisi 5. Ағылшын: anomaly of the seismic regime 6. Неміс: anomalie des seismischen Regimes 7. Бекітілген нұсқасы: сейсмическая волна - сейсмикалық толқын (2022), транспорт в неуправляемом режиме (информатизация) - басқарылмайтын режимдегі тасымал (ақпараттандыру) (2023), режим конструктора - конструктор режімі (2023), аномалии - аномалиялар (2019) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: терминдік тіркес сыңарлары жеке термин ретінде бекітілген. "Режим" термині бір жылда екі нұсқада бекітілген. Қазақ тілінің заңдылығына сәйкес "режімді" алып, терминдік тіркесті "сейсмикалық режим аномалиясы" деп бекіту ұсынылады. | +4 |
40. | аномалия циркуляции | айналым аномалиясы, айналым ауытқушылығы (2015) | аномалия циркуляцииайналым аномалиясы, айналым ауытқушылығы (2015)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Айналым аномалиясы – әдеттен тыс немесе әдеттен тыс күшті ауа-райы құбылыстары, бұл атмосфералық айналымның қалыпты тәртібінің бұзылуына әкеледі. Мұндай құбылыстарға дауыл, торнадо, найзағай, жаңбыр, қар және басқа да төтенше ауа-райы жағдайлары кіруі мүмкін. Бұл ауытқулар климаттың өзгеруі, табиғи апаттар немесе адамның іс-әрекеті сияқты әртүрлі факторлардан туындауы мүмкін. 2. Этимологиясы: аномалия көне грек. anоmalіa – "ауытқу" 3. Өзбек: qon aylanishining anomaliyasi 4. Түрік: sirkülasyon anormallık 5. Ағылшын: circulation anomaly 6. Неміс: Zirkulationsanomalie 7. Бекітілген нұсқасы: аномалии – аномалиялар (2019), циркуляция – циркуляция, айналым (2016), аномалия циркуляции – айналым ауытқушылығы (2015) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: орыс тіліндегі "циркулияция" сөзі қазақ тіліне "айналым, айналыс" деп берілген, сол себепті "айналым аномалиясы" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
41. | антисейсмический пояс | сейсмикаға қарсы белдеу | антисейсмический пояссейсмикаға қарсы белдеуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сейсмикаға қарсы белдеу – сейсмикалық әсер ету кезінде қабырғалар мен едендердің бірлескен жұмысына ықпал ететін кеңістіктік құрылымға біріктіретін тас қабырғаларға темірбетон байлау. 2. Этимологиясы: сейсмика (еж. гр. σεισμός) - "жер сілкінісі" 3. Өзбек: antiseysmik kamar, zilzilaga chidamli kamar 4. Түрік: anti-sismik kemer, depreme dayanıklı kemer 5. Ағылшын: anti-seismic belt 6. Неміс: antiseismischer Gürtel 7. Бекітілген нұсқасы: пояс климатический - климаттық белдеу (2022), антимикробный - микробқа қарсы (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 30 қазандағы N 1010 Қаулысы. ... бөлiнген белдеуiнде сыртқы ... 9. Ұсыныстар: аудармаларды, бекітілген терминдерді қарастыра келе , "сейсмикаға қарсы белдеу" терминін бекіту ұсынылады. | +7 |
42. | антропогенная авария | антропогендік авария | антропогенная аварияантропогендік аварияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Антропогендік авария – экономика объектісінде адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіп төндіретін, адам іс-әрекетіндегі кемшіліктерден (қателіктерден) тікелей немесе жанама түрде туындаған қауіпті оқиға. 2. Этимологиясы: антропоген (грек. anthropos) - "адам" және "ген", авария (итальян. avaria, франц. avarie) - "зақым" 3. Өзбек: antropogen avariya 4. Түрік: insan yapımı kaza 5. Ағылшын: man-made accident 6. Неміс: anthropogener Unfall 7. Бекітілген нұсқасы: антропоген - антропоген (2023), антропогенная среда - антропогендік орта (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 30 желтоқсандағы № 1022 қаулысы. ... Қоршаған ортаға антропогендік әсер ету ... 9. Ұсыныстар: "антропогендік авария" терминін бекіту ұсынылады. | +7 |
43. | антропогенное загрязнение | антропогендік ластану | антропогенное загрязнениеантропогендік ластануСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Антропогендік ластану – адам әрекетінің, әлемдік экономиканың кері әсерінен қоршаған ортаның ластануы. 2. Этимологиясы: антропоген (көне грек. ἀνήρ) - "ер адам", ген (көне грек. γένος) - "шығу тегі". 3. Өзбек: antropogen ifloslanish 4. Түрік: insan kaynaklı kirlilik 5. Ағылшын: anthropogenic pollution 6. Неміс: vom menschen verursachte verschmutzung 7. Бекітілген нұсқасы: антропоген - антропоген (2023), микробное загрязнение - микробтық ластану (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "антропогендік ластану" нұсқасын қолдаймыз. | +7 |
44. | аппарат дыхательный | тыныс алу аппараты | аппарат дыхательныйтыныс алу аппаратыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тыныс алу аппараты – тыныс алу органдарын агрессивті сыртқы ортадан қорғауды, тазартылған ауаны өкпеге жеткізуді және дем шығаруды жүзеге асыратын құрылғы. 2. Этимологиясы: Аппарат (латын. apparatus) - "әзірлеу, жабдықтау". 3. Өзбек: nafas olish apparati 4. Түрік: solunum cihazı 5. Ағылшын: breathing apparatus 6. Неміс: atemgerät 7. Бекітілген нұсқасы: аппарат дыхательный индивидуальный - тыныс алдыру жеке аппараты (төтенше жағдайлар) (2015) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "тыныс алу аппараты" нұсқасын қолдаймыз. | +7 |
45. | аппарат кислородный дыхательный | оттегімен тыныс алу аппараты | аппарат кислородный дыхательныйоттегімен тыныс алу аппаратыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Оттегімен тыныс алу аппараты – тыныс алу, жүрек және қан тамырлары аурулары бар науқастарға оттегі терапиясын жүргізу үшін, сондай-ақ емдік мақсаттардан басқа ауада оттегі жетіспеушілігінің алдын алу үшін қолданылатын құрал. 2. Этимологиясы: аппарат (латын. apparatus) - "әзірлеу, жабдықтау". 3. Өзбек: kislorodli nafas olish apparati 4. Түрік: oksijen solunum cihazı 5. Ағылшын: oxygen breathing apparatus 6. Неміс: sauerstoff-atemgerät 7. Бекітілген нұсқасы: аппарат дыхательный индивидуальный - тыныс алдыру жеке аппараты (төтенше жағдайлар) (2015) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "оттегімен тыныс алу аппараты" нұсқасын қолдаймыз. | +7 |
46. | аэрация водоема | су айдынының аэрациясы, су айдынын ауалау | аэрация водоемасу айдынының аэрациясы, су айдынын ауалауСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Су айдынының аэрациясы – ауа мен судың өзара әрекеттесуі арқылы жүзеге асырылатын суды оттегімен байыту тәсілін қолдана отырып, су қоймаларының сапасы мен экожүйелеріне оң әсер ететін процесс. 2. Этимологиясы: Аэрация (көне грек. ἀήρ) - "ауа". 3. Өзбек: suv omborini shamollatish 4. Түрік: rezervuarın havalandırılması 5. Ағылшын: aeration of the reservoir 6. Неміс: belüftung des reservoirs 7. Бекітілген нұсқасы: аэрация пoчвы - тoпырақты аэрациялау (2022), аэрация воды - суға ауа сіңіру(мед) (2005), аэрирование - аэрациялау, ауалау (2016), охрана водоемов - суайдындарын қорғау (2022), водоемы дельты - атырау суқоймалары (2022), водоем - cуқойма (көлік және қатынас жолдары) (2015), водохранилище - су қоймасы (су шаруаш.) (2005) 8. Заңнамадағы қолданысы: водоем - су айдыны (Қазақстан Республикасының Су Кодексі Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 9 шілдедегі N 481 Кодексі) водоем - су айдыны (Су айдындарындағы қауіпсіздік қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2015 жылғы 19 қаңтардағы № 34 бұйрығы). 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "су айдынын ауалау" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
47. | аэрация потока | су басқан жерлерді аэрациялау, ағынды ауалау | аэрация потокасу басқан жерлерді аэрациялау, ағынды ауалауСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Су басқан жерлерді аэрациялау – судың жоғары жылдамдығымен жүретін су ағынының су массасын ауамен қанықтыру. 2. Этимологиясы: Аэрация (көне грек. ἀήρ) - "ауа". 3. Өзбек: oqim shamollatish 4. Түрік: akış havalandırması 5. Ағылшын: aeration of the flow 6. Неміс: belüftung des flusses 7. Бекітілген нұсқасы: элемент потока - ағын элементі (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "ағынды ауалау" нұсқасын қолдаймыз. | +2 |
48. | аэрация почвы | топырақты аэрациялау, топырақты ауалау | аэрация почвытопырақты аэрациялау, топырақты ауалауСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Топырақты аэрациялау – ауыл шаруашылығында өсімдіктердің тамырларына оттегінің қол жетімділігін қамтамасыз ету үшін жерді арнайы құралдармен қопсыту арқылы топырақтың аэрация қабатында өмір сүретін және топырақтың түзілуіне қатысатын организмдерге қолайлы жағдай жасау. 2. Этимологиясы: Аэрация (көне грек. ἀήρ) - "ауа". 3. Өзбек: tuproqni shamollatish 4. Түрік: toprak havalandırması 5. Ағылшын: soil aeration 6. Неміс: bodenbelüftung 7. Бекітілген нұсқасы: аэрация пoчвы - тoпырақты аэрациялау (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "топырақты ауалау" нұсқасын қолдаймыз. | +3 |
49. | багор пожарный | өрт қармағы | багор пожарныйөрт қармағыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Өрт қармағы - бұл жанып жатқан материалдарды немесе кернеулі сымдарды сүйреуге, сондай-ақ әртүрлі құрылымдарды: қабырғаларды, шатырларды, рафтерлерді және жанып жатқан ғимараттың басқа оңай бөлшектелетін бөліктерін талдауға арналған бастапқы өрт сөндіру құралы. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: yong'in o'chiruvchisi 4. Түрік: yangın kancası 5. Ағылшын: pike pole 6. Неміс: hechtstange 7. Бекітілген нұсқасы: багор - ілгек бақан (өртке қарсы қызм.) (1999), пожар - өрт (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2018 жылғы 11 шілдедегі № 420 қаулысы. ... өрт сөндіру және авариялық-құтқару жұмыстары ... 9. Ұсыныстар: құралдың атқаратын қызметіне қарай "өрт қармағы" термині ұғымға сәйкес келіп тұрғандықтан бекіту ұсынылады. | +2 |
50. | базис оледенения | мұздың қату базисі, мұзбасу базисі | базис оледенениямұздың қату базисі, мұзбасу базисіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Мұздың қату базисі, мұзбасу базисі - аймақтағы аңғарлар түбінің биіктігіне сәйкес келетін мұздықтар тармағының ықтимал сырғуының төменгі шекарасы. 2. Этимологиясы: базис (еж.гр. βάσις ) - «негіз» 3. Өзбек: muzlik asoslari 4. Түрік: buzullaşmanın temeli 5. Ағылшын: base level of glaciation 6. Неміс: basis der Vereisung 7. Бекітілген нұсқасы: оледнение - мұзбасу (2005), базис индукции - индукция базисі (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 1 шілдедегі № 677 Қаулысы. ... су тасқыны мен мұздардың қатуының салдарынан ... 9. Ұсыныстар: "мұз қату - замораживание", "мұз басу - оледнение" терминдерінің мағыналық айырмашылығы бар және "мұзбасу" термин ретінде бұған дейін бекітілгендіктен, "мұзбасу базисі" терминін бекіту ұсынылады. | +4 |
51. | бассейн речной | өзен бассейні, өзен алабы | бассейн речнойөзен бассейні, өзен алабыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Өзен бассейні – барлық жер үсті және жер асты сулары белгілі бір өзенге, соның ішінде өзен салаларына ағатын жер бетінің аумағы. 2. Этимологиясы: бассейн (итальян. «bacino»; фр.«basin») - "суға арналған сауыт" 3. Өзбек: дaryo havzasi 4. Түрік: nehir havzası 5. Ағылшын: river basin 6. Неміс: flussbecken 7. Бекітілген нұсқасы: речной бассейн - өзен алабы (су шар.) (1981), бассейн отстойный - су тұндыру алабы (2022), водный бассейн - су алабы (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Заңы 2018 жылғы 29 маусымдағы №164-VІ ҚРЗ. ... Қорғас өзені бассейнінің сағасында ... 9. Ұсыныстар: 2022 жылы "алап" терминімен байланысты бекітілген 8 терминдік тіркес сыңарында "бассейн - алап" деп алынған. Түркі тілдерінің аудармасында да "бассейн" деп алынбаған. Сондықтан "өзен алабы" терминін бекіту ұсынылады. | +6 |
52. | бассейн селевой | сел бассейні, сел алабы | бассейн селевойсел бассейні, сел алабыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сел бассейні - су жинайтын бассейн, оның ішінде сел ағындары қалыптасады және олардың қозғалысы негізгі арнада жүреді, ауданы 1-2-ден 100-200 км2-ге дейінгі шағын және орта су ағындарының (уақытша және тұрақты) су жинағыштары бар және арнаның орташа көлбеуі 100-300-ге тең. 2. Этимологиясы: бассейн (фр. basin) - "су ыдысы". 3. Өзбек: sel havzasi 4. Түрік: çamur havuzu 5. Ағылшын: mudflow basin 6. Неміс: schlammflussbecken 7. Бекітілген нұсқасы: бассейн долинный селевой - сел алабы бассейні (төтенше жағдай) (2015) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2022 жылғы 29 қыркүйектегі № 774 қаулысы. ... "Ақсай өзені бассейніндегі сел ұстайтын бөгет." ... 9. Ұсыныстар: барлық бекітілген терминдік тіркесте "бассейн" "алап" деп бекітілген, түркі тілдерінде "хауыз" нұсқасы қолданылады. Сол себепті "сел алабы " терминін бекіту ұсынылады. | +6 |
53. | бассейн селевой склоновый | беткейлі сел бассейні, беткейлі сел алабы | бассейн селевой склоновыйбеткейлі сел бассейні, беткейлі сел алабыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Беткейлі сел бассейні - қазіргі заманғы эрозия және денудация процестерінің нәтижесінде негізінен қысқа немесе орта беткейде қалыптасқан, транзиттік аймақтың бойлық көлбеу бұрышы ықтимал сел массиві жыныстарының ішкі үйкеліс бұрышына тең немесе одан асатын, ауысуы немесе эрозиялық ауысу процесі басым болатын сел бассейні. 2. Этимологиясы: бассейн (фр. basin) - "су ыдысы". 3. Өзбек: sel qiyaligi havzasi 4. Түрік: eğimli çamur havzası 5. Ағылшын: mudflow slope basin 6. Неміс: Schlammfluss-Hangbecken 7. Бекітілген нұсқасы: бассейн долинный селевой - сел алабы бассейні (төтенше жағдай) (2015), бассейн воздушный - ауа алабы (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: барлық бекітілген терминдік тіркесте "бассейн" "алап" деп бекітілген, түркі тілдерінде "хауыз" нұсқасы қолданылады. Сол себепті "беткейлі сел бассейні " терминін "беткейлі сел алабы" деп бекіту ұсынылады. | +2 |
54. | бассейн селеопасный сложный | күрделі селқауіпті бассейн, күрделі селқауіпті алап | бассейн селеопасный сложныйкүрделі селқауіпті бассейн, күрделі селқауіпті алапСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Күрделі селқауіпті бассейн – 200 км2 дейінгі 2-3–ші ретті тұрақты су ағыны, өзеннің орташа көлбеуі шамамен 100 ° құрайды, бұл терең аймақтары, каскадтары, шатырлы жартастары немесе су астындағы туннельдері бар үлкен бассейн болуы мүмкін. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: suv havzasi xavfli murakkab 4. Түрік: havuz seçici karmaşıktır 5. Ағылшын: the pool is mudslide-prone and complex 6. Неміс: das Schwimmbad ist selbstgefährlich komplex 7. Бекітілген нұсқасы: сложный пилотаж - күрделі пилотаж (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: бекітілген нұсқаны басшылыққа ала отырып, "күрделі селқауіпті бассейн" терминін "күрделі селқауіпті алап" деп бекіту ұсынылады. | +4 |
55. | башня | мұнара, мінбе | башнямұнара, мінбеСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Мұнара - биіктігі басқа негіздерден едәуір басым, бөлек тұратын немесе басқа ғимаратқа не қабырғаға қосылған, қатты (тас және темірбетон) конструкциялы, қимасы әртүрлі (дөңгелек, шаршы, көпбұрышты) пішінде келетін, түрлі мақсатта қолданылатын инженерлік құрылым. 2. Этимологиясы: Башня (итал. bastia) - "бастион, бекініс, қамал". 3. Өзбек: minora 4. Түрік: kule 5. Ағылшын: tower 6. Неміс: der turm 7. Бекітілген нұсқасы: башня - мінбе (2020), башня водонапорная - қысымды су мұнарасы (2020) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "мұнара" нұсқасын қолдаймыз. | +7 |
56. | бедствие | зілзала | бедствиезілзалаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Зілзала – кенеттен пайда болып, халықтың қалыпты тірлігін күрт бұзатын, материалдық құндылықтарды үлкен шығынға ұшырататын, сондай-ақ адамдар мен хайуанаттарды өлім-жітімге ұшырататын табиғат құбылысы. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: falokat 4. Түрік: afet 5. Ағылшын: кatastrophe 6. Неміс: Disaster 7. Бекітілген нұсқасы: зона стихийного бедствия - дүлей зілзала аймағы (2016) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2022 жылғы 5 ақпандағы № 52 қаулысы. ... зілзалалардың қауіп-қатерін азайту жөніндегі орталық ... 9. Ұсыныстар: "зілзала" терминін бекіту ұсынылады. | +7 |
57. | бедствие на акваториях | акваториядағы зілзала, айдындағы зілзала | бедствие на акваторияхакваториядағы зілзала, айдындағы зілзалаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Акваториядағы зілзала – теңіз (өзен) объектісінің авариясы немесе апаты, адамдармен судағы қауіпті оқиға, сондай-ақ су ортасының қауіпті заттармен ластануы, оның ішінде мұнайдың су ортасына төгілуі. 2. Этимологиясы: акватория лат. aqua - "су", territorium - "территория" сөздерінен шыққан. 3. Өзбек: akvatoriyalardagi falokat 4. Түрік: su alanlarında felaket 5. Ағылшын: disaster in the waters 6. Неміс: katastrophe in den Gewässern 7. Бекітілген нұсқасы: акватория – айдын (2020) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 6 шілдедегі N 574 Заңы. ... жабдықталған жер учаскесiнде және iшкi су жолдары акваториясында орналасқан құрылыстар кешенi; 33) порт акваториясы - кемелер мен құрамдар жүгiнiң өңделуiн ... Қазақстан Республикасының 2012 жылғы 10 шілдедегі № 35-V Заңы ... «24) Халықаралық маңыздағы мәртебесі бар (теңіз порттарын, порт құрылыстарын және теңіз порты акваториясын пайдалану қағидаларын әзірлеу;»; 3-тармақ ... Қазақстан Республикасының Заңы 2021 жылғы 18 қазандағы № 69-VII ҚРЗ. ... акваторияларды миналардан және жарылу қаупі бар заттардан тазарту; табылған миналарды және жарылу қаупі бар заттарды залалсыздандыру болып табылады. ... 9. Ұсыныстар: орыс тіліндегі "бедствие" сөзін аударма сөздіктерде "зілзала" деп аударған, сөз аудармасын негізге ала отырып, "акваториядағы зілзала" терминін қолдаймыз. | +6 |
58. | бедствие природное | табиғи зілзала | бедствие природноетабиғи зілзалаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Табиғи зілзала – адамның ыңғай-ықпалына көнбейтін оқиға (заңдық факт), табиғат күшінің (су тасқыны, жер сілкіну, қар бораны, дауыл, жанартаудың атқылауы және т.б.) әрекет ету салдары болып табылатын төтенше жағдай. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: tabiiy ofatlar 4. Түрік: doğal afetler 5. Ағылшын: natural disaster 6. Неміс: Naturkatastrophe 7. Бекітілген нұсқасы: зона стихийного бедствия - дүлей зілзала аймағы (2016) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкiметiнің 2013 жылғы 12 қазандағы № 1095 қаулысы. ... дүлей зілзалалардың қауіп-қатерін азайту жөніндегі ... 9. Ұсыныстар: аудармаларға назар аударсақ және терминнің ұғымға сәйкестігін ескерсек, "табиғи зілзала" терминін бекіткен жөн. | +7 |
59. | безводье | сусыздық | безводьесусыздықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сусыздық - судың, ылғалдың болмауы немесе жеткіліксіз болуы. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: suvsiz 4. Түрік: susuz 5. Ағылшын: lack of water 6. Неміс: wasserlosigkeit 7. Бекітілген нұсқасы: безводье - құрғақшылық (2022), безводная пустыня - сусыз шөлдала (2022), засуха - құрғақшылық (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "сусыздық" нұсқасын қолдаймыз. | +7 |
60. | безопасность населения в чрезвычайной ситуации | төтенше жағдайдағы халық қауіпсіздігі | безопасность населения в чрезвычайной ситуациитөтенше жағдайдағы халық қауіпсіздігіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Төтенше жағдайдағы халық қауіпсіздігі – халықтың, экономика объектілерінің және қоршаған ортаның төтенше жағдайлардағы қауіптерден қорғалу жағдайы. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: favqulodda vaziyatlarda aholi xavfsizligi 4. Түрік: acil durumlarda halkın güvenliği 5. Ағылшын: public safety in an emergency situation 6. Неміс: sicherheit der Bevölkerung im Notfall 7. Бекітілген нұсқасы: положение чрезвычайное -төтенше жағдай (2022), безопасность в чрезвычайных ситуациях - төтенше жағдайлардағы қауіпсіздік (2016) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 29 желтоқсандағы N 1306 Қаулысы ... Төтенше жағдайлардан халықты және аумақты қорғаудың ... 9. Ұсыныстар: "төтенше жағдайдағы халық қауіпсіздігі" терминін бекіту ұсынылады. | +6 |
61. | безопасность персонала и населения | персонал мен халық қауіпсіздігі | безопасность персонала и населенияперсонал мен халық қауіпсіздігіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Персонал мен халық қауіпсіздігі - бұл ықтимал қауіптердің алдын алу және тәуекелдерден қорғау болып табылатын ұйымның немесе мемлекеттің міндеті, адамдардың қазіргі және болашақ ұрпақтарының денсаулығына зиянды әсерден қорғалу жағдайы. 2. Этимологиясы: персонал (лат. persona) - "тұлға". 3. Өзбек: xodimlar va aholi xavfsizligi 4. Түрік: personel ve halk güvenliği 5. Ағылшын: safety of personnel and the public 6. Неміс: sicherheit von Personal und Bevölkerung 7. Бекітілген нұсқасы: персонал - персонал (2018), право исконных народов - байырғы халықтар құқығы (2022), безопасность - қауіпсіздік (2020) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: бекітілген терминдерді ескере отырып, "персонал мен халық қауіпсіздігі" терминін бекіту ұсынылады. | +1 |
62. | бензопила | бензоара | бензопилабензоараСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Бензоара – ішкі жану қозғалтқышымен жабдықталған қол шынжырлы араның бір түрі, әдетте, екі тактілі. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: zanjirli arra 4. Түрік: motorlu testere 5. Ағылшын: chainsaw 6. Неміс: kettensäge 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: орыс тіліндегі "бензопила" сөзін сөздіктерде "шынжырлы ара" деп берген, анықтамасына сүйене отырып, аталған сөздің терминдік қолданысын "шынжырлы ара" деп берген дұрыс деп ойлаймыз. | -4 |
63. | бетононасос | құйматас сорғысы, бетонсорғы, бетонсорап | бетононасосқұйматас сорғысы, бетонсорғы, бетонсорапСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Құйматас сорғысы – жаңа дайындалған бетон қоспасын қабылдауға арналған құрылыс жабдықтары. 2. Этимологиясы: бетон (фр. béton, лат. bitumen) – "тау шайыры" 3. Өзбек: beton nasos 4. Түрік: beton pompası 5. Ағылшын: concrete pump 6. Неміс: Betonpumpe 7. Бекітілген нұсқасы: құйматас сорғысы (құрылыс.) – бетононасос (2004) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: анықтамалар мен салалық әдебиеттерде қолданысын ескере отырып, "құйматас сорғысы" деген нұсқаны қолдаймыз. | +4 |
64. | бинарные химические боеприпасы | бинарлы химиялық оқ-дәрілер | бинарные химические боеприпасыбинарлы химиялық оқ-дәрілерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Бинарлы химиялық оқ-дәрілер – усыз немесе аз уытты компоненттермен бөлек жабдықталған химиялық оқ-дәрілердің бір түрі. 2. Этимологиясы: бинар ( лат. binarius) – "жұп, екі бөлімнен түратын" 3. Өзбек: ikkilik kimyoviy o'q-dorilar 4. Түрік: ikili kimyasal mühimmat 5. Ағылшын: binary chemical munitions 6. Неміс: binäre chemische Munition 7. Бекітілген нұсқасы: бинарный – бинарлы (2018) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 27 ақпандағы N 390-II заңы. ... Бұған бинарлық немесе көп құрамды химиялық жүйенің ... 9. Ұсыныстар: берілген тіркестің салалық әдебиеттер мен заңнама құжаттарында қолданысын саралай отырып, жоғарыда аталқан нұсқаның термин ретінде қолданысын қолдаймыз. | -2 |
65. | биологическая авария | биологиялық авария | биологическая авариябиологиялық аварияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Биологиялық авария - адамдардың өмірі мен денсаулығына, ауыл шаруашылығы жануарлары мен табиғи ортаға зиян келтіретін, өсімдіктерге қауіп төндіретін мөлшерде қауіпті биологиялық заттардың таралуымен қатар жүретін авария. 2. Этимологиясы: Биоло́гия (грек. βιολογία; еж. грек. βίος+ λόγος) - «өмір» + «ілім, ғылым» 3. Өзбек: biologik baxtsiz hodisa 4. Түрік: biyolojik kaza 5. Ағылшын: biological accident 6. Неміс: biologischer Unfall 7. Бекітілген нұсқасы: биологические ритмы - биологиялық ырғақтар (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 12 маусымдағы N 891 Қаулысы. ... биологиялық құралдар сақталатын, қайта өңделетін, қолданылатын немесе тасымалданатын объект, мұнда авария болған ... 9. Ұсыныстар: "биологиялық авария" терминін бекіту ұсынылады. | +6 |
66. | биологическая безопасность | биологиялық қауіпсіздік | биологическая безопасностьбиологиялық қауіпсіздікСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Биологиялық қауіпсіздік - залалдың алдын алу және жеке адамның, қоғам мен мемлекеттің әлеуетті және нақты биологиялық қауіптерден қорғалуына қол жеткізу. 2. Этимологиясы: биология (гр. βιολογία; еж.гр. βίος+ λόγος) - «өмір»+«ілім, ғылым». 3. Өзбек: biologik xavfsizlik 4. Түрік: biyolojik güvenlik 5. Ағылшын: biosafety 6. Неміс: Biosicherheit 7. Бекітілген нұсқасы: биологические ритмы - биологиялық ырғақтар (2023), безопасность - қауіпсіздік (2020) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 17 маусымдағы №43-IV Заңы ... Монреальда 2000 жылғы 29 қаңтарда қол қойылған Биологиялық әртүрлілік туралы конвенцияға биологиялық қауіпсіздік жөніндегі Картахен хаттамасы... Қазақстан Республикасының Заңы 2022 жылғы 21 мамырдағы № 123-VII ҚРЗ. ... нысанына қарамастан микробиологиялық зертханаларға патогенді биологиялық агенттермен жұмыс істеуге рұқсатты және оған қосымшаны биологиялық қауіпсіздік ... Қазақстан Республикасының Заңы 2022 жылғы 21 мамырдағы № 122-VII ҚРЗ. ... 4) биологиялық қауіпсіздік саласындағы талаптар – Қазақстан... 9. Ұсыныстар: терминдік тіркес сыңарларының бекітілген нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "биологиялық қауіпсіздік" терминін бекіту ұсынылады. | +6 |
67. | биологические (бактериальные) средства | биологиялық (бактериялық) құралдар | биологические (бактериальные) средствабиологиялық (бактериялық) құралдарСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. биологиялық (бактериялық) құралдар – адамдарды, жан-жануарларды ауыр дертке шалдықтыру арқылы қатардан шығаруға негізделген жаппай зақымдағыш қару. 2. Этимологиясы: биология (көне грекше: βιολογία; βίος + λόγος ) – "өмір, ғылым" бактериялар (көне грекше: βακτηρία) – «таяқша» 3. Өзбек: biologik (bakterial) vositalar 4. Түрік: biyolojik (bakteriyel) ajanlar 5. Ағылшын: biological (bacterial) agents 6. Неміс: biologische (bakterielle) Mittel 7. Бекітілген нұсқасы: бактериальные средства –бактериялық құралдар (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: "Дезинфекция, дезинсекция мен дератизацияны ұйымдастыруға және жүргізуге қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптар" санитариялық қағидаларын бекіту туралы ... арналған химиялық және биологиялық құралдар ... . 9. Ұсыныстар: аударма сөздіктер мен салалық әдебиеттерде қолданысын ескере отырып, жоғарыда берілген нұсқаны қолдаймыз. | +6 |
68. | биологический опасное вещество | биологиялық қауіпті зат | биологический опасное веществобиологиялық қауіпті затСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Биологиялық қауіпті зат – адамдарға, ауылшаруашылық жануарларына және өсімдіктерге олармен байланысты басқа да заттарға қауіп төндіретін зат. 2. Этимологиясы: биология (көне грекше: βιολογία; βίος + λόγος ) – "өмір, ғылым" 3. Өзбек: biologik xavfli modda 4. Түрік: biyolojik tehlikeli madde 5. Ағылшын: biological hazardous substance 6. Неміс: biologische gefährliche Substanz 7. Бекітілген нұсқасы: опасность – қауіп (2020) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 15 желтоқсандағы № ҚР ДСМ-276/2020 бұйрығы. ... қауіпті химиялық, биологиялық заттардың ... . 9. Ұсыныстар: тіркестің аударма сөздіктер мен салалық әдебиетте қолданылуын ескере отырып, жоғарыда ұсынылған терминді қолдаймыз. | +6 |
69. | биологический опасные объекты | биологиялық қауіпті объектілер | биологический опасные объектыбиологиялық қауіпті объектілерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Биологиялық қауіпті объектілер – технологиялық тізбекте биологиялық фактор деп аталатын, оның негізгі компоненттері микроорганизмдер, микроорганизмдердің метаболикалық қызметінің өнімдері және микробиологиялық синтезі бар фармацевтикалық, медициналық және микробиологиялық кәсіпорындары. 2. Этимологиясы: биология (көне грекше: βιολογία; βίος + λόγος ) – "өмір, ғылым" объект (ағыл. objektum) – "пән, нысан" 3. Өзбек: biologik xavfli ob'ektlar 4. Түрік: biyolojik tehlikeli nesneler 5. Ағылшын: biological hazardous objects 6. Неміс: biologische gefährliche Objekte 7. Бекітілген нұсқасы: опасные отходы – қауіпті қалдықтар (2016) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Заңы 2022 жылғы 21 мамырдағы № 123-VII ҚРЗ. ... ықтимал қауіпті биологиялық объектілерге қатысты мемлекеттік ... 9. Ұсыныстар: орыс тілінен аударылған сөздердің дұрыстығын, салалық еңбектерде қолданысын, заң құжаттарында жұмсалуын ескере отырып, осы терминді қолдаймыз. | +6 |
70. | биологическое (бактериологическое) оружие | биологиялық (бактериялық) қару | биологическое (бактериологическое) оружиебиологиялық (бактериялық) қаруСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Биологиялық (бактериялық) қару – жаппай зақымдаушы қару. 2. Этимологиясы: биология (көне грекше: βιολογία; βίος + λόγος ) – "өмір, ғылым" бактериялар (көне грекше: βακτηρία) – «таяқша» 3. Өзбек: biologik (bakteriologik) qurol 4. Түрік: biyolojik (bakteriyolojik) silahlar 5. Ағылшын: biological (bacteriological) weapons 6. Неміс: biologische (bakteriologische) Waffen 7. Бекітілген нұсқасы: система оружия – қару жүйесі (2020), бактериальные средства - бактериялық құралдар (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: ... "Азаматтық қорғанысқа және табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардан қорғауға арналған өнімнің қауіпсіздігі туралы" техникалық регламенті туралы ... бактериологиялық (биологиялық) және уытты қару; ... 9. Ұсыныстар: аударма сөздіктерде берілген нұсқаларын, анықтамаларды саралай келе, "биологиялық қару" терминін қолдаймыз. | +2 |
71. | биологическое загрязнение | биологиялық ластану | биологическое загрязнениебиологиялық ластануСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Биологиялық ластану – адамға және табиғи экожүйеге кері әсерін беретін, физикалық-химиялық және биологиялық заттардың қоршаған ортаға залал келтіруі. 2. Этимологиясы: биология (көне грекше: βιολογία; βίος + λόγος ) – "өмір, ғылым" 3. Өзбек: biologik ifloslanish 4. Түрік: biyolojik kirlilik 5. Ағылшын: biological pollution 6. Неміс: biologische Verschmutzung 7. Бекітілген нұсқасы: Загрязнение – ластану (хим.) (2006), очистка биологическая - биологиялық тазарту (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 29 сәуірдегі N 406 Қаулысы. ... "Ластану" - қоршаған ортаға биологиялық ресурстар ... 9. Ұсыныстар: аударма сөздікте берілген нұсқаларын, анықтамаларды саралай отырып, "биологиялық ластану" терминін қолдаймыз. | +6 |
72. | биологическое поражение | биологиялық зақымдану | биологическое поражениебиологиялық зақымдануСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Биологиялық зақымдану – әскерлердің (күштердің) жеке құрамы мен халықтың өмірі мен денсаулығына, жануарлар мен өсімдіктерге, сонымен қатар қоршаған ортаға қауіп төндіретін, адамдар мен жануарларды зақымдайтын қауіпті биологиялық құралдар немесе потогенді микроорганизмдер аумағында (шегінде) дамыған, аймақ (су айдыны). 2. Этимологиясы: биология (көне грекше: βιολογία; βίος + λόγος ) – "өмір, ғылым" 3. Өзбек: biologik shikastlanish 4. Түрік: biologik shikastlanish 5. Ағылшын: biological damage 6. Неміс: biologische Läsion 7. Бекітілген нұсқасы: поражение – зақымдану (мед.) (1995), очистка биологическая - биологиялық тазарту (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 1 желтоқсандағы N 209-IV Заңы. ... химиялық немесе биологиялық зақымдануы мүмкін ...; 9. Ұсыныстар: берілген тіркестің анықтамасы мен заңнама құжаттарында қолданылуын ескере отырып, "биологиялық зақымдану" терминін қолдаймыз. | +6 |
73. | биолого-социальная чрезвычайная ситуация | биологиялық-әлеуметтік төтенше жағдай | биолого-социальная чрезвычайная ситуациябиологиялық-әлеуметтік төтенше жағдайСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Биологиялық-әлеуметтік төтенше жағдай – белгілі бір аумақта биологиялық-әлеуметтік төтенше жағдай көзінің пайда болуы нәтижесінде адамдардың өмірі мен қызметінің қалыпты жағдайлары, ауыл шаруашылығы жануарларының болуы және өсімдіктердің өсуі, адамдардың өмірі мен денсаулығына, жұқпалы аурулардың кең таралуына, ауыл шаруашылығы жануарлары мен өсімдіктерінің жоғалуына қауіп төндіретін жағдай. 2. Этимологиясы: биология (көне грек. βιολογία; βίος + λόγος ) – "өмір, ғылым" 3. Өзбек: biologik va ijtimoiy favqulodda vaziyat 4. Түрік: biyolojik ve sosyal acil durum 5. Ағылшын: a biological and social emergency 6. Неміс: biologisch-sozialer Notfall 7. Бекітілген нұсқасы: положение чрезвычайное – төтенше жағдай (2022), социальное положение - әлеуметтік жағдай (2005) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Заңы 2022 жылғы 21 мамырдағы № 122-VII ҚРЗ. ... Әлеуметтік сипаттағы төтенше жағдайдың (бұдан әрі – төтенше жағдай) туындауы ... 9. Ұсыныстар: берілген анықтама мен заңнама құжаттарында қолданысын ескере отырып, жоғарыда берілген тіркестің термин ретінде жұмсалуын қолдаймыз. | +5 |
74. | блок глушения | бітеу блогы | блок глушениябітеу блогыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Бітеу блогы – ұңғымаға өлшенген ерітіндіні құбыраралық кеңістік арқылы айдау үшін қызмет етеді (ұңғыманы сөндіру). 2. Этимологиясы: блок (лат. block, фр. bloc) - "бірігу" 3. Өзбек: grout bloki 4. Түрік: sıkışma ünitesi, engelleme bloğu 5. Ағылшын: jamming unit 6. Неміс: dämpfungseinheit 7. Бекітілген нұсқасы: блоки – блоктар (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: орыс тіліндегі "глушения" сөзінің қазақ тіліндегі баламасы сөздіктерде "бітеу, кептелу" деп берілген, егер "кептелу" сөзінің мағынасына жүгінсек, "тығылысу, толу, сыймай кету" дегенді білдіреді, сондықтан "бітеу блогы" терминін қолдаймыз. | +6 |
75. | блок дросселирования | дросселдеу блогы | блок дросселированиядросселдеу блогыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Дросселдеу блогы – ұңғымалардың сағасын жайластыруға арналған және оларды пайдалану режимін бақылау және реттеу, ұңғымалардың өнімдерін мұнай және газ жинау пункттеріне жіберу, сондай-ақ дроссельдеудің бір деңгейінен екіншісіне өту үшін қызмет етеді. 2. Этимологиясы: блок (лат. block, фр. bloc) - "бірігу" дро́ссель (нем. Drossel) – "шектегіш" 3. Өзбек: gaz kelebeği bloki 4. Түрік: Gaz bloğu 5. Ағылшын: the throttling unit 6. Неміс: drosselungseinheit 7. Бекітілген нұсқасы: блоки – блоктар (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының азаматтық әуе кемелерінің ұшуға жарамдылығы нормаларын бекіту туралы ... дросселдеу, газдың ... . 9. Ұсыныстар: орыс тіліндегі "дросселирование" сөзін қазақша " дроссель, дросселдеу" деп берген, салалық әдебиеттерде қолданысын саралай отырып, "дросселдеу блогы" дегенді қолдаймыз. | +6 |
76. | блок питания | қоректендіру блогы, қуат блогы (2018) | блок питанияқоректендіру блогы, қуат блогы (2018)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қоректендіру блогы – бұл айнымалы ток желісінің электр энергиясын осы параметрлерді қажет ететін басқа құрылғыларды қуаттандыру үшін қажетті параметрлері бар (ток, кернеу, жиілік, кернеу формасы) электр энергиясына түрлендіретін электр құрылғысы. 2. Этимологиясы: блок (лат. block, фр. bloc) - "бірігу", "масса" 3. Өзбек: quvvat bloki 4. Түрік: güç kaynağı 5. Ағылшын: power unit 6. Неміс: Netzteil 7. Бекітілген нұсқасы: блок питания - қуат блогы (2018) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 28 наурыздағы N 299 Қаулысы. ... Powemet қоректендіру блогы ... 9. Ұсыныстар: салалық әдебиеттер мен заңнамалық құжаттардағы қолданысын саралай келе, "қоректендіру блогы" нұсқасын термин ретінде жұмсалуын қолдаймыз. | +4 |
77. | боевая одежда пожарного | өрт сөндірушінің жауынгерлік киімі, өрт сөндірушінің жауынгер киімі (1999) | боевая одежда пожарногоөрт сөндірушінің жауынгерлік киімі, өрт сөндірушінің жауынгер киімі (1999)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Өрт сөндірушінің жауынгерлік киімі – өрт сөндірушінің судан және беттік-белсенді заттардан қорғауға арналған киімі 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: o't o'chiruvchilarning jangovar kiyimlari 4. Түрік: itfaiyecinin savaş kıyafetleri 5. Ағылшын: firefighter's combat clothing 6. Неміс: kampfkleidung eines Feuerwehrmanns 7. Бекітілген нұсқасы: боевая одежда пожарного - өрт сөндірушінің жауынгер киімі (1999) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2014 жылғы 30 қазандағы № 746 бұйрығы. ... өрт сөндірушінің жауынгерлік киімі ... 9. Ұсыныстар: заңнамада және салалық әдебиеттерде қолданысын саралай келе, "өрт сөндірушінің жауынгерлік киімі" нұсқасын қолдаймыз. | +5 |
78. | боевое развертывание | жауынгерлік өрістету | боевое развертываниежауынгерлік өрістетуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жауынгерлік өрістету – жеке құрамның өрт сөндіру машиналарын шақыру орнына, яғни өрт сөндіру жөніндегі жауынгерлік міндеттерді орындауға дайын күйге келтіру жөніндегі іс-қимылдары. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: jangovar joylashtirish 4. Түрік: muharebe konuşlandırması 5. Ағылшын: combat deployment 6. Неміс: Кampfeinsatz 7. Бекітілген нұсқасы: воинский – жауынгерлік (әскери іс) (2010) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2015 жылғы 7 қарашадағы № 888 бұйрығы. ... өрт сөндіру автомобилін (мотопомпаны) қойып жауынгерлік өрістету ... 9. Ұсыныстар: заңнама құжаттарында қолданысы, салалық әдебиеттерде берілуін, анықтамасын саралай отырып, "жауынгерлік өрістету" нұсқасын қолдаймыз. | +6 |
79. | боевой робот | жауынгерлік робот | боевой роботжауынгерлік роботСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жауынгерлік робот – жауынгерлік жағдайларда адам өмірін сақтау үшін немесе әскери мақсатта адамның мүмкіндіктеріне сәйкес келмейтін жағдайларда жұмыс істеу үшін адамды алмастыратын автоматика құрылғылары. 2. Этимологиясы: робот (чех. robot, robota) – "еріксіз еңбек" 3. Өзбек: jangovar robot 4. Түрік: savaş robotu 5. Ағылшын: сombat robot 6. Неміс: kampfroboter 7. Бекітілген нұсқасы: боевой расчет – жауынгерлік атқыштоп (2020), боевой устав – жауынгерлік жарғы (2020) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: салалық әдебиеттер, аударма сөздіктерді саралай отырып, "әскери робот" деген нұсқаны ұсынамыз. | -3 |
80. | борьба с лесными пожарами | орман өртіне қарсы күрес, орман өртімен күрес (1999) | борьба с лесными пожарамиорман өртіне қарсы күрес, орман өртімен күрес (1999)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Орман өртіне қарсы күрес, орман өртімен күрес – найзағай, ормандағы адамдардың жауапсыздығы, әдейі от қою, жанартау атқылауы және т.б. салдарынан болатын өртті жою әрекеті. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: o'rmon yong'inlarini nazorat qilish 4. Түрік: orman yangınlarıyla mücadele 5. Ағылшын: fighting forest fires 6. Неміс: bekämpfung von Waldbränden 7. Бекітілген нұсқасы: борьба с лесными пожарами - орман өртімен күрес (1999) (1999) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2016 жылғы 3 қазандағы № 567 қаулысы. ... орман өртімен күрес жөнінде ұсыныстар ... 9. Ұсыныстар: заңнамадағы қолданысын, бекітілген нұсқасын ескере отырып, "орман өртімен күрес" терминін қайталап бекіту ұсынылады. | +6 |
81. | борьба с пожарами | өртке қарсы күрес, өртпен күрес (1999) | борьба с пожарамиөртке қарсы күрес, өртпен күрес (1999)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Өртке қарсы күрес – өрт қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, сондай-ақ адамдарды, мүлікті құтқару және өрттерді жою жөніндегі жауынгерлік іс-қимылдарға бағытталған құқықтық, ұйымдастырушылық, экономикалық сипаттағы шаралар жүйесін білдіреді. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: yong'inlarga qarshi kurash 4. Түрік: yangınlarla mücadele 5. Ағылшын: fighting fires 6. Неміс: Brandbekämpfung 7. Бекітілген нұсқасы: борьба с пожарами - өртпен күрес (1999) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2020 жылғы 23 қазандағы № 701 қаулысы. ... Өртке қарсы қызмет комитеті ... Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2014 жылғы 14 шілдедегі № 782 бұйрығы. ... өртпен күресуге әзiрлiгiн бақылауды ... 9. Ұсыныстар: заңнамалық құжаттарда екі нұсқасы да қолданылған. Терминнің ықшамдылық талабына сүйене отырып, "өртпен күрес" терминін қайталап бекіту ұсынылады. | +5 |
82. | буран | боран | буранборанСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Боран – қатты желмен, төмен температурамен, мол қармен бірге жүретін атмосфералық құбылыс. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: bo'ron 4. Түрік: вuran 5. Ағылшын: blizzard 6. Неміс: Schneesturm 7. Бекітілген нұсқасы: пурга - ақборан (2005) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2023 жылғы 29 желтоқсандағы №1231 қаулысы. ... жел әлсіз және қалыпты болғанымен, қатты боран, тұман тұруы ... 9. Ұсыныстар: қолданыс жиілігі, заңнамалық құжаттағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "боран" термин ретінде ұсынылады. | +6 |
83. | буран снежный | қарлы боран | буран снежныйқарлы боранСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қарлы боран – жеткілікті күшті жел арқылы жиі жауын-шашынмен бірге жүретін қардың жер бетіне тасымалдануы. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: qor bo'roni 4. Түрік: kar fırtınası 5. Ағылшын: snowstorm 6. Неміс: Schneesturm 7. Бекітілген нұсқасы: пурга - ақборан (2005) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қарағанды облысы Осакаров аудандық мәслихатының 2024 жылғы 5 ақпандағы № 16/153 шешімі. ... қысы аз қарлы, қатты жел мен борандар соғады. 9. Ұсыныстар: "қарлы боран" термині бекітуге ұсынылады. | +5 |
84. | буровой раствор | бұрғылау ерітіндісі | буровой растворбұрғылау ерітіндісіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Бұрғылау ерітіндісі – мұнай техникасында мұнай мен газды бұрғылау жұмыстарында жер бетіне тау жыныстарының кесінділерін тасымалдау үшін, сондай-ақ бұрғылау ұңғымасын майлау және салқындату үшін қолданылатын ауыр, тұтқыр сұйықтық қоспасы 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: burg'ulash eritmasi 4. Түрік: sondaj çamuru 5. Ағылшын: drilling mud 6. Неміс: Bohrspülung 7. Бекітілген нұсқасы: бурение – бұрғылау (көлік және қатынас жолдары) (2015) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрінің 2019 жылғы 22 қарашадағы № 872 бұйрығы. ... бағана астына бұрғылау ерітіндісін дайындауға арналған ... 9. Ұсыныстар: салалық әдебиеттерде, заңнама құжаттарында берілісін саралай келе, "бұрғылау ерітіндісі" терминін қолдаймыз. | +6 |
85. | буря | дауыл | бурядауылСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Дауыл – жылдамдығы 30-50 м/сек дейінгі аса қатты сұрапыл жел түрі. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: dovul 4. Түрік: fırtına 5. Ағылшын: the storm 6. Неміс: der Sturm 7. Бекітілген нұсқасы: магнитная буря - магнит дауылы (2018) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2022 жылғы 5 желтоқсандағы №974 қаулысы. ... экожүйелерді деградациядан қорғау және құмды дауылдың ... 9. Ұсыныстар: терминдік тіркес сыңарының бекітілген нұсқасын, заңнамалық құжаттағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "дауыл" терминін бекіту ұсынылады. | +6 |
86. | буря неистовая | сұрапыл дауыл | буря неистоваясұрапыл дауылСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сұрапыл дауыл – қатты жойқын желмен бірге жүретін, көбінесе жаңбыр немесе қарға ұласатын ауа-райының қолайсыздығы, дауыл түрі. Сұрапыл дауылдың қайда пайда болатынына байланысты тайфун және циклон деп бөлінеді. Ғылыми атауы – тропикалық циклон. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: g'azablangan bo'ron 4. Түрік: şiddetli fırtına 5. Ағылшын: fierce storm 6. Неміс: heftiger Sturm 7. Бекітілген нұсқасы: шторм - теңіз дауылы (геогр.) (2005) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 23 желтоқсандағы N 1222 Қаулысы. ... Қауіпті және сұрапыл гидрометеорологиялық құбылыстар туралы дауыл ескертулерінің алдын ала уақыттылығын арттыру ... 9. Ұсыныстар: терминдік тіркестің бұған дейін бекітілген нұсқасы кездеспеді. Заңнамалық құжатта "сұрапыл гидрометеорологиялық құбылыстар" тіркесі болғанмен, дауыл түріне қатысты терминдік тіркес ұшыраспады. "Сұрапыл дауыл" тіркесінде эмоционалдық реңк басым. Әдеби шығармаларда дауыл түріне қатысты бейнелі тіркестер жетерлік. Термин ретінде бекітуді мамандармен ақылдасып, талқылау ұсынылады. | +6 |
87. | буря пыльная (черная) | құмды қара дауыл, құмды дауыл | буря пыльная (черная)құмды қара дауыл, құмды дауылСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Құмды қара дауыл – екпінді, шаң-топырақты көтерген суық, ызғарлы жел түрі, биіктігі бірнеше метр қабатта жер бетінен желдің көп мөлшерде шаң (топырақ бөлшектерін, құм түйірлерін) көтеру түрінде, көрінуді айтарлықтай нашарлататын атмосфералық құбылыс. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: chang bo'roni (qora) 4. Түрік: kum fırtınası (siyah) 5. Ағылшын: dust storm (black) 6. Неміс: staubsturm (schwarz) 7. Бекітілген нұсқасы: шторм морской - теңіз дауылы (геогр.) (2005) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2022 жылғы 5 желтоқсандағы № 974 қаулысы. ... экожүйелерді деградациядан қорғау және құмды дауылдың ... 9. Ұсыныстар: заңнамадағы қолданысты басшылыққа ала отырып, "құмды дауыл" нұсқасын бекіту ұсынылады. | +5 |
88. | буря снежная | қарлы дауыл | буря снежнаяқарлы дауылСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қарлы дауыл – желдің айтарлықтай жылдамдығымен сипатталатын, қардың үлкен көлемінің ауамен қозғалуына ықпал ететін, жол көрінуінің төмен деңгейімен өлшенетін дауыл түрі. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: qor bo'roni 4. Түрік: kar fırtınası 5. Ағылшын: snowstorm 6. Неміс: Blizzard 7. Бекітілген нұсқасы: шторм морской - теңіз дауылы (2005) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрінің 2019 жылғы 8 мамырдағы № 320 бұйрығы. ... алапат дауыл - жойқын күші бар және ұзақ соғатын жел ... 9. Ұсыныстар: заңнамалық құжатта "қарлы дауыл" тіркесі кездеспеді. Анықтамасында "қарлы боран" терминінен айырмашылығы болғандықтан, "қарлы дауыл" терминін бекіту ұсынылады. | +6 |
89. | буря соленая | тұзды дауыл | буря соленаятұзды дауылСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тұзды дауыл – құрғап қалған бұрынғы теңіз орнынан тұзды тозаңдап көтеретін және басқа жерлерге ұшыратын дауыл түрі. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: тuz bo'roni 4. Түрік: tuzlu fırtına 5. Ағылшын: salty storm 6. Неміс: salziger Sturm 7. Бекітілген нұсқасы: соли - тұздар (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: "тұзды дауыл" терминін бекіту ұсынылады. | +6 |
90. | вертикальные вихри | асау құйын, тік құйын | вертикальные вихриасау құйын, тік құйынСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Асау құйын - жер бетінен көбірек қыздырылған ауаның көтерілуі нәтижесінде пайда болатын тік құйындар. 2. Этимологиясы: вертикаль (латын. лат. verticalis) - "тік", вихрь (көне славян вихр) - "құйын". 3. Өзбек: vertikal girdoblar 4. Түрік: dikey girdaplar 5. Ағылшын: vertical vortices 6. Неміс: vertikale wirbel 7. Бекітілген нұсқасы: вихрь пыльный - шаңқұйын (2015), вертикальная кульминация - тік шарықтау (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "тік құйын" нұсқасын қолдаймыз. | +3 |
91. | верховые пожары | қума өрт | верховые пожарықума өртСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қума өрт - орман ағаштарының ұшар басынан басталып, бір-біріне ұласып, орманды қоршай таралатын, әсіресе қылқан жапырақты ағаштарға қауіп төндіретін, құрғақ, желді және ыстық ауа-райында жиі кездесетін орман өрті. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: ot yong'inlari 4. Түрік: taç yangınları 5. Ағылшын: crown fires 6. Неміс: reitbrände 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "қума өрт" нұсқасын қолдаймыз. | +5 |
92. | ветер боковой | қапталдағы жел, бүйірлік жел, бүйірден соққан жел (2019) | ветер боковойқапталдағы жел, бүйірлік жел, бүйірден соққан жел (2019)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Бүйірден соққан жел - көбіне жолды желден қорғайтын орман жолағы аяқталатын жерлерде, сондай-ақ биік жағалаулар, тау асулары, көпірлер, өзендер мен шатқалдар бойы арқылы өтетін жол учаскелерінде кездесетін қатты жел туралы ескерту белгісі. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: yon shamol 4. Түрік: yan rüzgar 5. Ағылшын: crosswind 6. Неміс: seitenwind 7. Бекітілген нұсқасы: ветер боковой - бүйірден соққан жел (2019) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "бүйірлік жел" нұсқасын қолдаймыз. | -5 |
93. | ветер периодический | мерзімдік жел, периодтық жел | ветер периодическиймерзімдік жел, периодтық желСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Мерзімдік жел - тұрақты жоғары және төмен қысымды аймақтар арасында пайда болатын пассат желдері, қоңыржай ендіктердің батыс желдері және полярлық аймақтардың шығыс (ағынды) желдері сияқты тұрақты желдер. 2. Этимологиясы: Период (көне грек. περίοδος) - "шеңбер, айналма жол". 3. Өзбек: davriy shamol 4. Түрік: devirli rüzgarlar 5. Ағылшын: periodic winds 6. Неміс: periodischer wind 7. Бекітілген нұсқасы: ветер - жел (2023), периодический закон - периодтық заң (2023), сделка срочная - мерзімдік мәміле (2017) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "периодтық жел" нұсқасын қолдаймыз. | +2 |
94. | ветер порывистый | екпінді жел, ұйытқыма жел | ветер порывистыйекпінді жел, ұйытқыма желСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Екпінді жел - жылдамдығы күрт өзгеріп, кенеттен қатты күшпен пайда болатын немесе күші лезде жоғарылайтын, ауа ағындарының турбуленттілігіне байланысты жылдамдық пен бағыт бойынша қатты өзгеретін жел. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: kuchli shamol 4. Түрік: rüzgar fırtınalı 5. Ағылшын: the wind is gusty 6. Неміс: der wind ist böig 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "ұйтқыма жел" нұсқасын қолдаймыз. | +3 |
95. | ветер ураганной силы | құйынды күші бар жел, сұрапыл күші бар жел | ветер ураганной силықұйынды күші бар жел, сұрапыл күші бар желСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Құйынды күші бар жел - жылдамдығы Бофорт шкаласы бойынша 12 баллға тең сұрапыл жел. 2. Этимологиясы: Ураган (франц. ouragan, испан. huracán) - "аралдарды мекендеген жергілікті тайпалардың қатты дауылды сипаттайтын сөзі". 3. Өзбек: bo'ronli shamol 4. Түрік: kasırga kuvvetli rüzgar 5. Ағылшын: hurricane force wind 6. Неміс: wind mit orkanstärke 7. Бекітілген нұсқасы: вихревое движение - құйынды қозғалыс (2018) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "сұрапыл күші бар жел" нұсқасын қолдаймыз. | +3 |
96. | влага почвенная | топырақ ылғалы, топырақ суы | влага почвеннаятопырақ ылғалы, топырақ суыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Топырақ ылғалы - көлем немесе салмақ бірліктерімен көрсетілетін, жергілікті зондтарды немесе қашықтықтан зондтау әдістерін қолдана отырып өлшеуге негізделген топырақтағы судың мөлшері. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: tuproq namligi 4. Түрік: toprak nemi 5. Ағылшын: soil moisture 6. Неміс: bodenfeuchtigkeit 7. Бекітілген нұсқасы: почвенная влага - топырақ ылғалы (2022), абсолютная влажность воздуха - ауаның абсолют ылғалдылығы (2022), влажность помещений - орынжай дымқылдығы (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: почва - топырақ (Қазақстан Республикасының Су Кодексі Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 9 шілдедегі N 481 Кодексі). 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "топырақ суы" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
97. | влагоемкость горных пород | тау жыныстарының ылғал сыйымдылығы | влагоемкость горных породтау жыныстарының ылғал сыйымдылығыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тау жыныстарының ылғал сыйымдылығы - тау жыныстарының белгілі бір мөлшерде суды ұстап тұру қабілеті. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: tog ' jinslarining namlik sig'imi 4. Түрік: kayaların nem kapasitesi 5. Ағылшын: moisture capacity of rocks 6. Неміс: feuchtigkeitskapazität von Gesteinen 7. Бекітілген нұсқасы: горные породы - тау жынысы (2023), влагоемкость наименьшая - ең кіші ылғалсыйымдылық (2015) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "тау жыныстарының ылғал сыйымдылығы" нұсқасын қолдаймыз. | +5 |
98. | влагозапас почвы | топырақтағы ылғал қоры, топырақтың ылғал қоры | влагозапас почвытопырақтағы ылғал қоры, топырақтың ылғал қорыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Топырақтағы ылғал қоры - топырақтың белгілі бір қабатында болатын ылғалдың абсолютті мөлшері. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: tuproq namligi 4. Түрік: toprak nemi deposu 5. Ағылшын: soil moisture reserve 6. Неміс: bodenfeuchtigkeit 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "топырақтың ылғал қоры" нұсқасын қолдаймыз. | +6 |
99. | влагооборот почвенный | топырақтағы ылғал айналымы, топырақтың ылғал айналымы | влагооборот почвенныйтопырақтағы ылғал айналымы, топырақтың ылғал айналымыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Топырақтағы ылғал айналымы – атмосферадағы, биосферадағы және жердің гидросферасындағы (ішінара экожүйелер ішіндегі) судың булануынан, су буының ауа ағындарымен тасымалдануынан, конденсациядан және жауын-шашын (жаңбыр, қар, бұршақ) түрінде жер үсті немесе теңіз экожүйелеріне оралуынан тұратын судың қозғалу процесі. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: tuproq namligi 4. Түрік: toprak nemi dönüşü 5. Ағылшын: soil moisture rotation 6. Неміс: bodenfeuchtigkeit 7. Бекітілген нұсқасы: влагооборот - ылғал айналымы (1995) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "топырақтың ылғал айналымы " нұсқасын қолдаймыз. | +5 |
100. | влажность горный породы (грунта) | тау жынысы (топырақ) ылғалдылығы | влажность горный породы (грунта)тау жынысы (топырақ) ылғалдылығыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тау жынысы (топырақ) ылғалдылығы - тау жыныстарының ылғал сыйымдылығы, су өткізгіштігі, су беру және су көтеру қабілеті сияқты судың мөлшерін білдіретін негізгі қасиеттерінің бірі. 2. Этимологиясы: Грунт (нем. grund) - "топырақ, негіз". 3. Өзбек: tog ' jinslari (tuproq)namligi 4. Түрік: kayanın (toprağın) nemi 5. Ағылшын: humidity of the rock (soil) 6. Неміс: die feuchtigkeit des gesteins (des bodens) 7. Бекітілген нұсқасы: открытый грунт - ашық тoпырақ (2022), влажность глины - саз ылғалдылығы (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "тау жынысы (топырақ) ылғалдылығы" нұсқасын қолдаймыз. | +3 |
101. | вода загрязненная | ластанған су | вода загрязненнаяластанған суСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ластанған су – әртүрлі ластаушы заттардың өзендердің, көлдердің, жер асты суларына енуі. Зиянды заттарды тазарту және жою бойынша сапалы шаралар болмаған кезде ластаушы заттардың суға тікелей немесе жанама түсуі кезінде пайда болады. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: suv ifloslangan 4. Түрік: kirli su 5. Ағылшын: polluted water 6. Неміс: verunreinigtes Wasser 7. Бекітілген нұсқасы: атмосфера загрязненная–ластанған атмосфера (2019) 8. Заңнамадағы қолданысы: Суға батқан мүлікті көтеру құнын айқындау әдістемесін бекіту туралы ... ластанған суды және/немесе ластанған топырақты ... . 9. Ұсыныстар: аударма сөздіктер мен салалық әдебиеттердегі қолданысын саралай отырып, "ластанған су" терминін қолдаймыз. | +6 |
102. | вода запертая | жабық су | вода запертаяжабық суСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жабық су – су бетімен байланысы жоқ жер асты суы. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: yopiq suv 4. Түрік: sıkışmış yeraltı suyu 5. Ағылшын: сonfined water 6. Неміс: begrenztes Wasser 7. Бекітілген нұсқасы: вода питьевая - ауызсу (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: берілген анықтамалар мен аударма сөздіктегі нұсқаларын саралай келе, "жабық су" тіркесінің термин ретінде қолдаймыз. | +2 |
103. | вода малая | тартылған су | вода малаятартылған суСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тартылған су – теңіз деңгейінің бір толқын кезеңіндегі ең төменгі деңгейіндегі су. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: kichik suv 4. Түрік: küçük su 5. Ағылшын: small water 6. Неміс: das Wasser ist klein 7. Бекітілген нұсқасы: вода питьевая - ауызсу (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: анықтамадан басқа аудармасын, бекітілген нұсқаларды ескере отырып, "тартылған су" терминін ұсынамыз. | +6 |
104. | вода межмерзлотная | тоң арасындағы су, тоңаралық су | вода межмерзлотнаятоң арасындағы су, тоңаралық суСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тоң арасындағы су – жер қабатындағы немесе көпжылдық мұздатылған тау жыныстарының қабаттары арасында пайда болатын жер асты сулары. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: muzliklararo suv 4. Түрік: donlar arası su 5. Ағылшын: intrapermafrost water 6. Неміс: interglaziale Gewasser 7. Бекітілген нұсқасы: мерзлота – тоң (2021), вода питьевая – ауызсу (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: "межмерзлотная" сөзі аударма сөздіктерде "тоңаралық су" деп берілген, ал анықтамада жер қабаттарының арасындағы жер асты суы деген анықтама беріледі. Осы аударма мен анықтаманы саралай отырып, "тоңаралық су" деп беруді жөн көреміз. | +5 |
105. | вода незамерзающая | қатпайтын су | вода незамерзающаяқатпайтын суСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қатпайтын су - жүйенің температурасы Цельсий бойынша нөлден едәуір төмендеген кезде қатпайтын екі немесе көп компонентті жүйедегі судың бір бөлігі. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: muzlamaydigan suv 4. Түрік: donmayan su 5. Ағылшын: the water is non-freezing 6. Неміс: das Wasser ist frostfrei 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: "қатпайтын су" термині бекітуге ұсынылады. | +6 |
106. | вода озерная | көл суы | вода озернаякөл суыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Көл суы - жер асты суларымен байланыс арқылы өмір сүруге қажетті минералдар мен тұздармен байытылған, үлкен тереңдіктен алынған болса да, биологиялық тұрғыдан аса таза емес су түрі. Суда еріген заттардың құрамы мен сапасына қарай көл суы тұщы және минералды болып бөлінеді. Ағынды көлдердің суы, негізінен тұщы болады, ал ағынсыз тұйық көлдер көбінесе ащы келеді. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: ko'l suvi 4. Түрік: göl suyu 5. Ағылшын: lake water 6. Неміс: Seewasser 7. Бекітілген нұсқасы: озерные отложения - көл шөгінділері (2022), вода питьевая - ауызсу (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: аудармаларды, терминдік сыңарлардың бекітілген нұсқасын басшылыққа ала отырып, "көл суы" терминін бекіту ұсынылады. | +6 |
107. | вода подледниковая | мұздақ асты суы | вода подледниковаямұздақ асты суыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Мұздақ асты суы - мұз қабатының астында жатқан кез келген су көзі. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: muz ostidagi suv 4. Түрік: buzul altı suyu 5. Ағылшын: subglacial water 6. Неміс: subglaziales Wasser 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "мұздақ асты суы" нұсқасын қолдаймыз. | +6 |
108. | вода подпочвенная | топырақ асты суы, топырақасты суы | вода подпочвеннаятопырақ асты суы, топырақасты суыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Топырақ асты суы – жер бетінен белгілі тереңдікте топырақта жиналып, қарапайым құдықтарды қоректендіретін, және бұлақтар мен қайнаркөз түрінде, сайлар мен аңғарларда ағып кететін су түрі. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: yer osti suvlari 4. Түрік: toprak altı suyu 5. Ағылшын: the water is subsurface 6. Неміс: untergrundwasser 7. Бекітілген нұсқасы: грунт - топырақ (көлік және қатынас жолдары) (2015), качество почвы - топырақ сапасы (2022), чернозем - қаратопырақ (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2024 жылғы 11 наурыздағы №161 қаулысы. ... топырақ құнарлылығын қалпына келтіру ... Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2023 жылғы 23 қарашадағы № 1024 қаулысы. ... топырақ пен жер асты суларының ластануы ... 9. Ұсыныстар: терминдік тіркес сыңарларының бекітілген нұсқасын, аудармаларын, заңнамалық құжаттардағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "топырақасты" тіркесін бірге жазу арқылы "топырақасты суы" деп бекіту ұсынылады. | +5 |
109. | вода речная | өзен суы | вода речнаяөзен суыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Өзен суы – арна бойымен жоғарыдан төменге қарай ағып, соңында көлге немесе теңізге барып құятын, кейде шөл далаға бұрылып, құмға сіңіп жоғалатын су. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: daryo suvi 4. Түрік: nehir suyu 5. Ағылшын: river water 6. Неміс: flusswasser 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 14 ақпандағы № 132 Қаулысы. Үкіметі арасындағы Трансшекаралық өзендер суының сапасын қорғау туралы келісімнің жобасы мақұлдансын. 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "өзен суы" нұсқасын қолдаймыз. | +5 |
110. | вода термальная | термалдық су | вода термальнаятермалдық суСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Термалдық су – жер қойнауынан табиғи шығып жатқап немесе ұңғымаларды бұрғылау арқылы алынатын жылы немесе өте ыстық, температурасы 100"С-тан жоғары су. 2. Этимологиясы: термаль (гр. thermes) – "жылы, ыстық" 3. Өзбек: termal suv 4. Түрік: termal su 5. Ағылшын: thermal water 6. Неміс: thermalwasser 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің Су кодексінің жобасы туралы қаулысы. 2002 жылғы 27 қараша N 1264. ... жолаушы қат-қабаттық суларын және минералданған шахталық және термалдық суларды қоса алғанда ... 9. Ұсыныстар: аударма сөздіктерде берілген нұсқасы мен анықтамаларын саралай келе, "термалдық су" деп берілуін қолдаймыз. | +4 |
111. | вода техническая | техникалық су | вода техническаятехникалық суСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Техникалық су – техникалық мақсатқа қолдануға жарамды су. 2. Этимологиясы: техника (гр. tесһnе) – "өнер, шеберлік" 3. Өзбек: texnik suv 4. Түрік: teknik su 5. Ағылшын: technical water 6. Неміс: wasser technisch 7. Бекітілген нұсқасы: технические опасности - техникалық қауіптер (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: аударма сөздіктер мен салалық әдебиеттерде қолданысын саралай отырып, "техникалық су" терминін қолдаймыз. | +6 |
112. | вода техногенная | техногендік су | вода техногеннаятехногендік суСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Техногендік су – адамның өндірістік қызметі нәтижесінде пайда болған және жер асты гидросферасына енген су. 2. Этимологиясы: техноген (грек. techne) – "өнер, қолөнер" 3. Өзбек: texnogen suv 4. Түрік: teknojenik su 5. Ағылшын: technogenic water 6. Неміс: künstliches Wasser 7. Бекітілген нұсқасы: техногенное общество - табиғи-техногендік апат (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Президентінің 2022 жылғы 19 желтоқсандағы № 61 Жарлығы. ... Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардың алдын алу ... 9. Ұсыныстар: аударма сөздіктер мен салалық әдебиеттерде қолданысын саралай отырып, "техногендік су" терминін қолдаймыз. | +6 |
113. | вода трещинная | жарықшақ суы | вода трещиннаяжарықшақ суыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жарықшақ суы – сүзу және сыйымдылық қасиеттері әртүрлі генетикалық типтердің жарылуының дамуымен анықталатын күшті тау жыныстарының — әктастардың, құмтастардың, кварциттердің, граниттердің және т.б. жарықтарында айналатын еркін гравитациялық сулар. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: yoriq suv 4. Түрік: çatlak suyu 5. Ағылшын: crack water 6. Неміс: gebrochenes Wasser 7. Бекітілген нұсқасы: осколок – жарықшақ (2020) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: аударма сөздіктердегі нұсқалары мен анықтамаларды саралай келе, "жарықшақ су" деген терминді қолдаймыз. | +5 |
114. | вода трещино-карстовая | жарықшақтық-карстылы су | вода трещино-карстоваяжарықшақтық-карстылы суСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жарықшақтық-карстылы су – міндетті түрде еріту процестерінің қатысуымен пайда болған әртүрлі карст қуыстарында қоршалған жер асты сулары. 2. Этимологиясы: карст (нем. Karst) – "суда еритін және су өткізгіш тау жыныстары" 3. Өзбек: yoriq-karst suvi 4. Түрік: kırık karstik su 5. Ағылшын: fractured karst water 6. Неміс: Karst und Kluftwasser 7. Бекітілген нұсқасы: бассейн трещинных вод - жарықшақтық су бассейні (2016), карстовая вода - оқпасу (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: аударма сөздіктер, салалық әдебиеттерде берілген анықтамаларды саралай келе, жоғарыда берілген терминді қолдаймыз. | +2 |
115. | вода фильтрационная | фильтрленген су | вода фильтрационнаяфильтрленген суСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Фильтрленген су – бұл қатты заттар мен басқа қоспаларды кетіру мақсатында сүзгі материалы арқылы судың өту процесі. 2. Этимологиясы: фильтр (от лат. filtrum) – «войлок» 3. Өзбек: filtrlash suvi 4. Түрік: filtrasyon suyu 5. Ағылшын: filtration water 6. Неміс: filtrationswasser 7. Бекітілген нұсқасы: фильтр – (механика және машинатану) (2015) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 28 мамырдағы № 325 қаулысы. ... сүзгіден өткізу бойынша технологиялық операцияларды және басқа да кейінгі операцияларды орындау ... 9. Ұсыныстар: аударма сөздіктер мен анықтамасын саралай отырып, "сүзгіден өткен су немесе тазартылған су" деген терминді қолдаймыз. | -4 |
116. | вода шахтная | шахта суы | вода шахтнаяшахта суыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Шахта суы – жер асты қазбаларына үстіңгі немесе астыңғы су тұтқыш қабаттардан және жер үсті сулары мен су құрғатқыш қазбалардан ағып келетін су. 2. Этимологиясы: шахта (нем. Schacht, Schaft ) – "дің, оқпан" 3. Өзбек: schachtwasser 4. Түрік: maden suyu 5. Ағылшын: mine water 6. Неміс: schachtwasser 7. Бекітілген нұсқасы: шахта – шахта (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2023 жылғы 8 желтоқсандағы № 1101 қаулысы. ... Шахталық су төккіш ... 9. Ұсыныстар: аударма сөздіктер мен салалық әдебиеттерде қолданысын саралай отырып, "шахта суы" терминін қолдаймыз. | +6 |
117. | водовод | су құбыры, суағар (2017) | водоводсу құбыры, суағар (2017)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Су құбыры – су өткізгіш құрылым, суды тұтыну орнына өткізуге (беруге) арналған құрылыс. Ол өзеннен, су қоймасынан, көлден немесе басқа су қоймасынан бастау алады. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: suv quvuri 4. Түрік: su kanalı 5. Ағылшын: water conduit 6. Неміс: Gerinne 7. Бекітілген нұсқасы: водопровод – су құбыры (2020), водовод – суағар (2017) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: аударма сөздіктер мен салалық әдебиеттерде қолданысын ескере отырып, "су құбыры" терминін қолдаймыз. | +3 |
118. | водовыпуск | су шығару, су төгу (2021) | водовыпусксу шығару, су төгу (2021)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Су шығару, су төгу – коллекторлардан, камералардан, құбырлардан суды жасанды және жүйелі түрде шығару 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: suv chiqishi 4. Түрік: su çıkış yolu 5. Ағылшын: water outlet 6. Неміс: Wasserabfluss 7. Бекітілген нұсқасы: водовыпуск – су төгу (2021) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: орыс тіліндегі "водовыпуск" сөзінің қазақша баламасы ретінде аударма сөздіктерде "су шығару" сөзін береді, бірақ салалық әдебиеттерден аталған тіркесті кездестіре алмадық, десек те берілген анықтаманы саралай келе, "су төгу" терминімен берген дұрыс деген қорытындыға келдік. | +2 |
119. | водовыпуск сифонный | сифонды су шығару | водовыпуск сифонныйсифонды су шығаруСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сифонды су шығару - шығындарды реттеу және жұмыстағы сенімділікті арттыру мақсатында ауылшаруашылығында каналдардан немесе резервуарлардан су алу үшін су тарату кезінде пайдаланылатын су шығару түрі. 2. Этимологиясы: сифон (от др.-греч. σίφων) – «құбыр; сорғы» 3. Өзбек: sifonli suv chiqishi 4. Түрік: sifonik su çıkışı 5. Ағылшын: siphon outlet 6. Неміс: wasserdurchlass Siphon 7. Бекітілген нұсқасы: термосифон – термосифон (2019) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: берілген сөздің салалық еңбектерде берілген анықтамасын, аударма сөздіктерде қолданылуын негізге ала отырып, "сифонды су шығару" терминін қолдаймыз. | 0 |
120. | водовыпуск трубчатый | құбырлы су шығару, құбырлы сужiбергiш (су шаруаш.) | водовыпуск трубчатыйқұбырлы су шығару, құбырлы сужiбергiш (су шаруаш.)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Құбырлы су шығару – су ұстайтын құрылыстың ішінде немесе астында орналасқан және ашық әдіспен жасалған көлденең қимасы жабық су төгетін құбыр. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: quvurli suvning chiqishi 4. Түрік: borulu su çıkışı 5. Ағылшын: tubular water outlet 6. Неміс: rohrförmiger Wasserdurchlass 7. Бекітілген нұсқасы: водовыпуск – су төгу (2021) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: берілген тіркес құрамындағы сөздердің аудармасын, анықтамасын саралай отырып, "құбырлы су шығару" тіркесін термин ретінде ұсынуға болады. | -3 |
121. | водогрейные котлы | су жылытатын қазандар | водогрейные котлысу жылытатын қазандарСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Су жылытатын қазандар – бұл әртүрлі нысандарды жылумен және ыстық сумен қамтамасыз ету мақсатында пайдаланылатын ыстық суды дайындауға арналған жылыту жабдықтарының бір түрі. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: issiq suv qozonlari 4. Түрік: sıcak su kazanları 5. Ағылшын: hot water boilers 6. Неміс: Warmwasserkessel 7. Бекітілген нұсқасы: Котел – қазан (көлік және қатынас жолдары) (2015) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 30 желтоқсандағы N 1325 Қаулысы. ... автоматты су жылытатын газ қазандары ... 9. Ұсыныстар: аударма сөздіктегі нұсқалары мен анықтаманы саралай келе, "су жылытқыш қазандар" деген нұсқаны ұсынамыз. | +2 |
122. | водоем | суайдыны, cуқойма | водоемсуайдыны, cуқоймаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Су қоймасы – суды тоқтатуға, жинақтауға және сақтауға арналған, өзендер алаптарында түзілген, су тірегіш ғимараттармен бекемделген, едәуір сыйымдылықтағы жасанды су қоймалары. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: suv havzasi 4. Түрік: Havza 5. Ағылшын: body of water 6. Неміс: Wasserbecken 7. Бекітілген нұсқасы: су қоймасы (су шаруаш. – водохранилище (2005) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысы 2000 жылғы 8 шілде N 1035. ... балық қорларын қорғау және балық аулауды реттеу су айдыны ... Шығыс Қазақстан облысы әкімдігінің 2017 жылғы 7 наурыздағы № 56 қаулысы. ... объектісі үшін Бұқтырма су қоймасының оң жағалауының су қорғау аймағы ... 9. Ұсыныстар: салалық әдебиеттерде берілген нұсқаларын саралай отырып, "су қоймасы" тіркесін термин ретінде ұсынуды қолдаймыз. Дегенмен заңнама құжаттарында "су қоймасы" термині де, "су айдыны" термині де қолданылған. | -3 |
123. | водоем остаточный | қалдық су | водоем остаточныйқалдық суСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қалдық су – құрамы мен тегі өте күрделі болып келетін, жинауыштық қуыс кеңістігінде сол жинауыш мұнаймен (газбен) тоғытылып болғаннан кейін де қалып қоятып шоғырдағы жерасты суы. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: qoldiq suv havzasi 4. Түрік: artık rezervuar 5. Ағылшын: the reservoir is residual 6. Неміс: reservoir Rest 7. Бекітілген нұсқасы: Остаток – қалдық (2021) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: орыс тіліндегі "остаточный" сөзін аударма сөздіктерде "қалдық" деп берген, анықтамаларды саралай отырып, "су қалдығы" тіркесі дұрыс берілгенін байқаймыз. | -4 |
124. | водозабор бесплотинный | бөгетсіз су жинау, бөгетсіз суқабылдағыш, бөгетсiз бастоған бөгетсiз сужинағыш | водозабор бесплотинныйбөгетсіз су жинау, бөгетсіз суқабылдағыш, бөгетсiз бастоған бөгетсiз сужинағышСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Бөгетсіз су жинау – бөгетпен бөгеу арқылы өзенде деңгей тірегін құру көзделмеген жер үсті су тартқышының түрі. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: suv olish bepul 4. Түрік: barajsız su alımı 5. Ағылшын: damless water intake 6. Неміс: staulose Wasseraufnahme 7. Бекітілген нұсқасы: водозабор – суқабылдағыш (2021), водозабор плотинный – бөгетті бас тоған (2022), водосборник – сужинағыш (көлік және қатынас жолдары) (2015) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 9 шілдедегі N 593 Заңы. ... құрылғылардың көмегімен сумен толтырылатын, акваөсіру объектілерін өсіруге жағдай жасауға арналған, жасанды жасалған су айдыны (тоған, балық өсіру бассейні ... Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 12 ақпандағы N 132-IV Заңы ... теңестірілген каналдар, көлдер, су қоймалары, тоғандар және басқа да ішкі су айдындары, аумақтық сулар), мұздықтар, батпақтар, су көздеріндегі ағысты реттеуге ... Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2023 жылғы 5 қыркүйектегі № 766 қаулысы ... 46 ұңғымасы бар 4 суқабылдағыш бар, оның ішінде жұмыс істеп тұрғаны – 17, консервациялауда – 20 және 9 ұңғыма жұмыс істемейді... 9. Ұсыныстар: қазақ тілінің аударма сөздіктерінде "бөгетсіз сужинағыш, бөгетсіз су жинау" деп берілген, анықтаманы саралай келе, жоғарыда берілген "бөгетсіз сужинағыш" терминін қолдаймыз. | 0 |
125. | водозабор инфильтрационный | фильтр ішінде су жинау, фильтр ішінде суқабылдағыш, фильтр ішіндегі бастоған, фильтр ішінде сужинағыш | водозабор инфильтрационныйфильтр ішінде су жинау, фильтр ішінде суқабылдағыш, фильтр ішіндегі бастоған, фильтр ішінде сужинағышСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Фильтр ішінде су жинау – өзендер, көлдер және су қоймалары сияқты табиғи және жасанды су объектілерінен сүзгіштен өткен тазартылған суды алу үшін қолданылатын тәсіл. 2. Этимологиясы: Фильтр (от лат. filtrum) – «войлок». 3. Өзбек: infiltratsion suv olish 4. Түрік: sızma suyu alımı 5. Ағылшын: infiltration water intake 6. Неміс: wasseraufnahme infiltrierend 7. Бекітілген нұсқасы: Водосборник – сужинағыш (2012) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2023 жылғы 20 ақпандағы № 26 бұйрығы. ... Инфильтрациялық сужинағыштың СҚА-сы белдеуінің шекарасына .. 9. Ұсыныстар: орыс тіліндегі аудармаларын, анықтаманы саралай отырып, "фильтр ішіне су жинау" терминін қолдаймыз. Ал заңнамалық құжатқа сүйенсек, "инфильтрациялық сужинағыш" терминін ұсынуға болады. | -4 |
126. | водозабор ковшовый | ожау тәріздес су жинау, шөмішті суқабылдағыш, шөмішті бастоған, шөмішті сужинағыш шөмішті сужинағыш | водозабор ковшовыйожау тәріздес су жинау, шөмішті суқабылдағыш, шөмішті бастоған, шөмішті сужинағыш шөмішті сужинағышСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ожау тәріздес су жинау – суды тазалауға арналған әрі оны қабыршақ мұздан қорғайтын, бөгеттің жоғары жағында пайда болған жасанды су арнасы. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: paqir suv olish 4. Түрік: kovalı su alımı 5. Ағылшын: bucket water abstraction 6. Неміс: wasseraufnahme Eimer 7. Бекітілген нұсқасы: Водосборник – сужинағыш (2012) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2023 жылғы 20 ақпандағы № 26 бұйрығы. ... шөмішті сужинағыштарда бірінші белдеу шекарасына шөміштің барлық акваториясы кіреді ... 9. Ұсыныстар: орыс тіліндегі "водозабор ковшовый" қазақ тілінің аударма сөздіктерінде "шөмішті суқабылдағыш", "шелек су жинау" деп берілген, осыны ескере отырып, "шөмішті суқабылдағыш" дегенді қолдаймыз. | -4 |
127. | водозабор лучевой | сәулелі су, сәулелi бастоған, сәулелі суқабылдағыш сәулелi сужинағыш | водозабор лучевойсәулелі су, сәулелi бастоған, сәулелі суқабылдағыш сәулелi сужинағышСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сәулелі су – бұл көлденең немесе жинақтаушы ұңғымалар жүйесі, олар сулы қабаттан су жинап, оны айдау жүргізілетін орталық су жинау камерасына (шахтаға) апарады. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: radiant suv olish 4. Түрік: radyant su alımı 5. Ағылшын: radial water intake 6. Неміс: strahlwasseraufnahme 7. Бекітілген нұсқасы: Водосборник – сужинағыш (2012), лучистая энергия - сәулелі энергия (2021) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: берілген тіркестердің анықтамасын, аудармасын, сөздікте берілуін саралай отырып, "сәулелі суқабылдағыш" нұсқасын қолдаймыз. | -4 |
128. | водозабор передвижной | жылжымалы су дуалы, жылжымалы сужинағыш, жылжымалы бастоған жылжымалы суқабылдағыш | водозабор передвижнойжылжымалы су дуалы, жылжымалы сужинағыш, жылжымалы бастоған жылжымалы суқабылдағышСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жылжымалы су дуалы - су деңгейінің өзгеруіне қарамастан, жедел орналастыру және су қабылдау мүмкіндігі бар, су деңгейіне байланысты орналасқан жерін өзгерте алатын, жағаға арнайы төселген рельстермен қозғала алатын сужинағыш түрі. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: ko'chma suv olish 4. Түрік: hareketli su alımı 5. Ағылшын: mobile water fence 6. Неміс: wasseraufnahme mobil 7. Бекітілген нұсқасы: Водосборник – сужинағыш (2012) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: аударма сөздіктерде берілуін, анықтамаларын саралай келе, "жылжымалы су жинағыш" терминін қолдаймыз. | +2 |
129. | водозабор плавучий | қалқымалы су дуалы, қалқымалы сужинағыш, қалқымалы бастоған, қалқымалы суқабылдағыш | водозабор плавучийқалқымалы су дуалы, қалқымалы сужинағыш, қалқымалы бастоған, қалқымалы суқабылдағышСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қалқымалы сужинағыш - ұтқырлығына байланысты гидравликалық параметрлердің тұрақтылығын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін, су алу жабдығын әрқашан дұрыс нүктеге жылжытуға болатын, сонымен қатар, қазіргі заманғы өзгермелі станциялар резервуардың деңгейі өзгерген кезде төмен немесе жоғары көтеріле алатын сужинағыш түрі. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: suzuvchi suv olish 4. Түрік: yüzer su alımı 5. Ағылшын: water abstraction floaty 6. Неміс: schwimmendes Zulauf 7. Бекітілген нұсқасы: Водосборник – сужинағыш (2012) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрінің м.а. 2015 жылғы 24 ақпандағы № 161 бұйрығы. ... қалқымалы көпiрлерде, су астындағы және әуедегi өту жолдарында, су жинағыштар мен су жiбергiштерде ... 9. Ұсыныстар: орыс тіліндегі "плавучий" сөзін аударма сөздіктерде "жүзбелі; жүзгіш; жүзіп жүретін; қалқыма; қалқымалы; қалқып жүретін" деп аударылған, тіркеске берілген анықтамаларды саралай отырып, "қалқымалы сужинағыш" деп берген дұрыс деп ойлаймыз. | +2 |
130. | водозаборные сооружения | су жинау құрылыстары, бастоған құрылыс, су іркуіш құрылыс | водозаборные сооружениясу жинау құрылыстары, бастоған құрылыс, су іркуіш құрылысСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Су жинау құрылыстары – сумен жабдықтау, өрт сөндіру және т. б. қажеттіліктер үшін пайдалану мақсатында су көзінен су алуға арналған гидротехникалық құрылым. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: suv olish inshootlari 4. Түрік: su giriş tesisleri 5. Ағылшын: water intake facilities 6. Неміс: Wassersammeleinrichtungen 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2023 жылғы 20 ақпандағы № 26 бұйрығы. ...Су көздеріне, шаруашылық-ауыз су мақсаты үшін су жинау орындарына ... 9. Ұсыныстар: берілген аудармалар мен анықтамаларды саралай келе, "су жинау құрылыстары" терминін қолдаймыз. | -4 |
131. | водолаз | сүңгуір | водолазсүңгуірСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сүңгуір – сүңгуірлік жабдықта су астында жұмыс істей алатын және сүңгуірлік түсу жұмыстарына белгіленген тәртіппен жіберілген маман. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: g'avvos 4. Түрік: dalgıç 5. Ағылшын: The diver 6. Неміс: Taucher 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Заңы 2019 жылғы 13 мамырдағы № 256-VІ ҚРЗ. ... сүңгуір қайықтармен оқу-жаттығуларын өткізу ... 9. Ұсыныстар: сүңгу етістігінен жасалған бұл сөздің беретін мағынасын, сөздіктерде берілген анықтамасын саралай келе, дәл осы сипатта берілуін қолдаймыз. | +2 |
132. | водолазная маска | сүңгуір бетпердесі | водолазная маскасүңгуір бетпердесіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сүңгуір бетпердесі – бетті судан қорғауға және бет жағы ашық гидрокомбинезондар мен гидрокостюмдермен түсу кезінде тыныс алу аппаратына қосылуға арналған бетперде түрі. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: sho'ng'in niqobi 4. Түрік: dalış maskesi 5. Ағылшын: diving mask 6. Неміс: tauchermaske 7. Бекітілген нұсқасы: демаскирующие – бетпердені ашатын (2016) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: тіркес құрамындағы сөздердің аударма сөздіктерде берілуін, анықтамаларын саралай отырып, "сүңгуір бетпердесі"терминін қолдаймыз. | +2 |
133. | водолазное снаряжение | сүңгуірлік құрал-жабдықтар | водолазное снаряжениесүңгуірлік құрал-жабдықтарСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сүңгуірлік құрал-жабдықтар – сүңгуірдің қызметі және су астында жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін пайдаланатын техникалық құралдар жиынтығы. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: sho'ng'in uskunalari 4. Түрік: dalış ekipmanları 5. Ағылшын: diving equipment 6. Неміс: Taucherausrüstung 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2020 жылғы 29 мамырдағы № 438 бұйрығы. ... су астында жұмыс жүргізу үшін сүңгуір жабдықтары мен құрал-жабдықтарымен қамтамасыз ету ... Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2020 жылғы 29 мамырдағы № 438 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2020 жылғы 1 маусымда № 20792 болып тіркелдіазартуды азаматтық қорғау саласындағы уәкілетті органның аумақтық бөлімшелері немесе су астында жұмыс жүргізу үшін сүңгуір жабдықтары мен құрал-жабдықтарымен қамтамасыз ету. 9. Ұсыныстар: аударма сөздіктерде берілген нұсқаларын, заңнама құжаттарында қолданысын, анықтамасын саралай отырып, жоғарыда ұсынылған терминді қолдаймыз. | -2 |
134. | водолазные работы | сүңгуірлік жұмыстар | водолазные работысүңгуірлік жұмыстарСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сүңгуірлік жұмыстар – сүңгуір еңбегін қолдану арқылы орындалатын су асты жұмыстары. Олар құтқару, кеме, суасты-техникалық, кеме көтеру және арнайы болып бөлінеді. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: sho'ng'in ishlari 4. Түрік: dalış çalışmaları 5. Ағылшын: diving operations 6. Неміс: taucherarbeiten 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2015 жылғы 19 қаңтардағы № 33 бұйрығы. ... Сүңгуірлік жұмыстарды жүргізу кезіндегі қауіпсіздік ... 9. Ұсыныстар: заңнама құжаттарында берілісін, аударма сөздіктердегі нұсқаларын саралай келе, "сүңгуірлік жұмыстар" терминін қолдаймыз. | 0 |
135. | водолазные спуски в сложных условиях | күрделі жағдайлардағы сүңгуір жұмыстары | водолазные спуски в сложных условияхкүрделі жағдайлардағы сүңгуір жұмыстарыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Күрделі жағдайлардағы сүңгуір жұмыстары – ағыс жылдамдығы жоғары болған жағдайда, қысқы уақыттарда, оның ішінде мұз астында, тәуліктің қараңғы уақытында түсу, толқын кезінде, агрессивті сұйықтықтарда, жоғары тығыздықтағы ерітінділерде, таулы жерлерде, қауіпті теңіз жануарлары мекендейтін жерлерде су астына түсу. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: qiyin sharoitlarda sho'ng'in operatsiyalari 4. Түрік: zor koşullarda dalış operasyonları 5. Ағылшын: diving descents in difficult conditions 6. Неміс: tauchabfahrten unter schwierigen Bedingungen 7. Бекітілген нұсқасы: обстановка – жағдай (2022), аварийно-судоподъемные работы - авариялық-кеме көтеру жұмыстары (2016) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: тіркес құрамындағы сөздердің аудармасын саралай отырып, "күрделі жағдайлар кезіндегі сүңгуір жұмыстары" дегенді қолдаймыз. | +2 |
136. | водолазные спуски и работы | су астына түсулер және жұмыстары, су астына түсу жұмыстары | водолазные спуски и работысу астына түсулер және жұмыстары, су астына түсу жұмыстарыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Су астына түсу жұмыстары – су астына сүңгуірлерді түсіру,оны тереңдіктен көтеруді және суда немесе барокамераның бетінде декомпрессиялауды қамтамасыз етуге байланысты жұмыстар. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: sho'ng'in tushishlari va ishlari 4. Түрік: sualtı çalışması 5. Ағылшын: diving descents and works 6. Неміс: tauchen und arbeiten 7. Бекітілген нұсқасы: работа (физ.) – жұмыс (физ.) (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: 1. Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрінің 2022 жылғы 25 қарашадағы № 1122 бұйрығы. ... сүңгуірлік түсуді ұйымдастыру және қамтамасыз ету сүңгуірлік түсуді жүргізу кезінде қауіпсіздікті қамтамасыз етуді, сүңгуірлік түсуді жүргізу кезінде ... . 9. Ұсыныстар: тіркес құрамындағы сөздердің қазақ тіліндегі баламаларын саралай келе, "су астына түсу және жұмыстарды атқару" терминін қолдаймыз. | -2 |
137. | водолазные трапы | сүңгуірлік басқыш | водолазные трапысүңгуірлік басқышСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сүңгуірлік басқыш – сүңгуірлердің кемеге түсуін және көтерілуін қамтамасыз етуге арналған басқыш түрі. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: sho'ng'in zinapoyalari 4. Түрік: dalış merdivenleri 5. Ағылшын: diving ladders 6. Неміс: taucherleitern 7. Бекітілген нұсқасы: трап - саты (2016) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: тіркес құрамындағы сөздердің қазақ тіліндегі баламаларын саралай келе, "сүңгуірлік басқыш" дегенді қолдаймыз. | -2 |
138. | водолазный инструмент | сүңгуірлік құрал-сайман | водолазный инструментсүңгуірлік құрал-сайманСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сүңгуірлік құрал-сайман – бұл жұмысты жеңілдететін және сүңгуір жұмысының өнімділігін арттыратын қолмен және механикалық құралдар. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: sho'ng'in vositasi 4. Түрік: dalış aleti 5. Ағылшын: diving tool 6. Неміс: taucherwerkzeug 7. Бекітілген нұсқасы: инвентарь – құрал-сайман (бухг.) (2006) 8. Заңнамадағы қолданысы: 1. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2015 жылғы 19 қаңтардағы № 34 бұйрығы. ... сүңгуірлік телефон станциясының ... . 9. Ұсыныстар: анықтамадан басқа аудармасын, бекітілген нұсқаларды, заңнамадағы қолданысын ескере отырып, "сүңгуірлік құрал-жабдықтер" тіркесін қолдаймыз. | -2 |
139. | водолазный колокол | сүңгуір қоңырауы | водолазный колоколсүңгуір қоңырауыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сүңгуір қоңырауы – сүңгуір жабдықтарын жұмыс объектісінің тереңдігіне дейін және кері қарай тасымалдау, содан кейін оларды декомпрессиялық камераға ауыстыру құралы. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: sho'ng'in qo'ng'irog'i 4. Түрік: dalış çanı 5. Ағылшын: diving bell 6. Неміс: Taucherglocke 7. Бекітілген нұсқасы: колокол судейский - төреші қоңырауы (2019) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрінің 2015 жылғы 30 қаңтардағы № 73 бұйрығы. ... Қатты соғу қоңырауы істен шыққан кезде сигналдар ... 9. Ұсыныстар: берілген тіркес құрамындағы сөздердің аудармасын саралай келе, "сүңгуір қоңырауы" терминін қолдаймыз. | +2 |
140. | водолазный костюм | сүңгуір костюмы, сүңгуір кәстөмі | водолазный костюмсүңгуір костюмы, сүңгуір кәстөміСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сүңгуір костюмы – су астына сүңгу үшін арналған қауіпсыз су өткізбейтін костюм. 2. Этимологиясы: костюм (фр. costume, итал. costume) - "әдет-ғұрып" 3. Өзбек: sho'ng'in kostyumi 4. Түрік: dalgıç kıyafeti 5. Ағылшын: diving suit 6. Неміс: Taucheranzug 7. Бекітілген нұсқасы: гидрокостюм - сукостюмі (2019) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: берілген тіркес құрамындағы сөздердің қазақ тіліндегі баламасын, анықтамаларды саралай келе, "сүңгуір костюмі" деген терминді қолдаймыз. | +2 |
141. | водолазный пост | сүңгуірлік бекет | водолазный постсүңгуірлік бекетСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сүңгуірлік бекет – сүңгуірлік түсулерді, сүңгуірдің киінуі (шешінуі) және сүңгуір мүлкін орналастыру үшін алаңмен қамтамасыз етуге тұрақты немесе уақытша құралдармен жабдықталған сүңгуір түсуі жүргізілетін кемедегі, жағалаудағы, мұздағы орын. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: sho'ng'in stantsiyasi 4. Түрік: dalgıç tesisi 5. Ағылшын: diving post 6. Неміс: taucherposten 7. Бекітілген нұсқасы: пост – пост (2020), постоянный пост – тұрақты бекет (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2015 жылғы 19 қаңтардағы № 33 бұйрығы. ... сүңгуірлік бекет – сүңгуірлік түсулерді, сүңгуірдің киінуі ... . 9. Ұсыныстар: тіркес құрамындағы сөздердің аудармасын, заңнамалық құжаттарда берілуін саралай отырып, "сүңгуірлік бекет" терминін қолдаймыз. | -2 |
142. | водолазный скафандр | сүңгуірлік скафандр | водолазный скафандрсүңгуірлік скафандрСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сүңгуірлік скафандр – сүңгуірді сыртқы ортадан оқшаулауға арналған арнайы жабдық. 2. Этимологиясы: скафандр (фр. scaphandre гр. skaphe+aner, andros) - "қайық"+"адам" 3. Өзбек: sho'ng'in skafandri 4. Түрік: dalış giysisi 5. Ағылшын: diving suit 6. Неміс: taucheranzug 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2015 жылғы 19 қаңтардағы № 33 бұйрығы. ... скафандр материалына зақым келтірмейтін және улы немесе радиоактивті ... ; 9. Ұсыныстар: берілген тіркес құрамындағы сөздердің қазақ тіліндегі баламсын саралай келе, "сүңгуірлік скафандр" деген терминді қолдаймыз. | -2 |
143. | водолазный состав | сүңгуірлік құрам | водолазный составсүңгуірлік құрамСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сүңгуірлік құрам - басшы және оған бағынатын сүңгуірлерден тұратын құрам. Құрамында жұмыс түріне, тереңдігі мен күрделілігіне байланысты су астында жүретін, сақтандырушы сүңгуір қызметін атқаратын, жұмыс істейтін және жұмыспен қамтамасыз ететін сүңгуірлер болады. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: sho'ng'in jamoasi 4. Түрік: dalış ekibi 5. Ағылшын: diving team 6. Неміс: taucher-Zusammensetzung 7. Бекітілген нұсқасы: боевой состав - жауынгерлiк құрам (2020) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: берілген тіркес құрамындағы сөздердің аудармасын саралай отырып, "сүңгуірлік құрам" терминін қолдаймыз. | -2 |
144. | водолазный спуск на средние глубины | сүңгуірлердің орта тереңдікке түсуі | водолазный спуск на средние глубинысүңгуірлердің орта тереңдікке түсуіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сүңгуірлердің орта тереңдікке түсуі – 20-дан 60 м-ге дейінгі тереңдікке түсу. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: o'rta chuqurliklarga sho'ng'in tushishi 4. Түрік: orta derinliklere dalış inişi 5. Ағылшын: diving descent to medium depths 6. Неміс: taucherabstieg in mittlere Tiefen 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: тіркес құрамындағы сөздердің қазақ тіліндегі баламаларын саралай келе, жоғарыда берілген тіркесті термин ретінде ұсынылуын қолдаймыз. | +2 |
145. | водолазный шланг | сүңгуірлік құбыршек, сүңгуірлік құбырішек | водолазный шлангсүңгуірлік құбыршек, сүңгуірлік құбырішекСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сүңгуірлік құбыршек – икемді қалың қабырғалы резеңке матадан жасалған түтіктер сүңгуірдің костюміне сығылған ауаны немесе басқа оттегі бар газ қоспаларын беруге қызмет етеді. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: sho'ng'in shlangi 4. Түрік: dalış hortumu 5. Ағылшын: diving hose 6. Неміс: tauchschlauch 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2015 жылғы 19 қаңтардағы № 33 бұйрығы. ... және сүңгуірлік шлангасын босатады немесе таңдайды ... 9. Ұсыныстар: орыс тіліндегі "шланг" сөзінің қазақ тіліндегі баламасы "шланг, құбыршек" деп берілген, сондықтан "сүңгуірлік құбыршек" деп берілгені орынды. | -2 |
146. | водолазный шлем | сүңгуір дулығасы | водолазный шлемсүңгуір дулығасыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сүңгуір дулығасы - сүңгуір қолданатын, тыныс алу газын беретін бастың айналасындағы қатты дене (корпус). 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: sho'ng'in dubulg'asi 4. Түрік: dalış kaskı 5. Ағылшын: diving helmet 6. Неміс: Taucherhelm 7. Бекітілген нұсқасы: Шлем – дулыға (әскери іс) (1971) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2020 жылғы 29 мамырдағы № 438 бұйрығы. ... еңіл түрдегі сүңгуір жарақтарына су астында көрінуді жақсарту үшін жартылай дулығасы ... 9. Ұсыныстар: орыс тіліндегі "шлем" сөзін аударма сөздіктерде "шлем, дулыға" деп берген, бірақ "дулыға" батырлардың арнайы бас киіиі болғандықтан, "сүңгуір шлемі"деп берген орынды. | +2 |
147. | водомер | суөлшеуіш | водомерсуөлшеуішСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Суөлшегіш – есептегіш орнатылған жерде су құбыры арқылы өтетін су көлемін өлшеуге және есепке алуға арналған аспап. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: suv o'lchagich 4. Түрік: su sayacı 5. Ағылшын: water meter 6. Неміс: Wassermesser 7. Бекітілген нұсқасы: бак водомерный-суөлшеуіш бак (2021) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: орыс тіліндегі "водомер" сөзін қазақ тілінің аударма сөздіктерінде "өлшеуіш" деп берген, анықтамаларын, салалық әдебиеттерде қолданысын саралай келе, "суөлшеуіш" терминін қолдаймыз. | +4 |
148. | водомер крыльчатый | қанатты суөлшеуіш | водомер крыльчатыйқанатты суөлшеуішСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қанатты суөлшеуіш – суды тұтынуды өлшеу үшін пропеллерге ұқсас элемент қолданылатын тахометриялық құрылғылардың бір модификациясы. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: qanotli suv o'lchagich 4. Түрік: çarklı su sayacı 5. Ағылшын: winged water meter 6. Неміс: geflügelter Wasserzähler 7. Бекітілген нұсқасы: бак водомерный - суөлшеуіш бак (2021) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: орыс тіліндегі "крылчатый" сөзі аударма сөздіктерде "қанатты" деп берілген, тіркес мағынасына, қолданыс аясын саралай отырып, "қанат тәрізді суөлшегіш" деп берген орынды. | +2 |
149. | водомер многоструйный | көпағынды суөлшеуіш | водомер многоструйныйкөпағынды суөлшеуішСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Көпағынды суөлшегіш – бұл тұрғын үй, коммерциялық және кейбір өндірістік кеңістіктердегі су ағынын өлшеу үшін қолданылатын сенімді және дәл құрылғы. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: ko'p qirrali suv o'lchagich 4. Түрік: çok jetli su sayacı 5. Ағылшын: multi-jet water meter 6. Неміс: mehrstrahl-Wasserzähler 7. Бекітілген нұсқасы: бак водомерный – суөлшеуіш бак (2021) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: тіркес аудармасын, салалық әдебиеттерде қолданысын саралай отырып, "көпағынды суөлшеуіш" дегенді қолдаймыз. | +2 |
150. | водомер трубинный | құбырлы суөлшеуіш | водомер трубинныйқұбырлы суөлшеуішСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Құбырлы суөлшеуіш – бұл су ағынын коммерциялық есепке алу үшін құбыр жүйелерінде қолданылатын құрылғы. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: quvurli suv o'lchagich 4. Түрік: boru şeklindeki su sayacı 5. Ағылшын: trubinny water meter 6. Неміс: rohr-Wasserzähler 7. Бекітілген нұсқасы: Трубопровод – құбыр (техн.) (1971) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: орыс тіліндегі "трубинный" сөзінің қазақ тіліндегі баламасы "құбырлы" деп, ал "труба" сөзі "құбыр" деп берілген, яғни тіркес құрамындағы сөздердің аудармасын саралай отырып, "құбырдағы суөлшеуіш" дегенді қолдаймыз. | +2 |
151. | водонапорная башня | арынды су мұнарасы, қысымды су мұнарасы (2021) | водонапорная башняарынды су мұнарасы, қысымды су мұнарасы (2021)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Арынды су мұнарасы – су құбыры желісіндегі судың қысымы мен шығынын реттеу, оның қорын құру және сорғы станцияларының жұмыс кестесін теңестіру үшін сумен жабдықтау жүйесіндегі құрылыс. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: bosimli suv minorasi 4. Түрік: su kulesi 5. Ағылшын: water tower 6. Неміс: Wasserturm 7. Бекітілген нұсқасы: башня водонапорная – қысымды су мұнарасы (2021), башня вавилонская – бабыл мұнарасы (2018), напор – арын (хим.) (2006), воды безнапорные – қысымсыз су (су шаруаш.) (2005), бак водонапорный – суайдағыш бак (2021) 8. Заңнамадағы қолданысы: Солтүстік Қазақстан облысы Есіл ауданы әкімдігінің 2022 жылғы 20 қыркүйектегі № 128 қаулысы. ... коммуналдық мемлекеттік мекемесінің су қысымды мұнарасы ғимаратының сол жағында 3 Бесқұдық ауылы Абай көшесі, "Аsil Grain Комарова" жауапкершілігі ... 9. Ұсыныстар: терминнің анықтамасы мен қазақ тіліндегі баламаларын, салалық еңбектерде қолданысын ескере отырып, "арынды су мұнарасы" терминін қолдаймыз. | +2 |
152. | водонасыщение пород | жыныс су қанықтығы, тау жыныстарының суға қанығуы, тау жыныстарының суқанықтығы | водонасыщение породжыныс су қанықтығы, тау жыныстарының суға қанығуы, тау жыныстарының суқанықтығыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жыныс су қанықтығы – тау жынысарының суға қанықтығын сипаттайтын шама. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: suv bilan to'yingan jinslar 4. Түрік: kayaların su doygunluğu 5. Ағылшын: water saturation of rocks 6. Неміс: Wassersättigung von Gesteinen 7. Бекітілген нұсқасы: горные породы – тау жынысы (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: ҚР Ұ 218-93-2011 Қазақстан Республикасы Көлік және коммуникациялар министрлігінің Автомобиль жолдары комитеті Төрағасының 2010 жылғы 29 қарашадағы № 81 бұйрығы. ... тығыз тау жыныстары ... . 9. Ұсыныстар: анықтамадан басқа аудармасын, бекітілген нұсқаларды, заңнамадағы қолданысын ескере отырып деп ұсыныс беруге болады. "тау жыныстарының суқанықтығы" деп те ұсынуға болады | +2 |
153. | водонасыщенность | су қанықтық, сумен қаныққандық (2021) | водонасыщенностьсу қанықтық, сумен қаныққандық (2021)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Су қанықтығы – материалдың немесе жыныстың кеуектілігін сипаттайтын шама. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: suv bilan to'yinganlik 4. Түрік: su doygunluğu 5. Ағылшын: water saturation 6. Неміс: Wassersättigung 7. Бекітілген нұсқасы: водонасыщенность - сумен қаныққандық (2021) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: берілген тіркес құрамындағы сөздердің қазақ тіліндегі баламаларын саралай келе, "сумен қаныққандық" тіркесін қолдаймыз. | -4 |
154. | водоносный пласт | сулы қабат, сулы қат-қабат | водоносный пластсулы қабат, сулы қат-қабатСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сулы қабат – тау жынысының бір немесе бірнеше қабатына, ойықтарына, жарықтарына су толу . 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: suv qatlami 4. Түрік: akifer 5. Ағылшын: the aquifer 6. Неміс: grundwasserführende Schicht 7. Бекітілген нұсқасы: Слой – қабат (геол.) (1971) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 25 маусымдағы N 979 Қаулысы. 2. ... сулы қат-қабаттар мен кешендер бөлінеді... 9. Ұсыныстар: берілген тіркестің заңнамалық құжаттарда қолданысын саралай келе, "сулы қабат" деп ұсынғанды жөн деп санаймыз. | +4 |
155. | водообильность горных пород | тау жыныстарындағы су құйылу, тау жыныстарының сулылығы | водообильность горных породтау жыныстарындағы су құйылу, тау жыныстарының сулылығыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тау жыныстарындағы су құйылу - пайдалану ұңғымаларын қолдана отырып, шөгінді тау жыныстарында жатқан жер асты суларынан нақты уақыт бірлігінде алуға болатын су мөлшері. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: toshlarning suv o'tkazuvchanligi 4. Түрік: kayaların su bolluğu 5. Ағылшын: the water content of rocks 6. Неміс: wasserbeweglichkeit von gesteinen 7. Бекітілген нұсқасы: водообильность породы - жыныстардағы сулылық (2016) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "тау жыныстарынның сулылығы" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
156. | водообильность породы | жыныстардағы су құйылу, жыныстардағы сулылық, жыныстардың сулылығы | водообильность породыжыныстардағы су құйылу, жыныстардағы сулылық, жыныстардың сулылығыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жыныстардағы су құйылу – пайдалану ұңғымаларын қолдана отырып, судың көп жерінен нақты уақыт бірлігінде алуға болатын су мөлшері. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: toshlarning suv o'tkazuvchanligi 4. Түрік: kayaların su bolluğu 5. Ағылшын: water content of rocks 6. Неміс: wasserbeweglichkeit der gesteine 7. Бекітілген нұсқасы: водообильность породы - жыныстардағы сулылық (2016), магматическая порода - магмалық жыныс (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "жыныстардың сулылығы" нұсқасын қолдаймыз. | 0 |
157. | водоотвод | су бұру, су бұрмасы, суәкеткі (2004) | водоотводсу бұру, су бұрмасы, суәкеткі (2004)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Су бұру – бұл елді мекендер мен өнеркәсіптік объектілерден ағынды, нөсерлі және еріген суларды жою мақсатында инженерлік құрылыстар мен жабдықтар кешенін пайдалану. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: drenaj 4. Түрік: su drenajı 5. Ағылшын: drainage system 6. Неміс: Wasserableitung 7. Бекітілген нұсқасы: водотоведение – су бұру (2021), водоотвод - суәкеткі (2004) 8. Заңнамадағы қолданысы: Астана қаласы әкімдігінің 2018 жылғы 10 қаңтардағы № 367-70 қаулысы. ... жылумен жабдықтау, сумен жабдықтау және су бұру, газбен жабдықтау бойыншау бұру жүйелеріне ағынды суларды ... . 9. Ұсыныстар: берілген тіркестің орыс тіліндегі нұсқасының мемлекеттік тілде берілуін заңнама құжаттары, анықтамалар арқылы саралай келе, "су бұру" терминін қолдаймыз. | 0 |
158. | водоохранная зона | су қорғалатын аймақ, суқорғағыш аймақ, су қорғау аймағы | водоохранная зонасу қорғалатын аймақ, суқорғағыш аймақ, су қорғау аймағыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Су қорғалатын аймақ – бұл теңіздің, өзеннің, бұлақтың, каналдың, көлдің, су қоймасының жағалау сызығына іргелес және су объектісінің ластануын, бітелуін, лайлануын және оның суларының сарқылуын болдырмау, сондай-ақ су биологиялық ресурстарының және жануарлар мен өсімдіктер әлемінің басқа да объектілерінің тіршілік ету ортасын сақтау мақсатында шаруашылық және өзге де қызметті жүзеге асырудың арнайы режимі белгіленетін аумақ. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: suvni muhofaza qilish zonasi 4. Түрік: su koruma alanı 5. Ағылшын: water protection zone 6. Неміс: Wasserschutzgebiet 7. Бекітілген нұсқасы: земли водоохранных зон – су қорғау аймағының жері (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: Шығыс Қазақстан облысы әкімдігінің 2009 жылғы 13 мамырдағы N 68 қаулысы. 2.... су қорғау аймағының аумағын шаруашылыққа пайдаланудың арнайы режимі ... 9. Ұсыныстар: заңнамалық құжаттарда қолданысын, анықтамаларды, аударма сөздіктерде берілген нұсқаларын ескере келе, "су қорғау аймағы" деп берілуін қолдаймыз. | +4 |
159. | водоочистка | суды тазарту | водоочисткасуды тазартуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Су тазарту – сумен жабдықтау көзінен су құбырына берілетін судың сапасын белгіленген мөлшерлік көрсеткіштерге дейін жеткізетін технологиялық процестердің жиынтығы. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: suvni tozalash 4. Түрік: su arıtma 5. Ағылшын: water treatment 6. Неміс: Wasseraufbereitung 7. Бекітілген нұсқасы: водопровод питьевой воды – ауызсу құбыры (2021) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң Қаулысы 1996 жылғы 3 маусым N 684. ... мұнайгаз өңдеу және су тазарту жабдығын шығару жөнiнде өндiрiс құру мақұлдансын ... . 9. Ұсыныстар: заңнама құжаттарында берілуін, тіркес құрамындағы сөздердің мағынасын ескере отырып, "су тазарту" терминін қолдаймыз. | +2 |
160. | водопровод пожарный кольцевой | өрт сөндіру сақиналы су құбыры, өрт сөндіргіш айналма су құбыры (1999), сақиналы өрт сөндіру су құбыры | водопровод пожарный кольцевойөрт сөндіру сақиналы су құбыры, өрт сөндіргіш айналма су құбыры (1999), сақиналы өрт сөндіру су құбырыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Өрт сөндіру сақиналы су құбыры – олар төтенше жағдайлар мен учаскелерді өшіруге мүмкіндік береді, олар гидравликалық соққының күшін азайтады, өйткені су әртүрлі бағытта еркін айналады. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: halqali yong'inga qarshi suv quvuri 4. Түрік: halkalı yangın suyu borusu 5. Ағылшын: ring fire water pipe 6. Неміс: feuerwehr-Ringwasserleitung 7. Бекітілген нұсқасы: водопровод пожарный кольцевой - өрт сөндіргіш айналма су құбыры (өртке қарсы қызм.) (1999) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: берілген тіркес құрамындағы сөздердің мағынасын, қазақ тіліндегі баламаларын ескере отырып, "өрт сөндіргіш айналма су құбыры" нұсқасын қолдаймыз. | +2 |
161. | водопровод пожарный тупиковый | тұйықталған өрт сөндіру су құбыры, өрт сөндіргіш тұйық су құбыры (1999) | водопровод пожарный тупиковыйтұйықталған өрт сөндіру су құбыры, өрт сөндіргіш тұйық су құбыры (1999)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тұйықталған өрт сөндіру су құбыры – ғимаратта 12-ден аспайтын өрт крандарын орнату көзделген жағдайда пайдаланылатын, әр түрлі үй-жайлардың (ғимараттардың) өрт крандарына су беруді қамтамасыз ететін құбырлар. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: suv quvuri yong'inga qarshi to'siq 4. Түрік: çıkmaza giren yangın su temini 5. Ағылшын: closed-circuit fire water supply 6. Неміс: geschlossene Löschwasserleitung 7. Бекітілген нұсқасы: өрт сөндіргіш тұйық су құбыры (өртке қарсы қызм.) – водопровод пожарный тупиковый (1999) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: термин ретінде ұсынылып отырған тіркес құрамындағы сөздердің мағынасын, анықтамасын саралай отырып, "өрт сөндіргіштің тұйықталған су құбыры " нұсқасын ұсынамыз. | -4 |
162. | водораспылитель | субүркігіш, субүріккіш, сушашыратқыш | водораспылительсубүркігіш, субүріккіш, сушашыратқышСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Субүркігіш, субүріккіш, сушашыратқыш - су бүріккіш құрылғы. Гүлзарлар немесе көгалдар, бұталар немесе қоршауларды суару үшін немесе кез келген жерде өсімдіктің су қажеттілігі мен топырақ ылғалдылығына байланысты мақсатты түрде суарылуын қамтамасыз етеді. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: suv purkagich 4. Түрік: su püskürtme makinesi 5. Ағылшын: water sprayer 6. Неміс: wasserspender 7. Бекітілген нұсқасы: спрейер - субүркігіш (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: ҚР Энергетика министрлігінің ұсынысымен бекітілген "спрейер - су бүркігіш" жылжымалы металл бұйымдарын (жартылай фабрикаттарды) сумен салқындатуға арналған шашыратқыш құрылғы. ҚР Төтенше жағдайлар министрлігінің қызмет түріне (мысалы, өрт сөндіру мақсатында) байланысты "водораспылитель - субүріккіш немесе сушашыратқыш" деп бекіту ұсынылады. | +2 |
163. | водоросль | балдыр | водоросльбалдырСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Балдыр – су астында, яғни өзендер мен теңіздерде өсетін өсімдік. 2. Этимологиясы: водоросль (орыс. вода) - рос - "суда өсетін". 3. Өзбек: yosunlar 4. Түрік: yosun 5. Ағылшын: algae 6. Неміс: alge 7. Бекітілген нұсқасы: красные водоросли, багрянки – қызыл балдырлар (2023), зеленые водоросли – жасыл балдыр (2021) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Заңы 2023 жылғы 2 қаңтардағы №183-VII ҚРЗ. ... және шөптесін өсімдіктер екпелері; 7) өсімдіктер – тамырлы, мүк тәрізді өсімдіктер, балдырлар, сондай-ақ қыналар мен саңырауқұлақтар; 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "балдыр" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
164. | водоспуск | суағызғыш, суағызғы | водоспусксуағызғыш, суағызғыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Суағызғыш, суағызғы – саңылаулары бар гидротехникалық құрылым, су қоймасын босатуға, түбіндегі шөгінділерді жууға, сондай-ақ суды пайдалану шығынын төменгі өзен, каналдың және т.б. гидротехникалық құрылысқа іргелес бөлігін өткізуге қызмет етеді. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: suvni to'kish 4. Түрік: bent kapağı 5. Ағылшын: floodgate 6. Неміс: fluttore 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: терминжасамдық -ғы, -кі және осы типтес жұрнақтардан жасалған терминдердің қолдаыс белсенділігі жоғары бола қоймайды. Сондықтан "суағызғыш" терминін бекіту ұсынылады. | +4 |
165. | воздушно-ударная волна | әуе соққы толқыны, әуе екпін толқыны | воздушно-ударная волнаәуе соққы толқыны, әуе екпін толқыныСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Әуе соққы толқыны – газ күйі параметрлерінің секірмелі өзгеру аймағы: қысым, температура, жылу ағынының тығыздығы және қозғалыс жылдамдығы. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: havo zarbasi to'lqini 4. Түрік: hava-şok dalgası 5. Ағылшын: air shock wave 6. Неміс: Luftstoßwelle 7. Бекітілген нұсқасы: авиа – әуе авиа (2020) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 31 желтоқсандағы N 1351 Қаулысы. ... әуе соққы толқынының бастапқы зақымдау факторлары ... 9. Ұсыныстар: заңнама құжаттарда, салалық әдебиеттерде берілген нұсқаларын саралай келе, "әуе соққы толқыны" терминін қолдаймыз. | 0 |
166. | возникновение аварий | аварияның пайда болуы | возникновение аварийаварияның пайда болуыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Аварияның пайда болуы - тозу, жөндеудің болмауы нәтижесінде ғимараттың, құрылыстың, жабдықтың немесе көлік құралының апаттық жағдайы белгілі бір нормадан асып кеткенде, мүліктің бұзылуына, адамдардың жарақаттануына немесе тіпті олардың өліміне әкелетін авария. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: avariyanin paida boluylar 4. Түрік: kazaların meydana gelmesi 5. Ағылшын: occurrence of accidents 6. Неміс: das Auftreten von Unfällen 7. Бекітілген нұсқасы: зарождение - пайда болу (2016), образование дефектов - ақаулардың пайда болуы (2004) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: "аварияның пайда болуы" сөз тіркесі болғандықтан, күн тәртібінен алып тастау ұсынылады. | +4 |
167. | волна селевая | сел толқыны | волна селеваясел толқыныСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сел толқыны – дүрбелең тудыратын, жағалау сызығында қирауға әкелетін толқын немесе дауылдан туындаған өзен, теңіз суының күшті ағыны. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: sel to'lqini 4. Түрік: çamur dalgası 5. Ағылшын: mudflow wave 6. Неміс: die selfiewelle 7. Бекітілген нұсқасы: волновая зона - толқын аймағы (2018) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрлігі Автомобиль жолдары комитеті Төрағасының 2018 жылғы "21" желтоқсандағы № 120 бұйрығы. ... оның негізін тасқын толқынын қалыптастыру қағидатында. ... 9. Ұсыныстар: "сел толқыны" деп бекіту ұсынылады. | +4 |
168. | волна стока | ағын толқыны, ағыс толқыны (су шар.) (2005) | волна стокаағын толқыны, ағыс толқыны (су шар.) (2005)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ағын толқыны – желдің әсерінен су бастапқы қалпынан ары қарай орын ауыстырғанда судың қайта орнына келу процесі. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: oqim to'lqini 4. Түрік: akış dalgası 5. Ағылшын: the runoff wave 6. Неміс: abflusswelle 7. Бекітілген нұсқасы: волна стока - ағыс толқыны (су шар.) (2005) 8. Заңнамадағы қолданысы: Павлодар облыстық әкімдігінің 2016 жылғы 1 ақпандағы № 20/1 қаулысы. ... арықтардың су ағысы желілерін ... 9. Ұсыныстар: қолданыстағы және бекітілген нұсқасын ескере отырып, "ағыс толқыны" терминін қайта бекіту ұсынылады. | +4 |
169. | волна ударная | екпінді толқын, соққы толқын (2016) | волна ударнаяекпінді толқын, соққы толқын (2016)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Екпінді толқын, соққы толқын – орта ішінде қозғалып, қысымды, температураны, тығыздықты және қозғалыс жылдамдығын өзгертетін үзіліс немесе сыну беті. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: shok to'lqini 4. Түрік: şok dalgası 5. Ағылшын: shock wave 6. Неміс: schockwelle 7. Бекітілген нұсқасы: волна ударная - соққы толқын (2016) (2016) 8. Заңнамадағы қолданысы: Азаматтық қорғаныстың инженерлік-техникалық іс-шараларының көлемі мен мазмұнын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2014 жылғы 24 қазандағы № 732 бұйрығы. ... 5. Ауа соққы толқыны шебінде артық қысым туындайтын азаматтық қорғаныс... Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2023 жылғы 27 сәуірдегі № 331 қаулысы. ... Республикасы Қорғаныс министрінің 2021 жылғы 12 ақпандағы № 78 бұйрығына сәйкес соққы толқыны, оқ-дәрілер жарықшақтарының және олардың фрагменттерінің шашырауы ... Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2021 жылғы 15 қаңтардағы № 9 қаулысы. ... "Адамға, ғимаратқа және құрылысқа соққы толқынының әсер етуі ... 9. Ұсыныстар: "соққы толқын" термині заңнамадағы құжатта әскери саланың термині ретінде қолданылған. 2016 жылы бекітілген "соққы толқын" термині электроника, радиотехника және байланыс саласының термині ретінде бекітілген. Ал саласына байланысты сараптама қорытындысы "екпінді толқын" терминін бекітуді ұсынады. | +4 |
170. | волновод | толқын арнасы, толқынжол (2016) | волноводтолқын арнасы, толқынжол (2016)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Толқын арнасы, толқынжол – толқын таралуы мүмкін жасанды немесе табиғи бағыттаушы арна. Бұл жағдайда толқын арқылы тасымалданатын қуат ағыны осы арнаның ішінде немесе арнаға тікелей іргелес кеңістік аймағында шоғырланған. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: to'lqin qo'llanmasi 4. Түрік: dalga kılavuzu 5. Ағылшын: waveguide 6. Неміс: wellenleiter 7. Бекітілген нұсқасы: волновод - толқынжол (2016), волновод акустический - акустикалық толқынжол (2016) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: ұсынылған терминнің заңнамадағы қолданысы кездеспеді. Электроника, радиотехника және байланыс саласының термині ретінде 2016 жылы бекітілген. Су шаруашылығының терминологиялық сөздіктерінде де ондай термин ұшыраспады. Термин дефинициясы да радиотехникаға қатысты "толқынжолды" айқындайды. Мамандардың талқылауына ұсынылады. | +2 |
171. | впадина бессточная | ағынсыз ойыс | впадина бессточнаяағынсыз ойысСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ағынсыз ойыс – ағыны жоқ, бірақ тұрақты немесе уақытша ағындарды қабылдайтын, сондықтан оның түбінде тұрақты тоған ("теңіз", көл) немесе уақытша (құрғақ көл, тұзды батпақ, тақыр) пайда болатын ойыс түрі. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: oqimsiz bo'shliq 4. Түрік: kutup depresyonu; kör drenaj havzası; kapalı drenaj havzası 5. Ағылшын: aretic depression; blind drainage basin; closed drainage basin 6. Неміс: abflußloses Becken 7. Бекітілген нұсқасы: бассейн бессточный - ағынсыз алап (2022), впадина - ойыс, ойпат (жер ғылымы) (1995) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2016 жылғы 8 сәуірдегі № 200 қаулысы. ... өзендер бассейндері және ағынсыз аумақтар ... Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 25 маусымдағы N 979 Қаулысы. ... көптеген ойыстар саны бар ... 9. Ұсыныстар: терминдік тіркестің сыңарларының бекітілген нұсқасын, заңнамалық құжаттағы қолданысын, аудармаларды ескере отырып "ағынсыз ойыс" терминін бекіту ұсынылады. | +2 |
172. | впадина коррозионная | жемірілулік ойыс | впадина коррозионнаяжемірілулік ойысСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жемірілулік ойыс – су ресурстарының әртүрлі жемірілулік процестеріне ұшырап, жемірілулік ойыстың пайда болуына әкелуі мүмкін. "Жемірулілік ойыс" термині жемірілу нәтижесінде материалда пайда болатын ойықтар мен қуыстарды сипаттау үшін қолданылады. Бұл ойыстар материалдың беріктігі мен тұрақтылығын жоғалтуы мүмкін, бұл инфрақұрылым мен қоршаған ортаға қауіпті болуы мүмкін. Су ресурстарының коррозиясын болдырмау және бақылау сумен жабдықтау мен дренаждың қауіпсіздігі мен тұрақтылығын қамтамасыз етудің маңызды міндеті. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: korroziv bo'shliq 4. Түрік: oyuk aşındırıcıdır 5. Ағылшын: the depression is corrosive 6. Неміс: the hollow is corrosive 7. Бекітілген нұсқасы: защита от коррозии - жемірілулік қорғаныс (хим.) (2006), защита от коррозии - тоттанудан, тот басудан қорғау (2016), коррозия - коррозия (2018), абразия - жемірілу (төтенше жағдай) (2015), коррозия - жемірілу (хим.) (2006) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: ұсынылған терминнің заңнамалық құжаттағы қолданысы кездеспеді, "жемірілулік ойыс" терминін бекіту жөнінде мамандардың пікірі керек. | -4 |
173. | впадина межгорная | тауаралық ойыс | впадина межгорнаятауаралық ойысСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тауаралық ойыс - көтеріліп жатқан жоталар арасындағы кең тектоникалық ойыс. Тау аралық ойпаттардың ұзындығы жүздеген шақырымға, ені ондаған шақырымға жетуі мүмкін. Өзен ағындары мен құлаған таулардың ұсақ түйіршікті материалы ойыс түбінде құнарлы топырақ түзеді, Бұл ұзақ уақыт бойы осы аудандарда тығыз қоныстануға және егіншіліктің дамуына ықпал етеді. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: tog'lararo bo'shliq 4. Түрік: dağlar arası havza 5. Ағылшын: intermountain basin 6. Неміс: Hochlandsenke 7. Бекітілген нұсқасы: впадина - ойыс, ойпат (1995) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: "тауаралық ойыс" терминінен "тауаралық ойпат" термині кең қолданысқа ие. Мамандар қолдаса, "тауаралық ойпат" терминін бекіту ұсынылады. | +4 |
174. | впадина наложенная | үстемеленген ойыс, қатпарлы тектоникалық ойыс | впадина наложеннаяүстемеленген ойыс, қатпарлы тектоникалық ойысСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Үстемеленген ойыс – эрозияға ұшыраған қатпарлы құрылымдардың жекелеген учаскелерінде олардың қатпарлануынан едәуір кеш пайда болған әртүрлі мөлшердегі және формадағы тектоникалық ойыстар. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: o'rnatilgan bo'shliq 4. Түрік: uygulanan oyuk 5. Ағылшын: the hollow is superimposed 6. Неміс: aufgesetztes Loch 7. Бекітілген нұсқасы: впадина - ойыс, ойпат (жер ғылымы) (1995), вертлужная впадина - ұршықтық ойыс (2017) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: "үстемеленген ойыс" термин атауы терминнің дефинициясын толық ашпай тұр. Мамандармен кеңесе отырып, "қатпарлы ойыс" немесе "қатпарлы тектоникалық ойыс" терминін талқылау ұсынылады. | -4 |
175. | врез селевой | сел жырғысы | врез селевойсел жырғысыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сел жырғысы – ежелгі мореналық шөгінділердің қалыңдығында дамыған және көбінесе көлбеудің күрт иілуімен шектелген күшті морфологиялық формация. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: sel oqimlari 4. Түрік: çamur akışı kesimi 5. Ағылшын: mudflow cut, mudflow trench 6. Неміс: schlammfluss geschnitten 7. Бекітілген нұсқасы: бассейн долинный селевой - сел алабы бассейні (төтенше жағдай) (2015) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: "сел жырғысы" терминін бекіту ұсынылады. | +4 |
176. | время локализации пожара | өрт оқшаулау уақыты, өрт тежеу уақыты (1999) | время локализации пожараөрт оқшаулау уақыты, өрт тежеу уақыты (1999)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Өрт оқшаулау уақыты – қазбалар торабы бойынша өртті және оның газдарын оқшаулау шаралары. Ол өрт ошағының сөнуіне мүмкіндік туғызады. Қазбалардағы өртті су шымылдығын жасау арқылы да шектеуге болады. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: yong'inni lokalizatsiya qilish vaqti 4. Түрік: yangın izolasyon süresi 5. Ағылшын: fire insulation time 6. Неміс: zeit der Feuerdämmung 7. Бекітілген нұсқасы: өрт тежеу уақыты (өртке қарсы қызм.) – время локализации пожара (1999) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2015 жылғы 11 ақпандағы № 107 бұйрығы. ... 2) өрт орнына бару, жақындау және өртті оқшаулау мен сөндірудің механикаландырылған құралдарын қолдану мүмкіндігін; ... Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2017 жылғы 26 маусымдағы № 446 бұйрығы. ... 18-1) қарауылдау-өртті қарауылдауға өртті жою (оқшаулау) сатысында анықталмаған жасырын ошақтардан өрттің ... Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 23 қазандағы № 18-02/942 бұйрығы. ... 9) өртті оқшаулау – жанудың одан әрі тарауын болдырмау және оны қолда бар күштермен және құралдармен табысты оқшаулауға бағытталған ... 9. Ұсыныстар: берілген тіркестің аударма сөздіктердегі нұсқасын саралай отырып, "өртті оқшаулау уақыты" терминін қолдаймыз. | -2 |
177. | время пожароопасное (пожароопасный сезон) | өрт қаупі бар уақыт | время пожароопасное (пожароопасный сезон)өрт қаупі бар уақытСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Өрт қаупі бар уақыт – бұл қар жамылғысы еріген күннен бастап күздің тұрақты жаңбырлы ауа-райы белгіленгенге дейінгі жыл кезеңі. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: yong'in xavfi vaqti 4. Түрік: ateş zamanı 5. Ағылшын: fire time 6. Неміс: feuergefährliche Zeit 7. Бекітілген нұсқасы: пожар – өрт (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Заңы 2014 жылғы 11 сәуірдегі № 189-V ҚРЗ ... жарылу-өрт қаупі және өрт қаупі бар өнімді шығару және өткізу»; ... Қазақстан Республикасының Заңы 1999 жылғы 8 қазан N 471-I ... 11) тармақша "жарылу-өртену қаупі бар және тау-кен өнеркәсібі өндірістерін," деген сөздерден кейін "электр станцияларын электр желілері мен көмекші ... 9. Ұсыныстар: аударма сөздікте берілген нұсқалары мен салалық әдебиеттерде берілген анықтамаларды саралай отырып, "өрт қаупі бар мезгіл" деген терминді қолдаймыз. | +4 |
178. | время сообщения | хабарлама уақыты, қатынас уақыты | время сообщенияхабарлама уақыты, қатынас уақытыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Хабарлама уақыты – хабарлама келіп түскен мезгіл, уақыт. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: xabar vaqti 4. Түрік: mesaj zamanı 5. Ағылшын: time of the message 6. Неміс: zeit der Nachricht 7. Бекітілген нұсқасы: уведомление – хабарлама (2020) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрінің 2015 жылғы 6 қаңтардағы № 4 бұйрығы. ... (хабарламаны қабылдаған күні және уақыты) ... 9. Ұсыныстар: орыс тіліндегі "сообщение" сөзін аударма сөздіктерде "хабарлама, хат" деп көрсетеді, сол себепті "хабарлама уақыты" дегенді қолдаймыз. | -2 |
179. | вторжение воздушной массы | ауа массасының кеулеуі | вторжение воздушной массыауа массасының кеулеуіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ауа массасының кеулеуі - Арктикада пайда болған циклондардан кейін солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай немесе солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай қозғалып, арктикалық аймақтан қоңыржай ендіктерге ылғалдылық пен атмосфералық қысымның жоғарылауын әкелетін суық ауаның ену процесі. 2. Этимологиясы: масса (латын. māssa) - "құйма, бөлік". 3. Өзбек: havo massasining kirib kelishi 4. Түрік: hava kütlesinin istilası 5. Ағылшын: air mass intrusion 6. Неміс: eindringen der luftmasse 7. Бекітілген нұсқасы: воздушная масса - ауа массасы (2018) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "ауа массасының кеулеуі" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
180. | вторичная волна | екінші толқын, қайталама толқын | вторичная волнаекінші толқын, қайталама толқынСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Екінші толқын – толқын беттерінің нүктелерінен изотропты нүктелік көздер ретінде келетін, толқын фронты жеткен кеңістіктің әр нүктесінен шығатын Гюйгенс толқындарының таралу моделіндегі сфералық толқындар. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: ikkilamchi to'lqin 4. Түрік: ikincil dalga 5. Ағылшын: secondary wave 6. Неміс: sekundäre welle 7. Бекітілген нұсқасы: вторичное сырье - қайталама шикізат (2021), механическая волна - механикалық толқын (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "қайталама толқын" нұсқасын қолдаймыз. | +2 |
181. | вторичное облако | туынды бұлт, қайталама бұлт | вторичное облакотуынды бұлт, қайталама бұлтСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Туынды бұлт – төгілген апаттық химиялық қауіпті заттың табаннан немесе төсеменің астынан біртіндеп булануы нәтижесінде пайда болатын ластану бұлты. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: ikkilamchi bulut 4. Түрік: ikincil bulut 5. Ағылшын: secondary cloud 6. Неміс: sekundäre wolke 7. Бекітілген нұсқасы: общее облако - ортақ бұлт (2023), загрязнитель вторичный - қайталама ластағыш (2022), вторичный пар - қайталама бу (2021) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "қайталама бұлт" нұсқасын қолдаймыз. | +2 |
182. | вулкан действующий | сөнбеген жанартау | вулкан действующийсөнбеген жанартауСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сөнбеген жанартау – атқылауы қазіргі уақытта немесе тарихи уақытта болған жанартау, сондай-ақ тұрақты фумаролдық белсенділікті анықтайтын жанартау түрі. 2. Этимологиясы: вулкан сөзі (лат. Vulcanus) "от, жалын" деген мағынада ежелгі римдік от құдайы - Жанартау атынан шыққан 3. Өзбек: faol vulqon 4. Түрік: aktif yanardağ 5. Ағылшын: active volcano 6. Неміс: vulkan aktiv 7. Бекітілген нұсқасы: вулкан - жанартау (геол.) (1998) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2016 жылғы 19 ақпандағы № 89 қаулысы. ... әскери тәуекелдерді, жер сілкінісінің, жанартаулардың атқылауының ... 9. Ұсыныстар: "сөнбеген жанартау" терминін бекіту ұсынылады. | +4 |
183. | вулкан отпрепарированный | қашалған жанартау, бедерлі жанартау | вулкан отпрепарированныйқашалған жанартау, бедерлі жанартауСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қашалған жанартау - орталық типтегі жанартаулармен байланысты рельефтің теріс формалары кальдералармен ұсынылған-диаметрі бірнеше шақырым болатын дөңгелек пішінді үлкен шұңқырлар. 2. Этимологиясы: вулкан сөзі (лат. Vulcanus) "от, жалын" деген мағынада ежелгі римдік от құдайы - Жанартау атынан шыққан 3. Өзбек: qayta tiklangan vulqon 4. Түрік: kurtarılmış yanardağ 5. Ағылшын: the volcano is prepared 6. Неміс: der Vulkan ist abgebrochen 7. Бекітілген нұсқасы: вулкан - жанартау (1998) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2016 жылғы 19 ақпандағы №89 қаулысы. ... әскери тәуекелдерді, жер сілкінісінің, жанартаулардың атқылауының ... 9. Ұсыныстар: "қашалған жанартау" термині заңнамалық құжатта кездеспеді, бекітілмеген, қолданыстағы нұсқасы да ұшыраспады. Сол себепті "қашалған жанартау" терминін "бедерлі жанартау" деп бекіту ұсынылады, мамандардың пікірі қажет. | +4 |
184. | вулкан потухший | сөнген жанартау | вулкан потухшийсөнген жанартауСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сөнген жанартау – эрозияға шалынған, жартылай үгіліп, бүлінген және кейінгі 100 мың жылдан астам уақытта ешқандай әрекет жасамаған жанартаулар. 2. Этимологиясы: вулкан сөзі (лат. Vulcanus) "от, жалын" деген мағынада ежелгі римдік от құдайы - Жанартау атынан шыққан 3. Өзбек: so'ngan vulqon 4. Түрік: sönmüş yanardağ 5. Ағылшын: extinct volcano 6. Неміс: erloschener Vulkan 7. Бекітілген нұсқасы: вулкан - жанартау (1998) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 28 қыркүйектегі №932 Қаулысы. ... оңтүстiк-батыс бөлiгiндегi саз балшықты жанартаулар ... 9. Ұсыныстар: анықтамасын, басқа тілдегі аудармасын ескере отырып, "сөнген жанартау" терминін бекіту ұсынылады. | +4 |
185. | вулканическое извержение | жанартаудың атқылауы | вулканическое извержениежанартаудың атқылауыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жанартаудың атқылауы - Жер қабығындағы жарықтар мен каналдар бойымен ыстық газдардың, су буының, тау жыныстары сынықтарының, күлдің және лаваның Жер қойнауынан аспанға атылуы. 2. Этимологиясы: вулкан сөзі (лат. Vulcanus) "от, жалын" деген мағынада ежелгі римдік от құдайы - Жанартау атынан шыққан 3. Өзбек: vulqon otilishi 4. Түрік: volkanik patlama 5. Ағылшын: volcanic eruption 6. Неміс: vulkanausbruch 7. Бекітілген нұсқасы: вулкан - жанартау (1998) 8. Заңнамадағы қолданысы: "Азаматтық авиацияны метеорологиялық қамтамасыз ету қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрінің 2017 жылғы 14 маусымдағы № 345 бұйрығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы ...SIGMET - SIGMET ақпараты; VAAC - жанартау күлі бойынша консультативтік орталық;... 9. Ұсыныстар: "жанартаудың атқылауы" терминін бекіту ұсынылады. | +2 |
186. | высота волны | толқын биіктігі | высота волнытолқын биіктігіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Толқын биіктігі – оның табанынан қырына дейінгі қашықтық. Толқын биіктігі Дүниежүзілік метеорологиялық ұйым әзірлеген 9 балдық шкала бойынша өлшенеді. Сол арқылы үлкен су объектілерінің: мұхиттардың, теңіздердің, сондай-ақ ірі көлдердің су беті күйі анықталады. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: to'lqin balandligi 4. Түрік: dalga yüksekliği 5. Ағылшын: wave height 6. Неміс: Wellenhöhe 7. Бекітілген нұсқасы: бегущая волна - қума толқын (2018), высота абсолютная - абсолюттік биіктік (2019) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Көлік және коммуникация министрінің 2011 жылғы 14 наурыздағы №137 бұйрығы. ... рұқсат етілген толқын биіктігіне байланысты ... 9. Ұсыныстар: терминдік тіркес сыңарлары жеке термин ретінде бекітілгенін, заңнамалық құжаттағы қолданысын ескере отырып, "толқын биіктігі" терминін бекіту ұсынылады. | +4 |
187. | высота подъема уровня воды | су деңгейінің көтерілу биіктігі | высота подъема уровня водысу деңгейінің көтерілу биіктігіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Су деңгейінің көтерілу биіктігі – су деңгейі бастапқы деңгейге немесе басқа белгілі бір белгіге қатысты көтерілетін қашықтық. Су деңгейі бастапқы деңгейге немесе басқа белгілі бір белгіге қатысты көтерілетін қашықтық. Биіктікті қолданысқа байланысты метрмен, сантиметрмен немесе басқа ұзындық бірліктерімен өлшеуге болады және ол резервуарға не резервуарға қосылған немесе шығарылған су көлемін анықтау үшін, сондай-ақ ықтимал су тасқыны немесе басқа апаттарды болжау үшін қолданылады. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: suv sathining ko'tarilish balandligi 4. Түрік: su seviyesinin yükselme yüksekliği 5. Ағылшын: the height of the water level rise 6. Неміс: höhe des Wasserstandanstiegs 7. Бекітілген нұсқасы: подъем уровня воды - су деңгейінің көтерілуі (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрінің 2021 жылғы 23 шiлдедегі №267 бұйрығы. ... өзендердегі су деңгейлері биіктігінің ... 9. Ұсыныстар: терминдік тіркестің сыңарларының бекітілген нұсқасын, заңнамадағы қолданысын ескере отырып, "су деңгейінің көтерілу биіктігі" терминін бекіту ұсынылады. | +4 |
188. | геопатогенная зона | геопатогенді аймақ | геопатогенная зонагеопатогенді аймақСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Геопатогенді аймақ – адам немесе кез келген тіршілік иесі ұзақ уақыт болған жағдайда оның денсаулығының бұзылуына және ауыр науқастарға соқтыратын жерлер, яғни "зиянды сәулелерді" бөлетін аймақтар. 2. Этимологиясы: геопатоген (латын geo) - "жер", pathos - "зиян, ауру", genesis - тудырушы, яғни "зиян тудыратын жер"; зона (көне грек ζώνη) - "белбеу, белдеу, шеңбер". 3. Өзбек: geopatogen zona 4. Түрік: jeopatojenik bölge 5. Ағылшын: geopathogenic zone 6. Неміс: geopathogene zone 7. Бекітілген нұсқасы: зона роста - өсу аймағы (2023), гепатогенный - гепатогендік (2017) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "геопатогенді аймақ" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
189. | геофизическая аномалия | геофизикалық аномалия | геофизическая аномалиягеофизикалық аномалияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Климаттық анамолия - жердің нақты физикалық өрісі мәндерінің аумақтық оқшауланған, күрт ерекшеленетін қалыпты өрістен ауытқуы (радиометриялық, магниттік, электромагниттік, гравитациялық қасиеттер), бақылау пунктінде бекітілген, локализацияланған көздерге немесе бұзушы объектілерге (кен денелеріне, жеке құрылымдарға) сәйкес келуі. 2. Этимологиясы: геофизика (еж.гр.γέα, γαῖα + φύσις) - "жер" + "табиғат". 3. Өзбек: geofizik anomaliya 4. Түрік: jeofiziksel anomali 5. Ағылшын: geophysical anomaly 6. Неміс: geophysikalische Anomalie 7. Бекітілген нұсқасы: аномалии - аномалиялар (2019), магнитная аномалия - магниттiк аномалия (2018) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2016 жылғы 15 қарашадағы № 703 қаулысы ... талдау жүргізу үшін геологиялық-геофизикалық деректердің ауқымды ... 9. Ұсыныстар: заңнамадағы қолданысты, басқа тілдердегі аудармаларды, бекітілген терминдерді басшылыққа ала отырып, "геофизикалық анамолия" деп бекіту ұсынылады. | +2 |
190. | геофизическое опасное явление | геофизикалық қауіпті құбылыс | геофизическое опасное явлениегеофизикалық қауіпті құбылысСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Геофизикалық қауіпті құбылыс – әртүрлі геофизикалық факторлардың немесе олардың жиынтықтарының әсерінен пайда болатын, адамдарға және ауыл шаруашылығы өнімдеріне кері әсер ететін немесе қауіп тудыруы мүмкін геофизикалық мәселелер немесе литосферадағы, гидросферадағы, Жер атмосферасындағы процестердің нәтижесі. 2. Этимологиясы: Геофизика (көне грек. γῆ) – «жер», φύσις – «табиғат». 3. Өзбек: geofizik xavfli hodisa 4. Түрік: jeofiziksel tehlikeli fenomen 5. Ағылшын: a geophysical hazard 6. Неміс: geophysikalisches gefährliches phänomen 7. Бекітілген нұсқасы: геофизическая ракета - геофизикалық зымыран (2018), опасный груз - қауіпті жүк (2016), природное явление - табиғи құбылыс (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "геофизикалық қауіпті құбылыс" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
191. | геоэкология | геоэкология | геоэкологиягеоэкологияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Геоэкология – жоғарғы иерархиялық деңгейлердің (биосфераға дейін) экожүйесін зерттейтін экология ғылымының бір саласы. 2. Этимологиясы: геоэкология (көне грек. γέα) - "жер", οἶκος - "тұрғын үй, тұрақ", λόγος - "ілім, ғылым". 3. Өзбек: geoekologiya 4. Түрік: jeoekoloji 5. Ағылшын: geoecology 6. Неміс: geoökologie 7. Бекітілген нұсқасы: глобальная экология - жаһандық экология (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "геоэкология" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
192. | гигиена катастроф | апаттар гигиенасы, апат гигиенасы | гигиена катастрофапаттар гигиенасы, апат гигиенасыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Апаттар гигиенасы - төтенше жағдайлардың санитарлық-эпидемиологиялық салдарын зерттейтін, оларды жою кезінде санитарлық-эпидемиологиялық қамтамасыз етудің принциптері мен ұйымдастырылуын әзірлейтін дербес ғылыми бағыт және практикалық қызмет саласы. 2. Этимологиясы: гигиена (грек. hygienos) - "емдік", "денсаулықты нығайту" 3. Өзбек: tabiiy ofatlar gigienasi 4. Түрік: felaketlerin hijyeni 5. Ағылшын: hygiene of disasters 6. Неміс: hygiene von Katastrophen 7. Бекітілген нұсқасы: катастрофа - апат (2020), гигиена - гигиена (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 21 маусымдағы N 567 Қаулысы. ... Стихиялық апаттар (жер сiлкiну, сел, цунами), авариялық жағдайлар ... 9. Ұсыныстар: "апаттар гигиенасы" терминін "апат гигиенасы" термині ретінде бекіту ұсынылады. | +4 |
193. | гидродинамическая авария | гидродинамикалық авария | гидродинамическая авариягидродинамикалық аварияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гидродинамикалық авария - гидротехникалық құрылыстың немесе оның бір бөлігінің істен шығуына (бұзылуына) және кең аумақтардың қирауы мен су басуына әкелетін үлкен су массасының басқарылмайтын қозғалысына байланысты төтенше жағдай. 2. Этимологиясы: гидродинамика (еж.грек.ὕδωρ, грек. δύναμις) - «су» + "күш, қуат") 3. Өзбек: gidrodinamik avariya 4. Түрік: hidrodinamik kaza 5. Ағылшын: hydrodynamic accident 6. Неміс: hydrodynamischer Unfall 7. Бекітілген нұсқасы: гидродинамический процесс - гидродинамикалық процесс (2021) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 30 желтоқсандағы № 1023 қаулысы. ... жел энергиясы, гидродинамикалық су энергиясы ... 9. Ұсыныстар: "гидродинамикалық авария" терминін бекіту ұсынылады. | +4 |
194. | гидрологическое опасное явление | гидрологиялық қауіпті құбылыс | гидрологическое опасное явлениегидрологиялық қауіпті құбылысСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гидрологиялық қауіпті құбылыс – адамдарға, ауыл шаруашылығы жануарлары мен өсімдіктерге, экономика объектілеріне кері әсер ететін әртүрлі табиғи немесе гидродинамикалық факторлардың немесе олардың комбинацияларының ықпалынан туындайтын гидрологиялық процестерден болған мәселелер немесе олардың нәтижелері. 2. Этимологиясы: гидрология (көне грек. ὕδωρ) - "су", λoγoς - "ілім, ғылым". 3. Өзбек: gidrologik xavfli hodisa 4. Түрік: hidrolojik tehlikeli fenomen 5. Ағылшын: a hydrological hazard 6. Неміс: hydrologisches gefährliches phänomen 7. Бекітілген нұсқасы: природное явление - табиғи құбылыс (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "гидрологиялық қауіпті құбылыс" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
195. | гипоцентр | гипоцентр, ішкіндік (1995) | гипоцентргипоцентр, ішкіндік (1995)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гипоцентр – жер сілкінісі ошағының орталық нүктесі, тау жыныстарының қозғалысы басталатын нүкте. 2. Этимологиясы: гипоцентр (көне грек. ὑπο) - "астында деген ұғымды білдіретін префикс", (латын. centrum) - "шеңбердің ортасы". 3. Өзбек: gipotsentr 4. Түрік: içmerkez 5. Ағылшын: hypocenter 6. Неміс: hypozentrum 7. Бекітілген нұсқасы: гипоцентр - ішкіндік (1995) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "гипоцентр" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
196. | готовность медицины катастроф | апаттар медицинасының әзірлігі, апат медицинасының әзірлігі | готовность медицины катастрофапаттар медицинасының әзірлігі, апат медицинасының әзірлігіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Апат медицинасының әзірлігі – ҚР Денсаулық сақтау министрлігі басқару органдарының, құрылымдары мен мекемелерінің белгіленген көлемде қызмет режімдеріне және қалыптасқан жағдайға сәйкес іс-шаралар өткізу қабілеті. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: tabiiy ofat tibbiyotining tayyorligi 4. Түрік: afet tıbbının hazırlığı 5. Ағылшын: disaster medicine preparedness 6. Неміс: bereitschaft zur Katastrophenmedizin 7. Бекітілген нұсқасы: боевая готовность - ұрысқа әзірлік (2020) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрлігінің мемлекеттік мекемелерінің жарғыларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрінің 2020 жылғы 3 қарашадағы № 17 бұйрығы. 1. ... "Апаттар медицинасы орталығы (Астана қаласы)" мемлекеттік мекемесі (бұдан әрі - Орталық) табиғи және техногендік сипаттағы ... 9. Ұсыныстар: "апаттар медицинасының әзірлігі" терминдік тіркестің орнына қазақ тілінің заңдылығына сәйкес ықшамдап, "апат медицинасының әзірлігі" деп бекіту ұсынылады. | +4 |
197. | гроза | найзағай | грозанайзағайСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Найзағай – бұлттар немесе бұлт пен жер арасында болатын, ұзындығы бірнеше км, диаметрі ондаған см және ұзақтығы секундтың ондаған үлесіндей алып электрлік ұшқынды разряд, күн күркіреуімен қатар жүретін кешенді атмосфералық құбылыс. 2. Этимологиясы: гроза (грек. gorgos) - "қорқынышты". 3. Өзбек: momaqaldiroq 4. Түрік: оraj 5. Ағылшын: thunderstorm 6. Неміс: gewitter 7. Бекітілген нұсқасы: молния - найзағай (2016), громоотвод - найзағайтартқыш (2018), шквал грозовой - найзағайлы дауыл (2005) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "найзағай" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
198. | грозовые разряды | найзағай разрядтары, жай оты | грозовые разрядынайзағай разрядтары, жай отыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Найзағай разрядтары – бұлттар арасында немесе бұлт пен жер арасында бірнеше жарқырауық электрлік разрядтар пайда болатын өте кең таралған қауіпті метеорологиялық құбылыс. 2. Этимологиясы: гроза (грек. gorgos) - "қорқынышты", разряд (славян. разряжать) - "айыру, алып тастау". 3. Өзбек: momaqaldiroq razryadlari 4. Түрік: gök gürültülü fırtınalar 5. Ағылшын: lightning discharges 6. Неміс: blitzentladung 7. Бекітілген нұсқасы: шквал грозовой - найзағайлы дауыл (2005), молния - найзағай (2016) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "жай оты" нұсқасын қолдаймыз. | +2 |
199. | гром | күннің күркіреуі | громкүннің күркіреуіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Күннің күркіреуі – найзағай жарқылы өткен жолдағы қысымның кенеттен жоғарылауы нәтижесінде ауада туындаған тербелістердің салдарынан пайда болатын, 15 – 20 км қашықтыққа дейін естілетін, атмосферадағы дыбыстық құбылыс. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: momaqaldiroq 4. Түрік: gök gürültüsü 5. Ағылшын: thunder 6. Неміс: donner 7. Бекітілген нұсқасы: громовой газ - күркіреуік газ (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "күннің күркіреуі" нұсқасын қолдаймыз. | +2 |
200. | гуманитарная катастрофа | гуманитарлық апат | гуманитарная катастрофагуманитарлық апатСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гуманитарлық апат - адамдардың өліміне және қайғы-қасіретіне, инфрақұрылымның бұзылуына, тұрғын үй мен күнкөрістің жоғалуына және аштық, ауру, босқындар және т.б. сияқты гуманитарлық дағдарыстардың пайда болуына әкелетін ауқымды төтенше жағдай немесе оқиға. 2. Этимологиясы: гуманитарлық (лат. «humanus», фр. «humanitaire») - "адам және оның мәдениеті туралы ғылымдарға қатысты". 3. Өзбек: gumanitar falokat 4. Түрік: insani felaket 5. Ағылшын: humanitarian disaster 6. Неміс: humanitäre Katastrophe 7. Бекітілген нұсқасы: гуманитарный - гуманитарлық (2018) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 10 желтоқсандағы N 507 Заңы. ... гуманитарлық тасымалдаулар - төтенше жағдай нәтижесінде зардап шеккен ... 9. Ұсыныстар: "гуманитарлық апат" деп бекіту ұсынылады. | +4 |
201. | естественная помеха | табиғи кедергі, табиғи бөгеуіл | естественная помехатабиғи кедергі, табиғи бөгеуілСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Табиғи кедергі – өз бастауын табиғи физикалық құбылыстардан алатын электромагниттік кедергі. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: tabiiy to'siq 4. Түрік: doğal engel 5. Ағылшын: natural interference 6. Неміс: natürliche störung 7. Бекітілген нұсқасы: помеха аддитивная - аддитивті бөгеуіл (2016), помеха электромагнитная - электрмагниттік бөгеуiл (2016), сопротивление добавочное - қосымша кедергі (2023), естественный иммунитет - табиғи иммунитет (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "табиғи бөгеуіл" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
202. | естественное укрытие | табиғи пана | естественное укрытиетабиғи панаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Табиғи пана – әскерлер мен жауынгерлік техниканы оттан және жаудың бақылауынан қорғауды қамтамасыз ететін жергілікті табиғи заттар. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: tabiiy boshpana 4. Түрік: doğal barınak 5. Ағылшын: natural shelter, defilade 6. Неміс: natürliches Versteck 7. Бекітілген нұсқасы: естественное размножение - табиғи көбею (2022), укрытие - пана (2020) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "табиғи пана" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
203. | естественный откос | табиғи құлама, табиғи еңіс, табиғи қиябет, табиғи беткей | естественный откостабиғи құлама, табиғи еңіс, табиғи қиябет, табиғи беткейСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Табиғи құлама – борпылдақ шөгінділері тепе-теңдікте болатын (құламайтын) еңістің шекті тіктігі. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: tabiiy qiyalik 4. Түрік: doğal eğim 5. Ағылшын: natural slope 6. Неміс: natürliche neigung 7. Бекітілген нұсқасы: оползнение откоса - беткейдің жылжуы (төтенше жағдай) (2015), откос канала - арна беткейі (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "табиғи беткей" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
204. | железнодорожная авария | теміржол авариясы | железнодорожная авариятеміржол авариясыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Теміржол авариясы - бір немесе бірнеше адамның өліміне, ауыр дене жарақаттарына әкелетін немесе темір жолдардың жылжымалы құрамының немесе төсемінің бір немесе бірнеше бірлігінің күрделі жөндеу дәрежесіне дейін зақымдануы және нормативтен асатын уақытқа авариялық учаскеде қозғалыстың толық тоқтатылуы. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: temir yo'l halokati 4. Түрік: demiryolu kazası 5. Ағылшын: railway accident 6. Неміс: bahnunfall 7. Бекітілген нұсқасы: кран железнодорожный - теміржол краны (2016) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2022 жылғы 22 қыркүйектегі № 724 қаулысы. ... Боскөл теміржол станциясынан ... 9. Ұсыныстар: басқа тілдегі аудармаларын қарай отырып, "теміржол авариясы" терминін бекіту ұсынылады. | +4 |
205. | жертва пожара | өрт құрбаны | жертва пожараөрт құрбаныСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Өрт құрбаны – 1) өртке тікелей себеп-салдарлық байланыста қаза тапқан адам; 2) орын алған өрттің әсерінен қайтыс болған адам. Егер оның өлімі өрттер мен олардың зардаптарын есепке алу жөніндегі Нұсқаулықта белгіленген уақыт ішінде орын алса, адам өрттің құрбаны болып саналады. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: yong'in qurboni 4. Түрік: yangının kurbanı 5. Ағылшын: fire victim 6. Неміс: opfer des feuers 7. Бекітілген нұсқасы: пожар - өрт (2022), жертва - құрбан (2020) 8. Заңнамадағы қолданысы: жертва пожара - өрт құрбаны ("Өрт қауіпсіздігі туралы" Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының Заңы 1999 жылғы 16 шілде №437) 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "өрт құрбаны" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
206. | загрязнение водной среды | су ортасының ластануы, судың ластануы | загрязнение водной средысу ортасының ластануы, судың ластануыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Су ортасының ластануы – су ортасына биологиялық ресурстарға, адам денсаулығына және оның акваториядағы қызметіне зиян келтіретін қауіпті заттардың түсуі. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: suv muhitining ifloslanishi 4. Түрік: su kirliliği 5. Ағылшын: pollution of the aquatic environment 6. Неміс: wasserverschmutzung 7. Бекітілген нұсқасы: антропогенная среда - антропогендік орта (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "су ортасының ластануы" нұқасын қолдаймыз. | +2 |
207. | загрязнение почвы | топырақтың ластануы | загрязнение почвытопырақтың ластануыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Топырақтың ластануы – топырақта, әдетте, оған тән емес физикалық, химиялық немесе биологиялық агенттердің пайда болуы және енуі немесе аталған агенттердің концентрациясының қаралған мезгілде табиғи орташа жылдық деңгейінен асып түсуі. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: tuproqning ifloslanishi 4. Түрік: toprak kirliliği 5. Ағылшын: soil pollution 6. Неміс: bodenverunreinigung 7. Бекітілген нұсқасы: загрязнение водного объекта - су объектісінің ластануы (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: загрязнение почвы - топырақтың ластануы (ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯ КОДЕКСІ Қазақстан Республикасының 2021 жылғы 2 қаңтардағы №400-VI ҚРЗ Кодексі) 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "топырақтың ластануы" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
208. | зажор | мұз кептелісі, мұзқұрсау (1998) | зажормұз кептелісі, мұзқұрсау (1998)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Мұз кептелісі - 1) мұз еру, сең жүру кезіндегі мұз кептелісі; 2) күн жыли бастаған кездегі қар астындағы су. 2. Этимологиясы: Зажор (орыс. зажирать) - "терең ену, кіру, өту". 3. Өзбек: muzlash 4. Түрік: buz yığılması 5. Ағылшын: ice jam 6. Неміс: eismarmelade 7. Бекітілген нұсқасы: зажор - мұзқұрсау (1998) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "мұзқұрсау" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
209. | заморозки | үсік, аяз | заморозкиүсік, аязСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Үсік – күндіз ауа температурасы жылы болып, ал кешке немесе түнде атмосфераның беткі қабатындағы биіктігі 2 м-ге дейінгі немесе топырақтағы температураның 0 °С-тан төмендеуі. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: sovuqlar 4. Түрік: don 5. Ағылшын: frost 6. Неміс: frost 7. Бекітілген нұсқасы: мoрoзoустoйчивoсть - аязға төзімділік (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "аяз" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
210. | запроектная авария | жоба сыртындағы авария | запроектная аварияжоба сыртындағы аварияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жоба сыртындағы авария – персоналдың қате шешімдерін іске асырудан біржолғы бас тартуды қоспағанда, жобалық авариялар үшін ескерілмейтін бастапқы оқиғалардан туындаған немесе ауыр зардаптарға әкеп соғуы мүмкін қауіпсіздік жүйелерінің қосымша істен шығуларымен қоса жүретін авария. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: loyiha halokati 4. Түрік: proje dışı kaza 5. Ағылшын: out-of-design accident 6. Неміс: projektiver Unfall 7. Бекітілген нұсқасы: субнациональный проект - қосалқы ұлттық жоба (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 19 қазандағы № 1325 Қаулысы. ... Қазақстан Республикасы Заңының жобасы туралы ... 9. Ұсыныстар: "жоба сыртындағы авария" терминін бекіту ұсынылады. | -2 |
211. | зона бедствия | зілзала аймағы | зона бедствиязілзала аймағыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Зілзала аймағы – төтенше жағдай аймағындағы қатты зардап шеккен және төтенше жағдайды жою үшін қосымша және дереу ұсынылатын көмек пен материалдық ресурстарды қажет ететін аумақтың бір бөлігі немесе жеке аймақ. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: tabiiy ofat zonasi 4. Түрік: afet bölgesi 5. Ағылшын: disaster area 6. Неміс: Katastrophengebiet 7. Бекітілген нұсқасы: зона стихийного бедствия - дүлей зілзала аймағы (2016) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Заңы 2023 жылғы 3 қаңтардағы № 186-VII ҚРЗ ... экологиялық жағдай аймағында не экологиялық зілзала аймағында ... 9. Ұсыныстар: аудармаларды қарай отырып, заңнамалық құжаттағы қолданысын ескере отырып және 2016 жылы бекітілген нұсқаны басшылыққа ала отырып, "зілзала аймағы" деп бекітуді ұсынамыз. | +4 |
212. | зона катастрофического затопления | апатты су жайылу аймағы, апатты су басу аймағы | зона катастрофического затопленияапатты су жайылу аймағы, апатты су басу аймағыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Апатты су жайылу аймағы – адам, ауылшаруашылық жануарлары мен өсімдіктер өлген, материалдық құндылықтар бүлінген немесе жойылған және қоршаған ортаға зиян келтірілген су тасқыны аймағы. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: katastrofik suv toshqini zonasi 4. Түрік: felaket sel bölgesi 5. Ағылшын: the area of catastrophic flooding 6. Неміс: katastrophale Überschwemmungszone 7. Бекітілген нұсқасы: граница затопление - су басу шегі (2021), зона - аймақ (2020) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: бұрын бекітілген терминді, терминнің семантикалық талапқа сай келуін ескере отырып, "апатты су басу аймағы" деп бекіту ұсынылады. | +4 |
213. | зона экологического бедствия | экологиялық зілзала аймағы, экологиялық нәубет аймағы | зона экологического бедствияэкологиялық зілзала аймағы, экологиялық нәубет аймағыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Экологиялық зілзала аймағы – экономикалық немесе басқа да әрекеттердің нәтижесінде қоршаған ортаның терең қайтымсыз өзгерістері орын алып, бұл адам денсаулығының айтарлықтай нашарлауына, табиғи тепе-теңдіктің бұзылуына және жойылуына әкелетін аймақ. 2. Этимологиясы: зона (көне грек. ζώνη) - "белбеу"; экология (көне грек. οἶκος) - "тұрғын үй, тұрақ", λόγος - "ілім, ғылым". 3. Өзбек: ekologik falokat zonasi 4. Түрік: ekolojik afet bölgesi 5. Ағылшын: ecological disaster zone 6. Неміс: umweltzone der katastrophe 7. Бекітілген нұсқасы: зона экологического бедствия - экологиялық нәубет аймағы (2022), зона стихийного бедствия - дүлей зілзала аймағы (2016) 8. Заңнамадағы қолданысы: зона экологического бедствия - экологиялық зілзала аймағы (ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯ КОДЕКСІ Қазақстан Республикасының 2021 жылғы 2 қаңтардағы № 400-VI ҚРЗ Кодексі.) 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "экологиялық зілзала аймағы" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
214. | зона экологического кризиса | экологиялық дағдарыс аймағы | зона экологического кризисаэкологиялық дағдарыс аймағыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Экологиялық дағдарыс аймағы – экономикалық және басқа да қызмет барысында, авария, апат, дүлей зілзала немесе өзге де төтенше және күтпеген жағдайлар нәтижесінде қоршаған ортаның орнықты теріс өзгерістері пайда болған аумақтың жекелеген учаскелері. 2. Этимологиясы: pона (көне грек. ζώνη) - "белбеу"; экология (көне грек. οἶκος) - "тұрғын үй, тұрақ", λόγος - "ілім, ғылым"; кризис (көне грек. κρίσις) - "сот, үкім, шешім, қайталанған орын". 3. Өзбек: ekologik inqiroz zonasi 4. Түрік: ekolojik kriz bölgesi 5. Ағылшын: the zone of ecological crisis 6. Неміс: zone der umweltkrise 7. Бекітілген нұсқасы: экологический кризис - экологиялық дағдарыс (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: зона экологического кризиса - экологиялық дағдарыс аймағы (Арал өңіріндегі экологиялық қасірет салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы Қазақстан Республикасының 1992 жылғы 30 маусымдағы N1468-XII Заңы.) 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "экологиялық дағдарыс аймағы" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
215. | зона экологического риска | экологиялық қауіп-қатер аймағы, экологиялық қатер аймағы, экологиялық тәуекел аймағы | зона экологического рискаэкологиялық қауіп-қатер аймағы, экологиялық қатер аймағы, экологиялық тәуекел аймағыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Экологиялық қауіп-қатер аймағы – адам әрекетінің нәтижесінде қауіпті экологиялық жағдайларды тудыруы мүмкін құрлық бетіндегі және мұхит суларындағы орындар. 2. Этимологиясы: зона (көне грек. ζώνη) - "белбеу"; экология (көне грек. οἶκος) - "тұрғын үй, тұрақ", λόγος - "ілім, ғылым"; риск (франц. risque) - "қауіпті, күдікті". 3. Өзбек: ekologik xavf zonasi 4. Түрік: çevresel risk bölgesi 5. Ағылшын: environmental risk zone 6. Неміс: umweltrisikozone 7. Бекітілген нұсқасы: зона экологического риска - экологиялық қатер аймағы (2022), зона повышенного экологического риска - экологиялық тәуекелдігі жоғары аймақ (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "экологиялық тәуекел аймағы" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
216. | зона экологической катастрофы | экологиялық апат аймағы | зона экологической катастрофыэкологиялық апат аймағыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Экологиялық апат аймағы - организмдердің көптеген түрлері үшін қоршаған орта мен тіршілік кеңістігіне зиян келтіретін, экологиялық тепе-теңдіктің елеулі бұзылуы орын алған аумақ. 2. Этимологиясы: экология (еж. грек. οἶκος +λόγος) - "тұрғын үй (үй), орналасқан жері" және "ілім". 3. Өзбек: ekologik falokat zonasi 4. Түрік: ekolojik felaket bölgesi 5. Ағылшын: the zone of ecological disaster 6. Неміс: umweltzone der Katastrophe 7. Бекітілген нұсқасы: экологическая зона - экологиялық аймақ (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының 1992 жылғы 30 маусымдағы N 1468-XII Заңы. ... Экологиялық апат аймағы шекарасын белгілеудің ... 9. Ұсыныстар: заңнамадағы қолданысты, бекітілген нұсқаны ескере отырып, "экологиялық апат аймағы" деп бекіту ұсынылады. | +4 |
217. | катастрофические наводнения | апатты су басу | катастрофические наводненияапатты су басуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Апатты су басу – бір немесе бірнеше өзен жүйесіндегі кең аумақтарды су басуымен, өндірістік-шаруашылық қызметтің уақытша тоқтатылуымен, халықтың өмір салтының өзгеруімен, орасан зор материалдық шығындармен және адам шығынымен сипатталатын апат түрі, өзенде, көлде немесе теңізде судың көтерілуінің салдары. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: halokatli toshqinlar 4. Түрік: felaket selleri 5. Ағылшын: catastrophic floods 6. Неміс: katastrophale Überschwemmungen 7. Бекітілген нұсқасы: затопление - су басу (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетiнiң қаулысы 5 қаңтар 1994 ж. N 26 ... 3. Ұлттық кеңес: Каспий теңiзiнiң проблемалары, су басу мен су астында ... 9. Ұсыныстар: аудармаларды, бекітілген терминдерді зерделей келе, "апатты су басу" терминін бекітуді ұсынамыз. | -2 |
218. | крышка люка аварийного покидания | апат кезінде шығатын люктың қақпағы; авария кезінде шығатын люктың қақпағы | крышка люка аварийного покиданияапат кезінде шығатын люктың қақпағы; авария кезінде шығатын люктың қақпағыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Апат кезінде шығатын люктың қақпағы – өрт сияқты төтенше жағдайда ғимараттан шығуға болатын шатырдың немесе ғимараттың басқа бөлігінің саңылауын жабу үшін қолданылатын арнайы элемент. Ғимараттан адамдарды тез және қауіпсіз эвакуациялау үшін апаттық люктің қақпағын ашуға болады. 2. Этимологиясы: люк (нидерлдан. luik) - "жапқыш; люк". 3. Өзбек: favqulodda chiqish lyukining qopqog'i 4. Түрік: acil çıkış rögar kapağı 5. Ағылшын: emergency exit hatch cover 6. Неміс: deckel für Notausgangsluke 7. Бекітілген нұсқасы: катастрофа - апат (2020), люк - люк (2018), крышка - қақпақ (2021) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: "апат термині" авария деп бекітілгендіктен, осыған дейін терминдік тіркестерде де авария термині қолданылғандықтан, "авария кезінде шығатын люктың қақпағы" деп бекіту ұсынылады. | +2 |
219. | лесной пожар радиоактивный | радиоактивті орман өрті | лесной пожар радиоактивныйрадиоактивті орман өртіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Радиоактивті орман өрті – иондаушы сәулеленудің ашық көздері болып табылатын радионуклидтермен ластанған орман жанғыш заттары мен материалдары және жанғаннан кейін пайда болған өнімдері (күл, шала, түтін аэрозолы, газ тәрізді өнімдер) бар орман өрті. 2. Этимологиясы: радиоактивный (латын. radiare) - "сәуле тарату, нұр шашу", activus - "әрекет етуші". 3. Өзбек: o'rmon yong'inlari radioaktiv 4. Түрік: radyoaktif orman yangını 5. Ағылшын: the forest fire is radioactive 6. Неміс: waldbrand radioaktiv 7. Бекітілген нұсқасы: радиоактивный распад - радиоактивті ыдырау (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "радиоактивті орман өрті" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
220. | лесные горючие материалы | орман жанғыш материалдары, орманның жанғыш материалдары | лесные горючие материалыорман жанғыш материалдары, орманның жанғыш материалдарыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Орман жанғыш материалдары – орман өрттерінде жануы мүмкін орман өсімдіктері, олардың морфологиялық бөліктері және ыдырау дәрежесі әртүрлі өсімдік қалдықтары. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: o'rmon yonuvchan materiallari 4. Түрік: orman yanıcı malzemeleri 5. Ағылшын: forest combustible materials 6. Неміс: brennbare materialien im wald 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "орманның жанғыш материалдары" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
221. | лесные и степные пожары | орман және дала өрттері | лесные и степные пожарыорман және дала өрттеріСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Орман және дала өрттері – орман экожүйелеріндегі немесе даланың өсімдік жамылғысы арқылы өздігінен, бақылаусыз таралған немесе адам тудырған өрт. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: o'rmon va dasht yong'inlari 4. Түрік: orman ve bozkır yangınları 5. Ағылшын: forest and steppe fires 6. Неміс: wald und steppenbrände 7. Бекітілген нұсқасы: пожар - өрт (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: степные пожары - дала өрттері (Дала өрттерiн, сондай-ақ мемлекеттiк өртке қарсы қызмет бөлімшелері жоқ елдi мекендерде өрттерді сөндiру қағидаларын бекiту туралы Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2015 жылғы 11 ақпандағы №107 бұйрығы.) лесные пожары - орман өрттері (Ормандардағы өрт қауіпсіздігі қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 23 қазандағы № 18-02/942 бұйрығы.) 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "орман және дала өрттері" нұсқасын қолдаймыз. | +2 |
222. | медицина катастроф | апаттар медицинасы, апат медицинасы | медицина катастрофапаттар медицинасы, апат медицинасыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Апаттар медицинасы – табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше жағдайлардың медициналық-санитариялық салдарларының алдын алуға және оларды жоюға бағытталған медицина және денсаулық сақтау саласы, ол халықтың ауруларының алдын алуды және оларды емдеудi, санитариялық-эпидемияға қарсы (профилактикалық) iс-шараларды, төтенше жағдайларды жоюға қатысушылардың денсаулығын сақтауды және қалпына келтiрудi, сондай-ақ авариялық-құтқару қызметтерiнiң қызметкерлерiне медициналық көмектi қамтамасыз ететін медицина түрі. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: tabiiy ofatlar tibbiyoti 4. Түрік: afet tıbbı 5. Ағылшын: disaster medicine 6. Неміс: katastrophenmedizin 7. Бекітілген нұсқасы: медициналық мүлік - медициналық мүлік (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2017 жылғы 13 мамырдағы № 258 қаулысы. ... 1. "Апаттар медицинасының теміржол госпитальдары" акционерлік қоғамын ... 9. Ұсыныстар: көпше формасыз "апат медицинасы" терминін бекіту ұсынылады. | +4 |
223. | мониторинг лесных пожаров | орман өрттерінің мониторингі, орман өрттеріне мониторинг жасау | мониторинг лесных пожароворман өрттерінің мониторингі, орман өрттеріне мониторинг жасауСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Орман өрттерінің мониторингі – орман өрттерінің алдын алу және (немесе) олардан келтірілген залалды азайту жөніндегі іс-шараларды уақтылы әзірлеу және жүргізу мақсатында ауа райы жағдайлары, ормандағы жанғыш заттар мен материалдардың жай-күйі, от көздері және орман өрттері бойынша ормандағы өрт қауіптілігін бақылау және қадағалау жүйесі. 2. Этимологиясы: мониторинг (латын. monitor) - "еске салушы, кеңесші, бақылаушы". 3. Өзбек: o'rmon yong'inlari monitoringi 4. Түрік: orman yangınlarının izlenmesi 5. Ағылшын: forest fire monitoring 6. Неміс: überwachung von waldbränden 7. Бекітілген нұсқасы: мониторинг подземных водных объектов - жерасты су объектілерінің мониторингі (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: лесопатологический мониторинг - орман патологиясының мониторингі (Қазақстан Республикасының орман қорында орман орналастыруды жүргізу ережесін бекіту туралы Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрінің 2011 жылғы 2 шілдедегі №14-1/380 Бұйрығы) 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "орман өрттерінің мониторингі" нұсқасын қолдаймыз. | +2 |
224. | моренное озеро | мұздақ көл | моренное озеромұздақ көлСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Мұздақ көл – мұздықтардың қозғалысы кезінде пайда болған, өте тұрақсыз және қауіпті, еру нәтижесінде жиналған судың кез келген уақытта опырылып түсу қаупі бар су қоймасы. 2. Этимологиясы: морена (франц. moraine) - "қабат" 3. Өзбек: dengiz ko'li 4. Түрік: moren gölü 5. Ағылшын: moraine lake 6. Неміс: moränensee 7. Бекітілген нұсқасы: озеро данных - деректер көлі (2021) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "мұздақ көл" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
225. | облучение природное | табиғи сәулелену | облучение природноетабиғи сәулеленуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Табиғи сәулелену – табиғи сәуле шығару көздерінің әсеріне ұшырау. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: tabiiy nurlanish 4. Түрік: doğal ışınlama 5. Ағылшын: natural radiation exposure 6. Неміс: natürliche bestrahlung 7. Бекітілген нұсқасы: нейтронное облучение - нейтрондық сәулелену (2018) 8. Заңнамадағы қолданысы: облучение природное - табиғи сәулелену (Халықтың радиациялық қауіпсіздігі туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 23 сәуiрдегi №219 Заңы) 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "табиғи сәулелену" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
226. | оледенение | мұз басу, мұз құрсану, мұздану | оледенениемұз басу, мұз құрсану, мұздануСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Мұз басу – климаттың салқындауы және температураның салқындауы, мұздықтар немесе мұз жамылғысы құрлықты жауып тұратын кезең. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: muzlik 4. Түрік: buzullaşma 5. Ағылшын: glaciation 6. Неміс: vereisung 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "мұз басу" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
227. | опасное геологическое явление | қауіпті геологиялық құбылыс | опасное геологическое явлениеқауіпті геологиялық құбылысСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қауіпті геологиялық құбылыс – түрлі табиғи немесе геодинамикалық жайттардың немесе олардың үйлесіп келуінің әсерінен жер қыртысында пайда болатын және адамдарды, ауылшаруашылығында пайдаланатын жануарлар мен өсімдіктерді, экономикалық нысандар мен қоршаған табиғи ортаны қирататын немесе қиратуы мүмкін шығу тегі геологиялық құбылысқа жататын оқиға немесе геологиялық процестердің (жер сілкінісі, жанартау атқылауы, көшкіндер, опырылу және т.б.) өту нәтижелері. 2. Этимологиясы: геология (латын. geo) - "жер", λόγος - "ілім, ғылым". 3. Өзбек: xavfli geologik hodisa 4. Түрік: tehlikeli jeolojik fenomen 5. Ағылшын: a dangerous geological phenomenon 6. Неміс: gefährliches geologisches phänomen 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "қауіпті геологиялық құбылыс" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
228. | опасное гидрологическое явление | қауіпті гидрологиялық құбылыс | опасное гидрологическое явлениеқауіпті гидрологиялық құбылысСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қауіпті гидрологиялық құбылыс – адамдарға, ауыл шаруашылығы жануарлары мен өсімдіктеріне, экономика объектілеріне әсер ететін әртүрлі табиғи немесе гидродинамикалық факторлардың немесе олардың комбинацияларының әсерінен туындайтын гидрологиялық процестердің орын алуы немесе нәтижесі. 2. Этимологиясы: гидрология (көне грек. ὕδωρ) - «су», λoγoς - «сөз, ілім». 3. Өзбек: xavfli gidrologik hodisa 4. Түрік: tehlikeli hidrolojik fenomen 5. Ағылшын: a dangerous hydrological phenomenon 6. Неміс: gefährliches hydrologisches phänomen 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: гидрологические опасные явления - гидрологиялық қауіпті құбылыстар ("Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайларды мемлекеттік есепке алуды жүзеге асыру қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2015 жылғы 3 наурыздағы №175 бұйрығына өзгеріс енгізу туралы Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2017 жылғы 26 маусымдағы № 448 бұйрығы) 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "қауіпті гидрологиялық құбылыс" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
229. | опасное метеорологическое явление | қауіпті метеорологиялық құбылыс | опасное метеорологическое явлениеқауіпті метеорологиялық құбылысСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қауіпті метеорологиялық құбылыс – атмосферада әртүрлі табиғи факторлардың немесе олардың комбинацияларының әсерінен пайда болатын, адамдарға, ауылшаруашылық жануарлары мен өсімдіктерге, экономика объектілеріне және қоршаған ортаға (дауыл, құйын, нөсер және т.б.) әсер ететін немесе әсер етуі мүмкін табиғи процесс немесе құбылыс. 2. Этимологиясы: метеорология (көне грек μετά) - "арасы, соңы", ἄωρος - "көтерілген", λογία - "ілім, ғылым". 3. Өзбек: xavfli meteorologik hodisa 4. Түрік: tehlikeli meteorolojik fenomen 5. Ағылшын: a dangerous meteorological phenomenon 6. Неміс: gefährliches meteorologisches phänomen 7. Бекітілген нұсқасы: условия метеорологические - метеорологиялық жағдайлар (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: опасное метеорологические условия - қауіпті метеорологиялық жағдайлар (Азаматтық авиацияны метеорологиялық қамтамасыз ету қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрінің 2017 жылғы 14 маусымдағы №345 бұйрығы). 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "қауіпті метеорологиялық құбылыс" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
230. | опасное природное явление | қауіпті табиғи құбылыс | опасное природное явлениеқауіпті табиғи құбылысСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қауіпті табиғи құбылыс – қарқындылығы, таралу ауқымы және ұзақтығы бойынша адамдарға, экономика объектілеріне және қоршаған ортаға кері әсер етуі мүмкін табиғи процестер қызметінің нәтижесі ретінде табиғи ортаның элементтерінің табиғи шығу тегі немесе жай-күйі оқиғасы. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: xavfli tabiiy hodisa 4. Түрік: tehlikeli doğal fenomen 5. Ағылшын: a dangerous natural phenomenon 6. Неміс: gefährliches naturphänomen 7. Бекітілген нұсқасы: природное явление - табиғи құбылыс (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "қауіпті табиғи құбылыс" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
231. | опасность пожарная | өрт қаупі | опасность пожарнаяөрт қаупіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Өрт қаупi – өрттiң туындау және даму ықтималдығы, сондай-ақ оның адамдар үшiн жалын, ұшқын, жоғары температура, уытты жану өнімдері, түтін, оттегі концентрациясының төмендеуі сияқты қауiптi факторлармен және келтiрiлген материалдық залалмен анықталатын салдары. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: Yong'in xavfi 4. Түрік: yangın tehlikesi 5. Ағылшын: fire hazard 6. Неміс: feuergefahr 7. Бекітілген нұсқасы: пожарная безопасность - өрт қауіпсіздігі (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "өрт қаупі" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
232. | организация пожарной охраны | өрттен қорғау күзетін ұйымдастыру | организация пожарной охраныөрттен қорғау күзетін ұйымдастыруСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Өрттен қорғау күзетін ұйымдастыру – өрттің алдын алуға, адамдарды, мүлікті және қоршаған ортаны өрт көздерінен қорғауға, сондай-ақ қауіпсіз эвакуациялауды және өртті сөндіруді қамтамасыз етуге бағытталған әрекеттер мен іс-шаралар кешені. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: yong'in xavfsizligi tashkiloti 4. Түрік: itfaiye teşkilatı 5. Ағылшын: organization of fire protection 6. Неміс: organisation der feuerwehr 7. Бекітілген нұсқасы: охрана водотоков - суағынын қорғау (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "өрттен қорғау күзетін ұйымдастыру" нұсқасын қолдаймыз. | 0 |
233. | организация пожарных исследований | өртті зерттеуді ұйымдастыру | организация пожарных исследованийөртті зерттеуді ұйымдастыруСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Өртті зерттеуді ұйымдастыру – өрттің пайда болуына байланысты нақты жағдайларды анықтау, өрттің туындау себебін ашу, өртті зерттеу және зерделеу процесі. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: yong'in tadqiqotlari tashkiloti 4. Түрік: yangın araştırma organizasyonu 5. Ағылшын: organization of fire research 6. Неміс: organisation der brandforschung 7. Бекітілген нұсқасы: учеты результатов криминалистических исследований - криминалистік зерттеулердің нәтижелерін есепке алу (2022), организация - ұйым, ұйымдастыру (2016) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "өртті зерттеуді ұйымдастыру" нұсқасын қолдаймыз. | 0 |
234. | осадки (ЧС) | жауын-шашын (ТЖ) | осадки (ЧС)жауын-шашын (ТЖ)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жауын-шашын – жаңбыр, қар түрінде жерге түсетін атмосфералық ылғал. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: yog'ingarchilik 4. Түрік: yağış 5. Ағылшын: precipitation 6. Неміс: niederschlag 7. Бекітілген нұсқасы: осадки – шөгінділер (жер ғылымы) (1995), влажность осадков - жауын-шашын ылғалдылығы (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "жауын-шашын" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
235. | освещение аварийное | авария кезінде жарық түсіру, авария кезінде жарықтандыру | освещение аварийноеавария кезінде жарық түсіру, авария кезінде жарықтандыруСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Авария кезінде жарық түсіру - жұмыс шамдары бұзылған жағдайда пайдалануға арналған жарықтандыру түрі, авариялық жарықтандырудың болуы қазіргі заманғы ғимараттар үшін міндетті. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: favqulodda yoritish 4. Түрік: acil durum aydınlatması 5. Ағылшын: emergency lighting 6. Неміс: notbeleuchtung 7. Бекітілген нұсқасы: естественное освещение - табиғи жарықтандыру (2018) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2024 жылғы 23 қаңтардағы № 24 қаулысы. ... Жарықтандыру жүйелерін жаңғырту ... 9. Ұсыныстар: заңнамалық құжаттарда, бекітілген нұсқада "освещение" - "жарықтандыру" деп берілгендіктен, "авария кезінде жарықтандыру" деп бекіту ұсынылады. | +2 |
236. | паводок катастрофический | апатты су тасқыны | паводок катастрофическийапатты су тасқыныСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Апатты су тасқыны – көлемі жағынан ірі және қайталануы жағынан сирек кездесетін, құрбандар мен қиратулар тудыруы мүмкін, маусымдық та, тұрақты да емес, ол кез келген уақытта болуы мүмкін су тасқыны. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: to'fon halokatli 4. Түрік: sel felakettir 5. Ағылшын: catastrophic flood 6. Неміс: hochwasser ist katastrophal 7. Бекітілген нұсқасы: паводок - су тасқыны (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 21 наурыздағы N 280 Қаулысы. ... Арыс қаласының ауылдық округтарымен бірге су тасқынының ... 9. Ұсыныстар: "су тасқыны" терминін бекіту ұсынылады. | +2 |
237. | паводочная волна | тасқынсу толқыны | паводочная волнатасқынсу толқыныСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тасқынсу толқыны - су тасқыны мен су деңгейінің күрт көтерілуі кезінде пайда болатын толқын. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: toshqin to'lqini 4. Түрік: sel dalgası 5. Ағылшын: flood wave 6. Неміс: hochwasserwelle 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: паводковые воды - тасқын суы (Қазақстан Республикасының Су Кодексі Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 9 шілдедегі N 481 Кодексі) 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "тасқынсу толқыны" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
238. | плотина селеуловитель | селге ұстағыш бөгет, сел тоқтату бөгеті, сел ұстағыш бөгет | плотина селеуловительселге ұстағыш бөгет, сел тоқтату бөгеті, сел ұстағыш бөгетСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Селге ұстағыш бөгет, сел тоқтату бөгеті - өзенде немесе бұлақта суды ұстауға және жинауға арналған құрылым. Бөгет әдетте су деңгейін реттеу, су қоймасын құру немесе су энергиясын өндіру үшін қолданылады. Бөгеттер мақсаттары мен пайдалану шарттарына байланысты әртүрлі типтер мен өлшемдерде болуы мүмкін. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: seleulovitel to'g'oni 4. Түрік: baraj çamur akışı yakalayıcı 5. Ағылшын: dam mudflow catcher 6. Неміс: staudamm-Schlammfänger 7. Бекітілген нұсқасы: водозабор плотинный - бөгетті бас тоған (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2018 жылғы 26 ақпандағы № 83 қаулысы. ... бірлескен "сел ұстайтын бөгет" салудағы ынтымақтастық туралы келісімді ... 9. Ұсыныстар: "селге ұстағыш бөгет" терминінің дұрыс тіркесі "сел ұстағыш бөгет" болуы керек. Заңнамалық құжатта "сел ұстайтын бөгет" термині қолданылған. Ұсыныс - "сел ұстағыш бөгет" немесе "сел тоқтату бөгеті". | +2 |
239. | подмерзлотные воды | тоң асты суы | подмерзлотные водытоң асты суыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тоң асты суы – көпжылдық мұздақтардың, бетін қар басқан тау жыныстарының астында жатқан жер асты сулары. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: suv muzlatilgan 4. Түрік: donma altı suları 5. Ағылшын: subpermafrost waters 6. Неміс: subpermafrostgewässer 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "тоң асты суы" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
240. | пожар лесной затяжной | созылмалы орман өрті | пожар лесной затяжнойсозылмалы орман өртіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Созылмалы орман өрті – абайсыз жағылған оттан, сөнбей қалған шоқтан, ауыл шаруашылығы қалдықтарын өртеген кезде қауіпсіздік талаптарының бұзылуынан туындаған, кейде құрғақшылық жылдары, ерте көктемде және күзде найзағай түскеннен де пайда болып, бірнеше күнге, аптаға кейді тіпті айға дейін өршіп отыратын апат. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: uzoq muddatli o'rmon yong'inlari 4. Түрік: orman yangını uzun sürüyor 5. Ағылшын: the forest fire is protracted 6. Неміс: waldbrand verzögert sich 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: лесной пожар - орман өрті (Қазақстан Республикасының Орман кодексі Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 8 шілдедегі №477 Кодексі) 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "созылмалы орман өрті" нұсқасын қолдаймыз. | +2 |
241. | природная опасность | табиғи қауіптілік, табиғи қауіп | природная опасностьтабиғи қауіптілік, табиғи қауіпСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Табиғи қауіптілік – табиғи күштер тудыратын, әртүрлі нысандарда, соның ішінде табиғи апаттарда, геологиялық процестерде және биологиялық қауіптерде көрініс алатын, қоршаған ортаға және адамдарға зиян келтіру мүмкіндігі бар оқиғалар немесе құбылыстар. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: tabiiy xavf 4. Түрік: doğal tehlike 5. Ағылшын: natural hazards 6. Неміс: natürliche gefahr 7. Бекітілген нұсқасы: оценка и управление опасностью - қауіпті бағалау және басқару (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, " табиғи қауіп" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
242. | природное стихийное бедствие | табиғи дүлей зілзала | природное стихийное бедствиетабиғи дүлей зілзалаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Табиғи дүлей зілзала – адамның ыңғай-ықпалына көнбейтін оқиға (заңдық факт), табиғат күшінің (су тасқыны, жер сілкіну, қар бораны, дауыл, жанартаудың атқылауы және т.т.) әрекет ету салдары болып табылатын төтенше жағдай, тежеусіз күштің кең таралған түрлерінің бірі. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: tabiiy ofat 4. Түрік: doğal afet 5. Ағылшын: natural disaster 6. Неміс: naturkatastrophe 7. Бекітілген нұсқасы: стихийное бедствие - табиғат апаты (геогр.) (2005) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "табиғи дүлей зілзала" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
243. | прогнозирование лесных пожаров | орман өрттерін болжау | прогнозирование лесных пожароворман өрттерін болжауСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Орман өрттерін болжау – орман өрттерінің мониторингі деректерін талдау негізінде уақыт пен кеңістікте орман өрттерінің таралу ықтималдығын анықтау. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: o'rmon yong'inlarini bashorat qilish 4. Түрік: orman yangınlarını tahmin etmek 5. Ағылшын: forecasting of forest fires 6. Неміс: waldbrandvorhersage 7. Бекітілген нұсқасы: прогнозирование качества воды - судың сапасын болжау (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "орман өрттерін болжау" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
244. | промышленная катастрофа | өнеркәсіптік апат | промышленная катастрофаөнеркәсіптік апатСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Өнеркәсіптік апат – адам шығынына, адамдардың денсаулығына нұқсан келтіруге не объектілердің, материалдық құндылықтардың едәуір мөлшерде жойылуына әкеп соқтырған, сондай-ақ қоршаған ортаға елеулі залал келтірген ірі өнеркәсіптік апат. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: sanoat halokati 4. Түрік: endüstriyel felaket 5. Ағылшын: industrial disaster 6. Неміс: industriekatastrophe 7. Бекітілген нұсқасы: промышленная экология - өнеркәсіптік экология (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 13 тамыздағы N 691 Қаулысы ... арасындағы өнеркәсіптік авариялардың, апаттардың, дүлей зілзалалардың алдын алу ... 9. Ұсыныстар: бекітілген терминді, заңнамадағы қолданысты басшылыққа ала отырып, "өнеркәсіптік апат" деп бекітуді ұсынамыз. | +4 |
245. | противоселевая защита | селге қарсы қорғау | противоселевая защитаселге қарсы қорғауСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Селге қарсы қорғау – сел құбылыстарының пайда болуы мен дамуын болдырмауға, сондай-ақ атқарушы билік органдарын, жергілікті өзін-өзі басқару органдарын және халықты сел қаупі туралы уақтылы хабардар етуге бағытталған күзет-шектеу және инженерлік-техникалық іс-шаралар кешені. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: qishloqdan himoya qilish 4. Түрік: çamur selina karşı koruma 5. Ағылшын: anti-mudflow protection 6. Неміс: schlammschutz 7. Бекітілген нұсқасы: защита животных - жануарларды қорғау (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: "селге қарсы қорғау" терминін бекіту ұсынылады. | -2 |
246. | риск природный | табиғи қауіп-қатер, табиғи тәуекел | риск природныйтабиғи қауіп-қатер, табиғи тәуекелСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Табиғи қауіп-қатер – қаза тапқандар, жараланғандар саны, зардап шеккен жеке меншік объектілерінің және шаруашылық-экономикалық объектілердің құны арқылы есептелетін, қауіпті табиғи процестің немесе құбылыстың ықтимал көрінісінен күтілетін әлеуметтік-экономикалық залал. 2. Этимологиясы: риск (франц. risque) - "қауіпті, күдікті". 3. Өзбек: tabiiy xavf 4. Түрік: doğal risk 5. Ағылшын: the risk is natural 6. Неміс: das risiko ist natürlich 7. Бекітілген нұсқасы: политический риск - саяси тәуекел (2022), объективные критерии оценки степени риска - тәуекел дәрежесін бағалаудың объективті өлшемшарттары (2022), зона экологического риска - экологиялық қатер аймағы (2022), зона повышенного экологического риска -экологиялық тәуекелдігі жоғары аймақ (2022), опасность - қауіп (2020), сигнал тревоги - қауіп-қатер дабылы (өртке қарсы қызм.) (1999) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "табиғи тәуекел" нұсқасын қолдаймыз. | +2 |
247. | снежный занос | қар басу | снежный заносқар басуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қар басу – бұл желдің жылдамдығы 15 м/с-тан асатын және қардың жауу ұзақтығы 12 сағаттан асатын қардың көп түсуімен байланысты гидрометеорологиялық апат. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: uyum 4. Түрік: kar kayması 5. Ағылшын: snow drift 6. Неміс: schneeverwehung 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "қар басу" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
248. | устранение последствий катастроф | апат салдарларын жою | устранение последствий катастрофапат салдарларын жоюСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Апат салдарларын жою – апаттан кейін қалыпты өмірді қалпына келтіру процесі. Бұған зардап шеккендерге қажетті медициналық көмек көрсету, адамдарды қауіпті аймақтардан эвакуациялау, қираған инфрақұрылым нысандарын қалпына келтіру, өндіру және ресурстар, сондай-ақ аурулардың таралуын және қоршаған ортаның ластануын болдырмау кіреді. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: tabiiy ofatlar oqibatlarini bartaraf etish 4. Түрік: felaketlerin sonuçlarının ortadan kaldırılması 5. Ағылшын: elimination of the consequences of disasters 6. Неміс: beseitigung der Folgen von Katastrophen 7. Бекітілген нұсқасы: устранение помех - бөгеуілдерді жою (байланыс) (2004) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 28 қаңтардағы N 90 қаулысы. ... зiлзалалардың немесе өзге де апаттардың нәтижесінде туындаған жағдай; апаттың салдарларын жою ... 9. Ұсыныстар: бекітілген нұсқаны, заңнамадағы қолданысын ескере отырып, "апат салдарларын жою" терминін бекіту ұсынылады. | +2 |
249. | ущерб экологический | экологиялық нұқсан, экологиялық залал, экологиялық зиян | ущерб экологическийэкологиялық нұқсан, экологиялық залал, экологиялық зиянСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Экологиялық нұқсан – адамдар қызметінің кері әсерінен қоршаған ортада туындайтын жағымсыз нәтижелер мен олардың салдарынан пайда болатын шығындар. 2. Этимологиясы: экология (көне грек. οἶκος) - "тұрғын үй, тұрақ", λόγος - "ілім, ғылым" 3. Өзбек: ekologik zarar 4. Түрік: çevresel hasar 5. Ағылшын: environmental damage 6. Неміс: umweltschäden 7. Бекітілген нұсқасы: ущерб - нұқсан (2020), причинитель вреда (ущерба) - зиян (залал) келтіруші (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "экологиялық нұқсан" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
250. | физическая защита | физикалық қорғау, физикалық қорғаныс | физическая защитафизикалық қорғау, физикалық қорғанысСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Физикалық қорғау – рұқсатсыз кіру, ұрлық немесе зақым келтіру сияқты қауіптерден объектілерді, адамдарды және ақпаратты қорғауға, олардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған шаралар кешені. 2. Этимологиясы: физический (көне грек. φύσις) - "заттегі, табиғат, мінез". 3. Өзбек: jismoniy himoya 4. Түрік: fiziksel koruma 5. Ағылшын: physical protection 6. Неміс: physischer schutz 7. Бекітілген нұсқасы: физическая защита загранучреждений Республики Казахстан - Қазақстан Республикасының шет елдердегі мекемелерін физикалық қорғау (2022), физическая защита (юрид.) - кісі күшімен қорғау (экон. қылмыс) (2008) 8. Заңнамадағы қолданысы: физическая защита - физикалық қорғау (Қазақстан Республикасының Ядролық материалды физикалық қорғау туралы конвенцияға қосылуы туралы Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 22 желтоқсандағы №17 Заңы). 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "физикалық қорғау" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
251. | физический взрыв | физикалық жарылыс | физический взрывфизикалық жарылысСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Физикалық жарылыс – нәтижесінде өте жоғары қысымды қатты ысыған газ түзіліп, қоршаған ортада жарылыс толқыны пайда болатын, қираған жарықшақтар немесе жарылыстың шашыранды өнімдері түрлі объектілерге механикалық әсер ететін, шектеулі көлемде энергияның тым көп мөлшерінің жылдам босатылу процесі. 2. Этимологиясы: физический (көне грек. φύσις) - "заттегі, табиғат, мінез". 3. Өзбек: jismoniy portlash 4. Түрік: fiziksel patlama 5. Ағылшын: physical explosion 6. Неміс: körperliche explosion 7. Бекітілген нұсқасы: большой взрыв - үлкен жарылыс (2019), напряженный взрыв - лепті серпін (2020), взрывотехническое исследование - жарылыс-техникалық зерттеу (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "физикалық жарылыс" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
252. | физическое поле | физикалық өріс | физическое полефизикалық өрісСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Физикалық өріс – шексіз еркіндік дәрежесінің санына ие және физикалық шаманың кеңістікте үздіксіз таралуымен сипатталатын жүйе түріндегі материяның ерекше түрі. 2. Этимологиясы: физический (көне грек. φύσις) - "заттегі, табиғат, мінез". 3. Өзбек: jismoniy maydon 4. Түрік: fiziksel alan 5. Ағылшын: the physical field 6. Неміс: physisches feld 7. Бекітілген нұсқасы: ключевое поле - тірек өріс (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "физикалық өріс" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
253. | физическое поражение | физикалық зақымдану | физическое поражениефизикалық зақымдануСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Физикалық зақымдану – 1. объектілердің физикалық энергияның әсерінен жұмыс істеу қабілетін (қойылған міндеттерді орындауын) жоғалтуы; 2. адамдардың денсаулығына, мүлкіне немесе қоршаған ортаға келген физикалық залал. 2. Этимологиясы: физический (көне грек. φύσις) - "заттегі, табиғат, мінез". 3. Өзбек: jismoniy shikastlanish 4. Түрік: fiziksel yenilgi 5. Ағылшын: physical defeat 6. Неміс: körperliche niederlage 7. Бекітілген нұсқасы: поражение - зақымдану (мед.) (1995) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "физикалық зақымдану" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
254. | фильтр порошковый | ұнтақты сүзгі | фильтр порошковыйұнтақты сүзгіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ұнтақты сүзгі – судан құм, қиыршық тас, қоқыс сияқты қажетсіз бөлшектерді алып тастауға мүмкіндік беріп, суды таза және әртүрлі техникалық қажеттіліктерге жарамды ететін суды тазарту және сүзу жүйелерінің ажырамас бөлігі. 2. Этимологиясы: фильтр (латын. filtrum) - "киізден жасалған сүзгі, елек". 3. Өзбек: chang filtri 4. Түрік: toz filtre 5. Ағылшын: powder filter 6. Неміс: pulverfilter 7. Бекітілген нұсқасы: фильтр из волокнистого материала - талшықты материалды сүзгі (2022), сырье порошкованное - ұнтақталған шикізат (2022), огнетушитель порошковый - ұнтақты өрт сөндіргіш(өрт қарсы қызм) (1999) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "ұнтақты сүзгі" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
255. | центр медицины катастроф | апаттар медициналық орталығы; апаттар медицинасы орталығы; апаттың (апаттардың) медицина орталығы | центр медицины катастрофапаттар медициналық орталығы; апаттар медицинасы орталығы; апаттың (апаттардың) медицина орталығыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Апаттар медициналық орталығы - заңды тұлға құқығы бар ерекше типтегі денсаулық сақтаудың мемлекеттік ғылыми-практикалық мекемесі, аймақтық (Қазақстан Республикасының облыстарында), аумақтық (ҚР құрылтай субъектілерінде) және жергілікті (қалаларда, аудандарда) деңгейлердегі қазақстандық Апаттар медицинасы қызметінің күнделікті басқару органы. 2. Этимологиясы: медицина (лат. medicina) - "медицина ғылымы, медицина". 3. Өзбек: tabiiy ofatlar tibbiyoti markazi 4. Түрік: afet tıbbı merkezi 5. Ағылшын: disaster medicine center 6. Неміс: zentrum für Katastrophenmedizin 7. Бекітілген нұсқасы: медицинская программа - медициналық бағдарлама (2022), антитеррористический центр - терроризмге қарсы орталық (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 17 тамыздағы N 704 Қаулысы. ... Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің "Апаттар медицинасы орталығы" ... 9. Ұсыныстар: тізбеде "апаттар медициналық орталығы" терминдік тіркес ұсынылған. Заңнамалық құжатта "апаттар медицинасы орталығы" деп қолданылған. Калька аудармаларды елемесек, терминдік тіркес "апаттардың медицина орталығы" немесе "апаттың медицина орталығы" болуы тиіс. | +2 |
256. | цепь аварийной сигнализации | авариялық сигнализация тізбегі, авариялық дабыл тізбегі | цепь аварийной сигнализацииавариялық сигнализация тізбегі, авариялық дабыл тізбегіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Авариялық сигнализация тізбегі - апат немесе төтенше жағдай кезінде автоматты түрде іске қосылатын дабыл жүйесі. Төтенше дабыл тізбегінің мақсаты - қызметкерлерді қауіп туралы ескерту және ықтимал қауіптерге жылдам әрекет етуді қамтамасыз ету. 2. Этимологиясы: сигнализация (лат. signum) - "белгі" 3. Өзбек: signal zanjiri 4. Түрік: acil durum alarm devresi 5. Ағылшын: alarm circuit 6. Неміс: alarmschaltung 7. Бекітілген нұсқасы: предупреждающая сигнализация - ескерту дабылы (2007) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: бекітілген терминді басшылыққа ала отырып, "авариялық дабыл тізбегі" деп бекіту ұсынылады. | +4 |
257. | циркуляция естественная | табиғи айналым | циркуляция естественнаятабиғи айналымСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Табиғи айналым – температура немесе қысым айырмашылығы сияқты табиғи күштердің әсерінен заттардың жүйеде тасымалдануы. 2. Этимологиясы: циркуляция (латын. circulus) - "дөңгелек, шеңбер". 3. Өзбек: tabiiy aylanish 4. Түрік: doğal dolaşım 5. Ағылшын: natural circulation 6. Неміс: natürliche zirkulation 7. Бекітілген нұсқасы: циркуляция - циркуляция, айналым (2016), естественный иммунитет - табиғи иммунитет (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "табиғи айналым" нұсқасын қолдаймыз. | +3 |
258. | частота схода селей | сел жүру жиілігі | частота схода селейсел жүру жиілігіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сел жүру жиілігі – сел бассейнінде сел жүруі орта есеппен бір рет болатын жылдар саны. Селдердің жиілігі жеке бассейндер үшін де, кез келген аумақ үшін де, селдің генетикалық түрі үшін де бағаланады. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: sel tushish chastotasi 4. Түрік: çamur kaymalarının sıklığı 5. Ағылшын: frequency of mudflows 6. Неміс: häufigkeit der Dorfflucht 7. Бекітілген нұсқасы: частота - жиілік (2016) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 9 шілдедегі N 481 Кодексі. ... ықтимал сел қаупі бар ... 9. Ұсыныстар: "сел жүру жиілігі" терминін бекіту ұсынылады. | +4 |
259. | чрезвычайная лесопожарная ситуация | төтенше орман өрт жағдайы, орман өртінің төтенше жағдайы | чрезвычайная лесопожарная ситуациятөтенше орман өрт жағдайы, орман өртінің төтенше жағдайыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Төтенше орман өрт жағдайы – адам шығынына, адам денсаулығына және қоршаған ортаға зиян келтіруге, елеулі материалдық шығындарға және адамдардың өмір сүру жағдайларының бұзылуына әкелетін немесе әкеп соқтыруы мүмкін орман өрті (орман өрттері) нәтижесінде белгілі бір аумақта қалыптасқан жағдай. 2. Этимологиясы: ситуация (латын. situātiō) - "билігі болу, еркі болу". 3. Өзбек: favqulodda o'rmon yong'inlari holati 4. Түрік: orman yangını acil durumu 5. Ағылшын: emergency forest fire situation 6. Неміс: notfall waldbrandsituation 7. Бекітілген нұсқасы: природная чрезвычайная ситуация - табиғи төтенше жағдай (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "орман өртінің төтенше жағдайы" нұсқасын қолдаймыз. | -4 |
260. | шквал | қатты дауыл | шквалқатты дауылСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қатты дауыл – желдің бір минут ішіндегі 11 м/с минималды жылдамдығын сақтай отырып, бірнеше (3-тен 20) секунд ішінде 8 м/с-тан арттырып отыруы, Басқаша айтқанда, желдің жылдамдығының кенеттен күрт күшеюі, желдің үдеуі. 2. Этимологиясы: шквал (ағылш. squall) - "дауыл, құйын". 3. Өзбек: to'fon 4. Түрік: fırtına 5. Ағылшын: squall 6. Неміс: böen 7. Бекітілген нұсқасы: шквал грозовой - найзағайлы дауыл (геогр.) (2005), магнитная буря - магнит дауылы (2018), штормовое предупреждение - дауылды алдын ала ескерту (төтенше жағдай) (2015) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "қатты дауыл" нұсқасын қолдаймыз. | +2 |
261. | штормовой нагон воды | судың дауылды ағыны, дауылды су ағыны | штормовой нагон водысудың дауылды ағыны, дауылды су ағыныСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Cудың дауылды ағыны – жартылай жабық су қоймаларындағы су деңгейінің су тасқынына әкелетін өте күрт көтерілуі. 2. Этимологиясы: шторм (неміс. stören) - "мазасын алу, тыныштық бермеу". 3. Өзбек: bo'ronli suv ko'tarilishi 4. Түрік: fırtına suyu dalgalanması 5. Ағылшын: storm surge of water 6. Неміс: sturmflut von wasser 7. Бекітілген нұсқасы: штормовой нагон воды - дауылды су ағыны (төтенше жағдай) (2015) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "судың дауылды ағыны" нұсқасын қолдаймыз. | +3 |
262. | шуга | қабыршақ, қабыршық | шугақабыршақ, қабыршықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қабыршақ – қалыпты жағдайда сұйық күйде болатын, агрегаттық күйдің қатты фазасындағы затта жинақталған борпылдақ заттек. Мұздың мөлшеріне байланысты ол сұйықтық сияқты ағып кету қабілетін сақтайды немесе жоғалтады. 2. Этимологиясы: шуга (орыс. шуг) - "су бетінде қалқып жүрген майда мұз". 3. Өзбек: Muzli bo'tqa 4. Түрік: dondurma lapası 5. Ағылшын: frazil, ice porridge 6. Неміс: eisbrei 7. Бекітілген нұсқасы: корка - қабыршақ (ауыл шаруаш.) (1971) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "қабыршық" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
263. | шуговой лед | қабыршақты мұз, шуга мұзы, қабыршықты мұз | шуговой ледқабыршақты мұз, шуга мұзы, қабыршықты мұзСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қабыршақты мұз – 0 °C-тан төмен су гипотермиясында мұз қатпас бұрын пайда болатын, көбінесе жусанның түбінде және су тораптарының төменгі бьефтерінде пайда болатын қабат. 2. Этимологиясы: шуга (орыс. шуг) - "су бетінде қалқып жүрген майда мұз". 3. Өзбек: shug muzlari 4. Түрік: çamurlu buz 5. Ағылшын: sludge ice 6. Неміс: schlamm-eis 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "қабыршықты мұз" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
264. | экологическая война | экологиялық соғыс | экологическая войнаэкологиялық соғысСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Экологиялық соғыс – жаудың тіршілік ету ортасына зиян келтіру (ауаны, суды, топырақты ластау немесе улау, флора мен фаунаны жою) арқылы оған соққы беру, күшін әлсірету. 2. Этимологиясы: экология (көне грек. οἶκος) - "тұрғын үй, тұрақ", λόγος - "ілім, ғылым" 3. Өзбек: ekologik urush 4. Түрік: çevre savaşı 5. Ағылшын: environmental warfare 6. Неміс: ökologischer krieg 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "экологиялық соғыс" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
265. | экологическая катастрофа | экологиялық апат | экологическая катастрофаэкологиялық апатСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Экологиялық апат - тірі организмдердің жаппай өліміне байланысты табиғи кешендердің қайтымсыз өзгеруі. 2. Этимологиясы: экология (еж. грек. οἶκος, λόγος) - "үй", келетін орны және "ілім". 3. Өзбек: ekologik falokat 4. Түрік: ekolojik felaket 5. Ағылшын: an environmental disaster 6. Неміс: Umweltkatastrophe 7. Бекітілген нұсқасы: бедствие экологическое-экологиялық апат (еңбек және халықты әлеуметтік қорғау) (2005), катастрофа - апат (2020) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 21 қарашадағы N 1167 қаулысы. ... экологиялық проблемаларды табысты шешу мен экологиялық апаттардың алдын алудың ... 9. Ұсыныстар: "катастрофа - апат" ретінде 2020 жылы бекітілгенін ескеретін болсақ, "экологиялық апат - экологическая катастрофа" деп бекітілгені дұрыс деп есептейміз. | +3 |
266. | экологическая опасная ситуация | экологиялық қауіпті жағдай | экологическая опасная ситуацияэкологиялық қауіпті жағдайСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Экологиялық қауіпті жағдай – антропогендік және табиғи әсерлердің әсерінен қоршаған табиғи ортаның жай-күйінің бұзылуымен не теріс өзгеруімен сипатталатын, оның ішінде табиғи апаттар мен апаттардан туындаған және осыған байланысты жеке адамның және қоғамның өмірлік маңызды мүдделеріне қауіп төндіретін жағдайлар. 2. Этимологиясы: экология (көне грек. οἶκος) - "тұрғын үй, тұрақ", λόγος - "ілім, ғылым"; ситуация (латын. situatio) - "жай, жағдай". 3. Өзбек: ekologik xavfli vaziyat 4. Түрік: çevresel tehlikeli durum 5. Ағылшын: an environmentally hazardous situation 6. Неміс: umweltgefährdende situation 7. Бекітілген нұсқасы: природная чрезвычайная ситуация - табиғи төтенше жағдай (2022), ситуация экологически конфликтная - экологиялық шиеленісті жағдаят (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "экологиялық қауіпті жағдай" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
267. | экологическая угроза | экологиялық қатер | экологическая угрозаэкологиялық қатерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Экологиялық қатер – қоршаған ортаның тұрақты өзгеруіне әкелетін адам әрекеті мен табиғи апаттар нәтижесінде экожүйелердің тұрақтылығы мен беріктігінің бұзылуына тікелей төнген қауіп. 2. Этимологиясы: экология (көне грек. οἶκος) - "тұрғын үй, тұрақ", λόγος - "ілім, ғылым". 3. Өзбек: ekologik tahdid 4. Түрік: çevresel tehdit 5. Ағылшын: environmental threat 6. Неміс: umweltbedrohung 7. Бекітілген нұсқасы: угроза - қауіп (2020), угроза - қатер (2020), угроза военной безопасности - әскери қауіпсіздік қатері (2021) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "экологиялық қатер" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
268. | экологический опасный объект | экологиялық қауіпті объект | экологический опасный объектэкологиялық қауіпті объектСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Экологиялық қауіпті объект – құрылысы мен қызметі адамдардың денсаулығы мен қоршаған ортаға зиянды әсер еткен немесе әсер етуі мүмкін шаруашылық немесе өзге де сипаттағы объектілер. 2. Этимологиясы: экология (көне грек. οἶκος) - "тұрғын үй, тұрақ", λόγος - "ілім, ғылым"; объект (латын. objectum) - "зат". 3. Өзбек: ekologik xavfli ob'ekt 4. Түрік: çevresel tehlikeli nesne 5. Ағылшын: an environmentally hazardous facility 6. Неміс: umweltgefährdendes objekt 7. Бекітілген нұсқасы: свойство объекта - объектінің қасиеті (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "экологиялық қауіпті объект" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
269. | экологическое бедствие | экологиялық зілзала | экологическое бедствиеэкологиялық зілзалаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Экологиялық зілзала – қоршаған ортаның және адамдардың өмір сүру жағдайларының қайтымсыз өзгеруімен сипатталатын төтенше экологиялық жағдай; апаттың салдары, өте төмен энергетикалық деңгейде экологиялық жүйенің (қоршаған ортаның) тепе-теңдік жағдайы. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: ekologik ofat 4. Түрік: ekolojik felaket 5. Ағылшын: environmental disaster 6. Неміс: umweltkatastrophe 7. Бекітілген нұсқасы: норма экологическая - экологиялық норма (2022), зона стихийного бедствия - дүлей зілзала аймағы (2016) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 жылғы 19 маусымдағы № 682 қаулысы. ... төтенше экологиялық жағдайдың немесе экологиялық зілзаланың ... 9. Ұсыныстар: 2016 жылы терминдік тіркесте "бедствие - зілзала" деп бекітілген, заңнамалық құжатта да "экологиялық зілзала" термині ұшырасады. Сондықтан "экологиялық зілзала" деп бекітуді ұсынамыз. | +4 |
270. | экологическое воздействие | экологиялық әсер ету, экологиялық әсер | экологическое воздействиеэкологиялық әсер ету, экологиялық әсерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Экологиялық әсер ету – адамның қимыл-әрекеті немесе түрлі технологиялардың жанама нәтижелері арқылы табиғатқа, оның ахуалы мен биологиялық әртүрлілігіне теріс әсерін тигізу. 2. Этимологиясы: Экология (көне грек. οἶκος) - "тұрғын үй, тұрақ", λόγος - "ілім, ғылым". 3. Өзбек: ekologik ta'sir 4. Түрік: çevresel etki 5. Ағылшын: environmental impact 6. Неміс: umweltauswirkungen 7. Бекітілген нұсқасы: межмолекулярное воздействие - молекулааралық әсер (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "экологиялық әсер" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
271. | экологическое обеспечение | экологиялық қамтамасыз ету, экологиялық жасақтама | экологическое обеспечениеэкологиялық қамтамасыз ету, экологиялық жасақтамаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Экологиялық қамтамасыз ету – экологиялық қауіптің табиғи және антропогендік факторларының қоршаған ортаға және адамға теріс әсерінің рұқсат етілген деңгейін сақтау үшін жасалатын шаралар. 2. Этимологиясы: Экология (көне грек. οἶκος) - "тұрғын үй, тұрақ", λόγος - "ілім, ғылым". 3. Өзбек: ekologik ta'minot 4. Түрік: çevresel destek 5. Ағылшын: environmental support 6. Неміс: umweltschutzmaßnahmen 7. Бекітілген нұсқасы: сервисное программное обеспечение - сервистік бағдарламалық жасақтама (2023), ветеринарное обеспечение - ветеринариялық қамтамасыз ету (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "экологиялық қамтамасыз ету" нұсқасын қолдаймыз. | +2 |
272. | экология пожарная | өрт экологиясы | экология пожарнаяөрт экологиясыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Өрт экологиясы – уақыт пен кеңістікте дамыған масса және жылу алмасу құбылыстарынан тұратын күрделі физика-химиялық жану процесінің қоршаған ортаға кері әсері. 2. Этимологиясы: экология (көне грек. οἶκος) - "тұрғын үй, тұрақ", λόγος - "ілім, ғылым". 3. Өзбек: yong'in ekologiyasi 4. Түрік: yangın ekolojisi 5. Ағылшын: fire ecology 6. Неміс: ökologie der feuerwehr 7. Бекітілген нұсқасы: пожарная безопасность - өрт қауiпсiздiгi (2021) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "өрт экологиясы" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
273. | экстремальные ситуации | қысылтаяң жағдайлар, төтенше жағдайлар | экстремальные ситуацииқысылтаяң жағдайлар, төтенше жағдайларСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қысылтаяң жағдайлар – бұл адамның өміріне, денсаулығына, жеке басының тұтастығы мен әл-ауқатына қауіп төндіретін, адамның өзі үшін де, айналасындағы адамдар үшін де маңызды кенеттен туындаған жағдай. 2. Этимологиясы: Экстремаль (латын. extremus) - "шеткі, сыни", ситуация (латын. situatio) - "жай, жағдай". 3. Өзбек: ekstremal vaziyatlar 4. Түрік: aşırı durumlar 5. Ағылшын: extreme situations 6. Неміс: extreme situationen 7. Бекітілген нұсқасы: экстремальные значения - экстремалдық мән (статистика) (2013) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "қысылтаяң жағдайлар" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
274. | экстремальный | қысылтаяң | экстремальныйқысылтаяңСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қысылтаяң – тосын жағдайлардың әсерінен адам немесе оның айналасындағылардың қиын-қыстау, қысылшаң, қарбалас күйге түсуі. 2. Этимологиясы: Экстремаль (латын. extremus) - "шеткі, сыни". 3. Өзбек: ekstremal 4. Түрік: aşırı 5. Ағылшын: extreme 6. Неміс: extrem 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "қысылтаяң" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
275. | автомобильные маркетплейсы | автомобиль маркетплейсі | автомобильные маркетплейсыавтомобиль маркетплейсіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Автомобиль маркетплейсі – көлікті сатып алуға ғана емес, сатуға да мүмкіндік беретін желі. 2. Этимологиясы: маркет (лат.mercatus) - "базар алаңы". плейс (лат. platea, грек. πλατεία) -" көше, аула". 3. Өзбек: avtomobil bozorlari 4. Түрік: otomotiv pazarları 5. Ағылшын: automotive marketplaces 6. Неміс: auto-Marktplätze 7. Бекітілген нұсқасы: автомобиль – автомобиль (2015) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: анықтамадан басқа аудармасын, бекітілген нұсқаларды ескере отырып, "автомобиль маркетплейсі" терминін қолдаймыз. | +4 |
276. | антидемпинговые разбирательства | демпингке қарсы талқылаулар | антидемпинговые разбирательствадемпингке қарсы талқылауларСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Демпингке қарсы талқылаулар – тасымалдаушылармен тауарға қатысты бағаны талқылау. 2. Этимологиясы: демпинг (ағылш. dumping) – "төгу" 3. Өзбек: antidemping jarayonlari 4. Түрік: damping karşıtı davalar 5. Ағылшын: anti-dumping proceedings 6. Неміс: Antidumpingverfahren 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 22 желтоқсандағы N 1290 қаулысы. ... Еуропа Қоғамдастығы демпингке қарсы талқылауларға немесе қорғау шараларына ... . 9. Ұсыныстар: тіркес құрамындағы сөздердің аудармасын, заңнамалық құжаттарда берілуін саралай отырып, жоғарыда ұсынылған "демпингке қарсы талқылаулар" терминін қолдаймыз. | +2 |
277. | базовая ставка ЛИБОР | ЛИБОР базалық мөлшерлемесі | базовая ставка ЛИБОРЛИБОР базалық мөлшерлемесіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. ЛИБОР базалық мөлшерлемесі – ең жоғары және ең төменгі мөлшерлемелерді есепке алмағанда барлық банктердің пайыздық мөлшерлемелерінің орташа арифметикалық мәні ретінде есептеледі.Лондондағы банкаралық несие нарығындағы ұсыныстың кең таралған эталондық мөлшерлемесі жаһандық қаржы нарығындағы қысқа мерзімді пайыздық мөлшерлемелер үшін эталон ретінде қызмет етеді. 2. Этимологиясы: база (лат. basis, грек. βάσις) - "негіз". 3. Өзбек: LIBORning asosiy stavkasi 4. Түрік: LİBOR taban oranı 5. Ағылшын: LIBOR base rate 6. Неміс: LIBOR-Basissatz 7. Бекітілген нұсқасы: база – база (2018) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Президентінің 2015 жылғы 18 қарашадағы № 115 Жарлығы. ... капитал ресурстарынан бөлінетін Лондон банкаралық мөлшерлемесі бойынша ... 9. Ұсыныстар: берілген анықтаманы, аударманы, бекітілген нұсқаларды басшылыққа ала отырып, "ЛИБОР базалық мөлшерлемесі" терминін қолдаймыз. | +4 |
278. | безвозвратный грант | қайтарылмайтын грант | безвозвратный грантқайтарылмайтын грантСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қайтарылмайтын грант – қайтаруды, пайыз төлеуді қажет етпейтін, қаражатты мақсатты өз ісін ұйымдастыруға пайдаланатын грант түрі. 2. Этимологиясы: грант (лат."credere", ағылш. grant) – "сенім", "сыйға тарту‚ кеңшілік жасау‚ рұқсат беру". 3. Өзбек: qaytarib bo'lmaydigan grant 4. Түрік: geri alınamaz hibe 5. Ағылшын: irrevocable grant 6. Неміс: unwiderruflicher Zuschuss 7. Бекітілген нұсқасы: грант – грант (2018) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 5 шілдедегі N 165 Заңы. ... Байланысты гранттар қаражатының түсiмдерiн ... 9. Ұсыныстар: берілген тіркес құрамындағы сөздердің мағынасын, қолданыс аясын саралай отырып, "қайтарымсыз грант" нұсқасын ұсынамыз. | -2 |
279. | безвозмездный договор | қайтарымсыз шарт, ақысыз шарт | безвозмездный договорқайтарымсыз шарт, ақысыз шартСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қайтарымсыз шарт – бір тарап екінші тарапқа одан төлем алмай немесе басқа бір нәрсе беруге міндеттенетін шарт. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: bepul shartnoma 4. Түрік: karşılıksız sözleşme 5. Ағылшын: gratuitous contract 6. Неміс: gebührenfreier Vertrag 7. Бекітілген нұсқасы: шарт – условие (2020) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Президентінің 2023 жылғы 12 желтоқсандағы № 412 Жарлығы. ... Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары туралы ... 9. Ұсыныстар: ұсынылған анықтаманың, аударма сөздіктерде берілген нұсқаларын саралай отырып, жоғарыда ұсынылған "қайтарымсыз шарт" терминін қолдаймыз. | +4 |
280. | бюджетные вливания | бюджеттік салымдар | бюджетные вливаниябюджеттік салымдарСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Бюджеттік салымдар – бұл шикізат экспортынан түсетін кірісті қайта бөлетін механизм 2. Этимологиясы: бюджет (лат. bulga, норман. bougette) – "былғары сөмке". 3. Өзбек: byudjet infuziyalari 4. Түрік: bütçe infüzyonları 5. Ағылшын: budget injections 6. Неміс: budget-Infusionen 7. Бекітілген нұсқасы: бюджеттік санкциялар – бюджетные санкции (2017) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрінің 2014 жылғы 6 мамырдағы № 126 бұйрығы. ... оның ішінде бюджеттік инвестициялар бойынша құжаттар ... 9. Ұсыныстар: ұсынылған терминнің аудармасы мен мағынасын ескере отырып, "бюджеттік салымдар" деп берілген нұсқаны қолдаймыз. | +2 |
281. | воспроизводство (эконом.) | ұдайы өндіріс | воспроизводство (эконом.)ұдайы өндірісСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ұдайы өндіріс – өндіріс процесінің үнемі жаңаруы. Оның бірнеше модельдері бар: қарапайым (тұрақты), кеңейтілген (ұлғайтылған), тарылған (төмендеген). 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: ko'paytirish 4. Түрік: üreme 5. Ағылшын: reproduction 6. Неміс: Reproduktion 7. Бекітілген нұсқасы: производство – өндіріс (2020), воспроизводство населения – халықтың ұдайы өсуі (экон.) (1981) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: тіркес құрамындағы сөздердің аудармасын, мағынасын ескере отырып, ұсынылған терминді қолдаймыз. | +4 |
282. | диспаритет | баға теңсіздігі | диспаритетбаға теңсіздігіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Баға теңсіздігі – бұл теңсіздік, қаржылық, экономикалық қатынастардағы (валюталық диспаритет, баға диспаритеті) пайдаға тең эквиваленттілік қағидатын бұзу. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: narx tengsizligi 4. Түрік: fiyat eşitsizliği 5. Ағылшын: price inequality 6. Неміс: Preisungleichheit 7. Бекітілген нұсқасы: баға – цена (2016) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: орыс тіліндегі "диспаритет" терминінің беретін мағынасы қазақ тіліндегі "баға теңсіздігі" тіркесімен сәйкес келеді, сол себепті ұсынылып отырған терминді қолдаймыз. | +4 |
283. | имущественное положение | дәулет жағдайы, мүлік жағдайы, мүліктік жағдай (заң) | имущественное положениедәулет жағдайы, мүлік жағдайы, мүліктік жағдай (заң)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Дәулет жағдайы – бұл активтердің (мүліктің) және міндеттемелердің (меншікті капитал мен міндеттемелердің) құрамы, орналасуы, құрылымы мен динамикасы бағаланатын кәсіпорынның қаржылық жағдайының сипаттамаларының бірі. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: mulk holati 4. Түрік: mülkiyet durumu 5. Ағылшын: property status 6. Неміс: Vermögenslage 7. Бекітілген нұсқасы: жағдай – обстановка (2020) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: берілген анықтама мен сөздердің аудармасын саралай отырып, "мүлік жағдайы" деген нұсқаны қолдаймыз. | +4 |
284. | инвестиции без опыта | тәжірибесіз инвестиция салу, тәжірибесіз инвестиция | инвестиции без опытатәжірибесіз инвестиция салу, тәжірибесіз инвестицияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тәжірибесіз инвестиция салу – бұл ұзақ уақыт бойы белсенді басқаруды қажет етпейтін және тұрақты табыс әкелетін инвестициялық стратегия. 2. Этимологиясы: инвестиция (лат. іnvestіre) – "киіндіру", "табыс алу". 3. Өзбек: tajribasiz investitsiyalar 4. Түрік: deneyimi olmayan yatırımlar 5. Ағылшын: investments without experience 6. Неміс: investitionen ohne Erfahrung 7. Бекітілген нұсқасы: инвестиция – инвестиция (2017) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2017 жылғы 7 маусымдағы № 340 қаулысы. ... инвестициялар саласындағы ынтымақтастықты нығайту туралы ... . 9. Ұсыныстар: берілген анықтамалар мен аударма сөздіктегі нұсқаларды саралай келе, "инвестициядағы тәжірибенің жоқтығы" дегенді ұсынамыз. | +3 |
285. | котировка акций компании | компания акцияларының бағасын белгілеу, компания акцияларының баға белгіленімі | котировка акций компаниикомпания акцияларының бағасын белгілеу, компания акцияларының баға белгіленіміСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Компания акцияларының бағасын белгілеу – компания акцияларының бағасы жөніндегі соңғы мәмілелер, сатушы мен сатып алушы біріктірілген соңғы сома. 2. Этимологиясы: акция (нидер. aktіe , нем. Aktіe, лат. aktіү) – "қарамағына беру, рұқсат беру". компания (лат. com + pānis, соmраniа ) - "бірге"+ «нан», "қауымдастық". 3. Өзбек: kompaniya aktsiyalari kotirovkasi 4. Түрік: şirket hisselerinin fiyatının belirlenmesi 5. Ағылшын: quotation of the company's shares 6. Неміс: aktienkurs des Unternehmens 7. Бекітілген нұсқасы: компания – компания (2017) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: берілген тіркес құрамындағы "котировка" сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде сөздіктерде "баға белгілеу, бағабелгіленім, баға кесу" деп берілген, бұл терминнің қолданылу аясын негізге ала отырып, "компания акцияларының бағасын белгілеу" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
286. | кустовые совещания | өңірлік кеңестер | кустовые совещанияөңірлік кеңестерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Өңірлік кеңестер – бұл әдетте "негізгі" кәсіпорын басшыларының бағынышты кәсіпорындардың басшыларымен кездесуі. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: Bush uchrashuvlari 4. Түрік: çalı toplantıları 5. Ағылшын: cluster meetings 6. Неміс: buschtreffen 7. Бекітілген нұсқасы: кеңес – совет (1992) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрінің 2021 жылғы 25 қаңтардағы № 15 бұйрығы. ... Өңірлік көркемдік кеңестер туралы үлгілік ереже ... 9. Ұсыныстар: берілген анықтаманы негізге алсақ, ұсынылып отырған терминнің "өңірлік кеңестер" баламасы орынды қолданылған. | +2 |
287. | кэптивные фонды | кэптивті қорлар, кэптивтік қорлар | кэптивные фондыкэптивті қорлар, кэптивтік қорларСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Кэптивті қорлар – өнеркәсіптік немесе сауда монополияларының немесе банктердің еншілес компанияларына салынған венчурлық капитал. 2. Этимологиясы: кэптив (ағыл. captive) – «тұтқын». 3. Өзбек: asir mablag'lari 4. Түрік: esir fonlar 5. Ағылшын: captive funds 6. Неміс: captive Fonds 7. Бекітілген нұсқасы: кэптив, кэптивтік– кэптив, кэптивный (2020) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: тіркес құрамындағы сөздердің мағынасы мен аудармаларын ескере отырып, "кэптивтік қорлар" терминін қолдаймыз. | +4 |
288. | ловушка среднего дохода | орташа кіріс қақпаны, орташа кіріс тұзағы | ловушка среднего доходаорташа кіріс қақпаны, орташа кіріс тұзағыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Орташа кіріс қақпаны – белгілі бір табысқа жеткен ел осы деңгейде тұрып қалатын экономикалық дамудағы жағдайлар. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: o'rtacha daromad tuzog'i 4. Түрік: orta gelir tuzağı 5. Ағылшын: The middle income trap 6. Неміс: die Falle des mittleren Einkommens 7. Бекітілген нұсқасы: қақпан – капкан (2020) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: түркі тілдеріндегі аударманы ескере отырып, "орташа кіріс тұзағы" деп те ұсынуға болады. | +4 |
289. | нишевые стартапы | тауашалық стартаптар | нишевые стартапытауашалық стартаптарСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тауашалық стартаптар – нарықтың тар сегменттелген бөлігі, жуырда құрылып, дами бастаған немесе келешек нарықтарды зерттеу кезеңіндегі компания немесе бағдарлама. 2. Этимологиясы: стартап (ағылшын.startup) – "іске қосу, бастап кету" 3. Өзбек: nish startaplar 4. Түрік: niş girişimler 5. Ағылшын: niche startups 6. Неміс: nischen-Startups 7. Бекітілген нұсқасы: стартап – стартап (2017) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: анықтамадан басқа аудармасын, бекітілген нұсқаларды, заңнамадағы қолданысын ескере отырып, жоғарыда берілген терминді қолдаймыз. | +4 |
290. | обострение санкций | санкциялардың күшеюі, санкциялардың өршуі | обострение санкцийсанкциялардың күшеюі, санкциялардың өршуіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Санкциялардың күшеюі – санкциялық әрекеттің шиеленісуі, шаруашылық және қаржы қызметін қалыпты жүргізу ережелерін, келісімді, шарттық немесе басқа да міндеттемелерді бұзушыларға қатысты мәжбүрлеу жолымен ықпал ету шараларын күшейту. 2. Этимологиясы: санкция, ықпалшара (лат. sanctіo) – "аса қатаң қаулы". 3. Өзбек: sanktsiyalarning kuchayishi 4. Түрік: yaptırımların ağırlaştırılması 5. Ағылшын: Escalation of sanctions 6. Неміс: verschärfte Sanktionen 7. Бекітілген нұсқасы: санкция – санкция (2018) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2020 жылғы 11 желтоқсандағы № 5 Нормативтік қаулысы. ... тергеу әрекеттерін санкциялауын реттейтін заң нормаларын ... 9. Ұсыныстар: тіркес құрамындағы сөздердің аудармасын ескере отырып, "санкцияның өршуі" нұсқасын қолдаймыз. | +2 |
291. | однобокость структуры экономики | экономика құрылымының бір жаққа бағытталуы, экономика құрылымының біржақтылығы, экономика құрылымының сыңаржақтылығы | однобокость структуры экономикиэкономика құрылымының бір жаққа бағытталуы, экономика құрылымының біржақтылығы, экономика құрылымының сыңаржақтылығыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Экономика құрылымының бір жаққа бағытталуы – экономиканың бір жақты дамуы. 2. Этимологиясы: экономика (гр. оικονομία ) – "үй шаруашылығын жүргізу өнері" 3. Өзбек: iqtisodiyot tuzilmasining bir tomonliligi 4. Түрік: ekonominin yapısının orantısızlığı 5. Ағылшын: one-sidedness of the structure of the economy 6. Неміс: die Einseitigkeit der Struktur der Wirtschaft 7. Бекітілген нұсқасы: экономика – экономика (2018) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: тіркес құрамындағы сөздердің аудармасын ескере келе, "экономика құрылымының біржақтылығы" деп беруді ұсынамыз. | +4 |
292. | опережающий темп роста объемов импорта | импорт көлемінің озық өсу қарқыны | опережающий темп роста объемов импортаимпорт көлемінің озық өсу қарқыныСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Импорт көлемінің озық өсу қарқыны – сырттан келетін тауар немесе басқа да құнды заттардың шапшаң жоғарылауы. 2. Этимологиясы: Импорт (латын. іmportare) – "әкелу" 3. Өзбек: import hajmining ilg'or o'sish sur'ati 4. Түрік: İthalat hacimlerinde ileri düzeyde büyüme oranı 5. Ағылшын: the outstripping growth rate of import volumes 6. Неміс: fortgeschrittene Wachstumsrate der Importmengen 7. Бекітілген нұсқасы: импорт- импорт (2018), объем спроса - сұраныс көлемі (2017), темп -қарқын (2020) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 31 желтоқсандағы № 1469 қаулысы. ... экономиканың өсу қарқынын бәсеңдеткен әлемдік қаржы-экономикалық дағдарыстың ... 9. Ұсыныстар: тіркес құрамындағы сөздердің мағынасы мен аудармасын саралай келе, "импорт көлемінің өсу қарқыны" терминін ұсынамыз. | +2 |
293. | остродефицитный модель экономики, модель остродефицитной экономики | аса тапшы экономика моделі, аса тапшылықтың экономикалық моделі | остродефицитный модель экономики, модель остродефицитной экономикиаса тапшы экономика моделі, аса тапшылықтың экономикалық моделіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Аса тапшы экономика моделі – әр түрлі экономикалық құбылыстар мен процестердің формальды сипаттамасы. 2. Этимологиясы: модель (фр. modele, лат. modulus) – "өлшем". 3. Өзбек: iqtisodiyotning o'tkir tanqisligi modeli 4. Түрік: akut eksiklik ekonomi modeli 5. Ағылшын: the acute deficit model of the economy 6. Неміс: ein akut defizitäres Wirtschaftsmodell 7. Бекітілген нұсқасы: макроэкономикалық модельдер –макроэкономические модели (2017) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Президентінің 2013 жылғы 30 мамырдағы № 577 Жарлығы. ... жолына көшуіне негізделген экономиканың орнықты әрі тиімді моделін құрудың нақты бағдарын ... 9. Ұсыныстар: тіркес құрамында берілген орыс тіліндегі "остродефицитный" сөзінің қазақ тіліндегі баламасы "жедел тапшылық, өте тапшы" деп беріледі, бұл терминнің қолданыс аясын, анықтамасын ескере отырып, "экономика моделінің тапшылығы" деп беруді ұсынамыз. | +2 |
294. | пайплайн | пайплайн | пайплайнпайплайнСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Пайплайн – бұл перспективаларды мәмілеге қарай жылжу кезінде бақылау әдісі. Бұл арнайы кестеде орын алады, онда әр мәміле бойынша мәртебе мен параметрлер жазылады (клиенттің деректері, жауапты менеджер, сома және т.б.). Бұл менеджерлерге әрбір ағымдағы мәміле туралы көрнекі түсінік беретін сатуды басқару жүйесі. 2. Этимологиясы: пайплайн (ағылш. рipeline) – "құбыр" 3. Өзбек: quvur liniyasi 4. Түрік: petrol boru hattı 5. Ағылшын: pipeline 6. Неміс: pipline 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: берілген сөздің анықтамасын, аудармаларын саралай келе, ұсынылған терминді қолдаймыз. | +4 |
295. | пик кризиса | дағдарыстың шарықтау шегі | пик кризисадағдарыстың шарықтау шегіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Дағдарыстың шарықтау шегі - нарықтық жағдаяттың күрт құлдырауы, ұлттық экономиканың тұрақсыздануы, қоғамдық ұдайы өндірістегі үйлесімсіздік күшеюінің шарықтау шегі. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: inqiroz cho'qqisi 4. Түрік: krizin zirvesi 5. Ағылшын: The peak of the crisis 6. Неміс: höhepunkt der Krise 7. Бекітілген нұсқасы: Дағдарыс (экон.) / (саясаттану) – Кризис (1971), пиковое значение величины - шаманың шекті мәні, мөлшердің шарықтау шегі (2018) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 6 наурыздағы N 264 Қаулысы. ... өзінің шарықтау шегіне жеткен азық-түлікке ... 9. Ұсыныстар: "кризис" сөзінің қазақ тіліндегі баламасы "дағдарыс", "пик" сөзі "шарықтау шегі, соңғы нүктесі", аударма сөздіктердегі нұсқаларын саралай отырып, "дағдарыстың шарықтау шегі" терминін қолдаймыз. | +4 |
296. | пожнивные остатки | өсімдік қалдықтары, егін қалдықтары | пожнивные остаткиөсімдік қалдықтары, егін қалдықтарыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Өсімдік қалдықтары – тамырлардың, сабақтардың төменгі бөліктерінің, жерге түскен жапырақтардың және т.б. егістіктердегі қалған қалдықтары. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: Ekin qoldiqlari 4. Түрік: мahsul kalıntıları 5. Ағылшын: Crop residues 6. Неміс: Ernterückstände 7. Бекітілген нұсқасы: қауіпті қалдықтар – опасные отходы (2016) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 28 желтоқсандағы № 15-05/1138 және Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрінің 2015 жылғы 29 желтоқсандағы № 819 бірлескен бұйрығы. ... қалдықтардың (қоқыстардың, өсімдік қалдықтарының) болуы түрінде ... 9. Ұсыныстар: дефинициясын басшылыққа алсақ, "пожнивные остатки" "егін қалдықтары" деп ұсынылуы керек. | +4 |
297. | потенциальная уязвимость | әлеуетті осалдылық | потенциальная уязвимостьәлеуетті осалдылықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Әлеуетті осалдылық – қазіргі қоғамның жеке тұлғаларының, топтары мен топтарының объективті сипаттамасы, бұл олардың жағымсыз әсерлерге сезімталдығының өлшеміне байланысты және қоғамның әлеуметтік құрылымында тұрақты тұрақты орнынан айырылу қаупіне әкелуі мүмкін 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: potentsial zaiflik 4. Түрік: potansiyel güvenlik açığı 5. Ағылшын: potential vulnerability 6. Неміс: potenzielle Sicherheitslücke 7. Бекітілген нұсқасы: Осалдылық (индустрия) – уязвимость (2015) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: тіркес құрамындағы сөздердің аудармалары мен мағынасын ескере отырып, жоғарыда ұсынылған терминді қолдаймыз. | -4 |
298. | поточное производство | түйдекті өндіріс, ағынды өндіріс | поточное производствотүйдекті өндіріс, ағынды өндірісСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Түйдекті өндіріс – қайсыбір бұйымның үздіксіз қарқынды өндіріс үдерісі барысында өндірілуі 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: oqim ishlab chiqarish 4. Түрік: dizgin üretim 5. Ағылшын: maquila sector 6. Неміс: Fließfertigung 7. Бекітілген нұсқасы: өндіріс (экон.) – производства (1981) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: анықтамадан басқа аудармасын, бекітілген нұсқаларды, заңнамадағы қолданысын ескере отырып, "ағынды өндіріс" терминін ұсынамыз. | 0 |
299. | предметы роскоши | сән-салтанат заттары | предметы роскошисән-салтанат заттарыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сән-салтанат заттары – өмірде онсыз да жасай алатын заттар, талғамы жоғары, тек ауқатты адамдар мен отбасыларға ғана қолжетімді тауарлар. Мұндай импорттық тауарларға кейде өсірілген кедендік баж мөлшерлемелері жатады. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: hashamatli mahsulotlar 4. Түрік: lüks mallar 5. Ағылшын: luxury items (goods) 6. Неміс: Luxusartikel 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар салдарынан зардап шеккендерге келтірілген зиянды (нұқсанды) өтеу қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 жылғы 19 желтоқсандағы № 1358 қаулысы.Осы Қағидалардың талаптары Қазақстан Республикасының сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі туралы заңнамасына сәйкес жылжымайтын мүлік объектілеріне жатпайтын уақытша құрылыстарға, шаруашылық-тұрмыстық және өзге де салынған құрылыстарға, сондай-ақ заңсыз салынған объектілерге, бағалы киімге, сән-салтанат заттарына не бағалы металдардан жасалған, көркемдік құндылығы бар заттарға, сондай-ақ төтенше жағдайлар туындаған кезде сақтандыру объектісі болып табылған, Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасымен айқындалған тәртіппен сақтандырушының қаражаты есебінен өтеуге жататын мүлікке қолданылмайды. 9. Ұсыныстар: заңнамалық құжаттарда, аударма сөздіктерде берілген нұсқаларын саралай отырып, жоғарыда берілген терминді қолдаймыз. | +3 |
300. | прогноз суверенного кредитного рейтинга | егемен кредиттік рейтингтің болжамы, тәуелсіз кредиттік рейтингтің болжамы | прогноз суверенного кредитного рейтингаегемен кредиттік рейтингтің болжамы, тәуелсіз кредиттік рейтингтің болжамыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Егемен кредиттік рейтингтің болжамы – мемлекет өзінің қаржылық міндеттемелерін уақтылы және толық көлемде орындауға дайындығын бағалау құралы. 2. Этимологиясы: кредит (лат. creditum, credo) – "сенемін, сенім білдіремін". рейтинг (ағылшын. rate, rating) - "бағалау". 3. Өзбек: suveren kredit ballari prognozi 4. Түрік: egemen kredi puanı tahmini 5. Ағылшын: the forecast of the sovereign credit rating 6. Неміс: prognose der souveränen Kreditwürdigkeit 7. Бекітілген нұсқасы: кредит (кредит) – кредит (2006), рейтинг-рейтинг (2020), прогноз - болжам (2003) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: тіркес құрамындағы сөздердің қазақ тіліндегі баламасы мен мағынасын саралай келе, "егемен" сөзінің орнына "тәуелсіз" сөзін қолданған орынды. | +2 |
301. | прогрессирующая рыночная экономика | үдемелі нарықтық экономика | прогрессирующая рыночная экономикаүдемелі нарықтық экономикаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Үдемелі нарықтық экономика – еркін кәсіпкерлік, өндіріс құрал-жабдығына меншік нысандарының көптігіне, нарықтық баға белгілеуге, шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы шарттық қатынастарға, мемлекеттің шаруашылық қызметке шектеулі түрде араласуы қағидаттарына негізделген экономика, яғни тауарлар мен қызметтерді өндіру, бөлу, оны бағдарламалау және реттеу саласы нарықта біріктірілетін экономика. 2. Этимологиясы: экономика (гр. оικονομία) – "үй шаруашылығын жүргізу өнері" 3. Өзбек: progressiv bozor iqtisodiyoti 4. Түрік: ilerleyen piyasa ekonomisi 5. Ағылшын: a progressive market economy 6. Неміс: eine fortschreitende Marktwirtschaft 7. Бекітілген нұсқасы: нарықтық экономика (эконом.) – рыночная экономика (1993) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы 2000 жылғы 15 қыркүйек N 1398. ... ең алдымен Ресейдің тұрақты және үдемелі дамуы Қазақстанның экономикалық өсуіне ... 9. Ұсыныстар: тіркес құрамындағы "прогрессирующая" сөзінің қазақ тіліндегі баламасы "үдемелі" деп берілген, экономика саласындағы әдебиеттерді негізге ала отырып, "үдемелі нарықтық экономика" терминін қолдаймыз. | +4 |
302. | работать на щепе | жаңқамен жұмыс істеу | работать на щепежаңқамен жұмыс істеуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жаңқамен жұмыс істеу - технологиялық жаңқалар деп аталатын және целлюлоза-қағаз өндірісінің қажеттіліктері үшін қолданылатын ағаш кесу өндірісінің қалдықтарымен жұмыс істеу. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: talaş bilan ishlash 4. Түрік: talaş üzerinde çalışmak 5. Ағылшын: work on wood chips 6. Неміс: Arbeiten mit Spänen 7. Бекітілген нұсқасы: функционирование - iс-қимыл жасау, жұмыс істеу, қызмет істеу (2016) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрінің 2022 жылғы 21 ақпандағы № 55 бұйрығы. ... нұсқамадан өткеннен кейін ғана жұмыс істеуге жіберіледі ... 9. Ұсыныстар: тіркес құрамындағы сөздердің мағынасын, аудармаларын саралай келе, жоғарыда ұсынылған "жаңқамен жұмыс істеу" терминін қолдаймыз. | +4 |
303. | развитие апексных механизмов | апекстік тетіктерді дамыту | развитие апексных механизмовапекстік тетіктерді дамытуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Апекстік тетіктерді дамыту – бұл қаржыны қайта қарастыратын апексті тетіктерді (қаржы қаражаты, грант, қарыз, кепілдік) дамытудың бір түрі. 2. Этимологиясы: апекс (лат. apex) – "төбесі" 3. Өзбек: Apeks mexanizmlarini ishlab chiqish 4. Түрік: apeks mekanizmalarının gelişimi 5. Ағылшын: development of apex mechanisms 6. Неміс: entwicklung von Apex-Mechanismen 7. Бекітілген нұсқасы: устойчивое развитие – орнықты даму (2016) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: тіркес құрамындағы сөздердің қазақ тіліндегі баламасын, сөздіктерде берілген мағынасын саралай отырып, ұсынылған терминді қолдаймыз. | +4 |
304. | толинговые услуги | толингтік қызмет көрсету | толинговые услугитолингтік қызмет көрсетуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Толингтік қызмет көрсету – заттық нысан сипатына ие болатын және тұтынылу құны еңбектің заттық өнімінен өзгеше түрде нақты еңбектің пайдалы нәтижесінен көрініс табатын арнайы еңбек өнімі. 2. Этимологиясы: толлинг (ағылш. toll) – " баж" 3. Өзбек: толинговые услуги 4. Түрік: ücretli hizmetler 5. Ағылшын: tolling services 6. Неміс: tolling-Dienstleistungen 7. Бекітілген нұсқасы: қызмет – служба (2016) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: тіркес құрамындағы сөздердің аудармасын, мағынасын ескере отырып, "толингтік қызмет көрсету" терминін қолдаймыз. | +4 |
305. | турбулентный период | турбуленттік кезең | турбулентный периодтурбуленттік кезеңСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Турбуленттік кезең – жеделдетілген даму уақыты, жылдам жеке даму уақыты. 2. Этимологиясы: турбулент (лат. turbulentus) – "тәртіпсіз, долы" 3. Өзбек: turbulent davr 4. Түрік: çalkantılı dönem 5. Ағылшын: the turbulent period 6. Неміс: turbulente Zeit 7. Бекітілген нұсқасы: турбуленттiлiк – турбулентность (2018) 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: "турбуленттік кезең" тіркесіне берілген анықтамалар мен аударма сөздіктердегі нұсқаларын саралай отырып, жоғарыда ұсынылған терминді қолддаймыз. | +4 |
306. | узкоспециализированный центр | бір бағытта мамандырылған орталық, арнайы мамандандырылған орталық | узкоспециализированный центрбір бағытта мамандырылған орталық, арнайы мамандандырылған орталықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Бір бағытта мамандырылған орталық – белгілі бір сала бойынша арнайы құрылған мекеме. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: bir yo'nalishga ixtisoslashgan markaz 4. Түрік: tek yön konusunda uzmanlaşmış merkez 5. Ағылшын: center specializing in one direction 6. Неміс: ein Zentrum, das sich auf eine Richtung spezialisiert hat 7. Бекітілген нұсқасы: бағыт – направление (2004) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2015 жылғы 16 қарашадағы № 926 бұйрығы. ... қауіпсіздігі саласындағы мамандандырылған оқу орталықтарына қойылатын ... 9. Ұсыныстар: тіркес құрамындағы сөздердің аудармасы орынды, дұрыс берілгендіктен, қазақ тіліндегі нұсқасын қолдаймыз. | -2 |
307. | устойчивое развитие | орнықты даму, тұрақты даму (2016) | устойчивое развитиеорнықты даму, тұрақты даму (2016)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тұрақты даму – қоршаған ортаны және ресурсты сақтау кезінде адамның ағымдағы қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған шаралар кешені. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: barqaror rivojlanish 4. Түрік: sürdürülebilir kalkınma 5. Ағылшын: sustainable development 6. Неміс: nachhaltige Entwicklung 7. Бекітілген нұсқасы: орнықты даму–устойчивое развитие (2016) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Президентінің 2021 жылғы 19 шілдедегі № 625 Жарлығы. ... өңірлік қауіпсіздік пен орнықты дамуды ... 9. Ұсыныстар: тіркес құрамындағы сөздердің мағынасын саралай отырып, "тұрақты даму" нұсқасын қолдаймыз. | +3 |
308. | форма параллельного кредитования | параллельді кредиттеу нысаны | форма параллельного кредитованияпараллельді кредиттеу нысаныСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Параллельді кредиттеу нысаны –бұл жағдайда әрбір банк клиентпен жеке келіссөздер жүргізеді, содан кейін қарыз алушымен мәміле шарттарын келіседі. 2. Этимологиясы: кредит (лат. creditum, credo) - "несие", "сенемін, сенім білдіремін". параллель (грек. παράλληλος) - "екіншісінің бойымен жүру". 3. Өзбек: parallel kreditlash shakli 4. Түрік: paralel borç verme şekli 5. Ағылшын: the form of parallel lending 6. Неміс: form der parallelen Kreditvergabe 7. Бекітілген нұсқасы: салық кредиті – налоговый кредит (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрінің 2019 жылғы 29 қазандағы № 87 бұйрығы. ... көрсетілген бұйрықпен бекітілген Қалаларда және моноқалаларда кредит беру/микрокредит беру қағидаларында ... 9. Ұсыныстар: анықтаманы негізге ала отырып, "параллельді несиелеу формасы" дегенді ұсынамыз. | +2 |
309. | цели устойчивого развития | орнықты даму мақсаттары, тұрақты даму мақсаттары | цели устойчивого развитияорнықты даму мақсаттары, тұрақты даму мақсаттарыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тұрақты даму мақсаттары – бұл кедейлік пен кедейлікті жоюға, теңсіздік пен әділетсіздікке қарсы тұруға, жер шарын қорғауға және барлық адамдар үшін бейбітшілік пен гүлденуді қамтамасыз етуге бағытталған әлемде қабылданған мақсаттар. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: barqaror rivojlanish maqsadlari 4. Түрік: sürdürülebilir kalkınma hedefleri 5. Ағылшын: Sustainable Development Goals 6. Неміс: ziele für nachhaltige Entwicklung 7. Бекітілген нұсқасы: устойчивое развитие – орнықты даму (2016) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2022 жылғы 11 қазандағы № 167-ө өкімі. ... қосымшаға сәйкес құрамда орнықты даму мақсаттары жөніндегі үйлестіру кеңесі ... 9. Ұсыныстар: бұған дейін бекітілген нұсқада, заңнама құжатында "орнықты даму" терминдік тіркесі берілген. Дегенмен де тіркес құрамындағы сөздердің мағынасын, сөздікте берілген анықтамасын саралай отырып, "тұрақты даму мақсаттары" терминін қолдаймыз. | +4 |
310. | возмещение | өтем, өтеу | возмещениеөтем, өтеуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Өтем, өтеу – келтірілген зиянның салдарын еңсеру үшін беріледі. Өтемақы ақша немесе медициналық көмек, сондай-ақ басқа да медициналық және әлеуметтік қызметтер түрінде берілуі мүмкін. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: kompensatsiya 4. Түрік: iade 5. Ағылшын: compensation 6. Неміс: Erstattung 7. Бекітілген нұсқасы: компенсация - өтемақы (2020), компенсация - өтем (1992) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы. 2002 жылғы 27 желтоқсан №1384. ...Қазақстан Республикасы Президентінiң "Қазақстан Республикасы азаматтарының салымдарына өтем жасау туралы" Жарлығының жобасы туралы. ... Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2023 жылғы 9 ақпандағы №102 қаулысы. ... қаза тапқан (қайтыс болған) жағдайларда оған біржолғы өтемақы төлеу қағидалары ... 9. Ұсыныстар: ҚР Ұлттық экономика министрлігі "Іс-қимылды білдірген кезде өтеу, басқа жағдайда өтем (мысалы: возмещение не производилось дегенде)", ҚР Ұлттық банкі "Сөйлемде зат есім ретінде кездескенде «өтем» деп бекітілген (ҚР Салық кодексі), мысалы: выплата возмещения – өтемді төлеу; іс-қимылды білдірген кезде «өтеу» деп бекітілген (ҚР Конституциясы, ҚР Салық кодексі, ҚР Еңбек кодексі, ҚР Әлеуметтік кодексі және «ҚР Ұлттық Банкі туралы» Заң), мысалы: возмещение затрат – шығынды өтеу", ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі "өтеу" терминін, ҚР Қаржы "өтем, өтеу" термині қолданыста екенін ресми хатта баяндаған. Лингвистикалық сараптама қорытындысын, мемлекеттік органдардың сараптамасын ескере отырып, мәнмәтіндік қолданысына қарай "өтем", "өтеу" нұсқасын бекіту ұсынылады. | +4 |
311. | выплата | төлеу | выплататөлеуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Төлеу – кәсіби тұлға (адвокат немесе банкир сияқты) өз клиентінің атынан жасаған төлем. Бұл төлемнің сомасы клиентке көрсеткен кәсіби қызметтері үшін берілетін шотқа енгізіледі, бұл – кері төлем түрі, яғни операция аяқталғаннан кейін ақшаны мерчант емес, клиент алады. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: to'lov 4. Түрік: ödeme 5. Ағылшын: payment 6. Неміс: Auszahlung 7. Бекітілген нұсқасы: выплата - төлем (қаржы) (2000) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Заңы 2016 жылғы 26 шілдедегі № 11-VІ ҚРЗ. Баспасөз релиз Осы Заң Қазақстан Республикасында төлем жүйелерін ұйымдастыру және олардың жұмыс істеуі, төлем жүйелерін реттеу және оларды қадағалау... Қазақстан Республикасының Заңы 2016 жылғы 26 шілдедегі № 12-VІ ҚРЗ. "Заңды тұлға – ерікті жинақтаушы зейнетақы қорын, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымын, Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қорын... Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2010 жылғы 30 сәуірдегі № 62 Қаулысы. ... қоғамының кепілдік төлемдерін жүзеге асыру ... 9. Ұсыныстар: аталған термин бойынша ҚР Ұлттық экономика министрлігі" Іс-қимылды білдірген кезде "төлеу", басқа жағдайда "төлем" (мысалы: выплата не производилась дегенде), Ұлттық банк "Зат есім ретінде кездескенде «төлем» деп, іс-қимылды білдірген кезде «төлеу» (пенсионная выплата – зейнетақы төлемі, страховая выплата – сақтандыру төлемі, профессиональная выплата – кәсіптік төлем, производится выплата – төлем жүргізіледі; выплата компенсации – өтемақы төлеу), Қазақстан Қаржы нарығын реттеу, дамыту агенттігі "төлеу", ҚР Қаржы министрлігі "төлемақы", ҚР Еңбек министрлігі "төлем, төлеу" деп бекітуді ұсынады. Заңнамалық құжатта "төлем" термині қолданыста. Жоғарыда келтірілген мәліметтерді басшылыққа ала отырып, "төлеу" терминін бекітуді ұсынамыз. | +4 |
312. | доплата | қосымша ақы | доплатақосымша ақыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қосымша ақы – негізгі еңбек функцияларымен тікелей байланысты емес қосымша жұмыс үшін қызметкерлерге олардың еңбек қарқындылығы мен жағдайларын ескере отырып, тарифтік мөлшерлемелерден (тарифтік айлықақылардан) тыс төленетін өтемдік сипаттағы төлем. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: qo'shimcha to'lov 4. Түрік: ek ödeme 5. Ағылшын: surcharge 6. Неміс: zuschlag 7. Бекітілген нұсқасы: льгота дополнительная - қосымша жеңілдік (2017), плата - ақы (2016) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Заңы 2001 жылғы 25 сәуір N 177-II ...докторына - ең төменгі екі айлық жалақы мөлшеріне тең көлемде ай сайынғы қосымша ақы көздеуге рұқсат етілсін. Қосымша ақылар Қазақстан Республикасының... Қазақстан Республикасының Заңы 2019 жылғы 27 желтоқсандағы № 293-VІ ҚРЗ. ... жүзеге асыратын педагогке еңбегіне ақы төлеу жүйесі, лауазымдық айлықақылар, қосымша ақылар, үстемеақылар және ынталандыру сипатындағы басқа да төлемдер... Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2018 жылғы 4 сәуірдегі № 163 қаулысы. ... мұғалімдерге қосымша ақы төлеуге берілетін ... 9. Ұсыныстар: аталған термин бойынша ҚР Ұлттық экономика министрлігі, Ұлттық банк, Қазақстан Қаржы нарығын реттеу, дамыту агенттігі, ҚР Қаржы министрлігі, ҚР Еңбек министрлігі "қосымша ақы" терминін ұсынады. Бекітілген нұсқасы жоқ. Заңнамалық құжатта "қосымша ақы" термині қолданыста. Жоғарыда келтірілген мәліметтерді басшылыққа ала отырып, "қосымша ақы" терминін бекітуді ұсынамыз. | +4 |
313. | надбавка | үстемақы | надбавкаүстемақыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Үстемақы – қосымша жұмыс, ерекше еңбек жағдайлары, жоғары жұмыс сапасы, еңбек сіңірген жылдары, ғылыми дәрежесі немесе ерекше қиын еңбек жағдайлары үшін қызметкерлерге (жалақыға) қосымша ақы төлеу. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: mukofot 4. Түрік: ek ücret 5. Ағылшын: allowance 6. Неміс: zuschlag 7. Бекітілген нұсқасы: надбавка - үстемеақы (2000), надбавка - үстелім, үстеме ақы (2017), надбавка к государственному налогу - мемлекеттік салыққа үстеме (2017) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 19 маусымдағы N 134 Заңы 6-баптарында аталған аумақтарда тұрып жатқан және 1998 жылғы 1 қаңтарға дейiн зейнетке шыққан азаматтардың аймақтар бойынша мынадай мөлшерде үстемақы алуға... Қазақстан Республикасының Заңы 2014 жылғы 31 наурыздағы № 182-V ҚРЗ үстемақы белгіленсін.»; 3) 14 , 15 , 21 , 26 және 28-баптар мынадай редакцияда жазылсын: «14-бап. Облыстық бюджеттерге, Астана... 9. Ұсыныстар: аталған термин бойынша ҚР Ұлттық экономика министрлігі, Ұлттық банк, Қазақстан Қаржы нарығын реттеу, дамыту агенттігі, ҚР Қаржы министрлігі, ҚР Еңбек министрлігі "үстемеақы" терминін ұсынады. 2017 жылы экономика саласында 3 нұсқада бекітілген екен. Бұл жөнінде сала мамандары түсінік беретін болар. Заңнамалық құжатта "үстемеақы" термині қолданыста. Жоғарыда келтірілген мәліметтерді басшылыққа ала отырып, "үстемеақы" терминін бекітуді ұсынамыз. | +4 |
314. | оплата | ақы, ақы төлеу | оплатаақы, ақы төлеуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ақы – сатып алынған тауарлар үшін, пайдаланылған ресурстар үшін, берілген несие үшін төленетін ақшалай қаражат және т. б. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: to'lov 4. Түрік: ödeme 5. Ағылшын: payment 6. Неміс: Bezahlung 7. Бекітілген нұсқасы: оплата - еңбекақы, төлем (2016) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Заңы 1999 жылғы 22 қараша N 484-І Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне әлеуметтік-мәдени мекемелер қызметкерлерінің еңбегіне ақы төлеу мәселелері бойынша өзгерістер мен... Қазақстан Республикасының Заңы 2023 жылғы 16 қарашадағы № 40-VIII ҚРЗ 2) тармақша "зейнетақы төлемдерін" деген сөздерден кейін ", нысаналы активтерді, тұрғын үй жағдайларын жақсарту және (немесе) білім беру ақысын төлеу мақсатында... Солтүстік Қазақстан облысы Шал ақын аудандық әкімдігінің 2015 жылғы 16 қазандағы № 286 қаулысы. ... қаржыландыру және ата-ананың ақы төлеу мөлшері ... 9. Ұсыныстар: аталған термин бойынша ҚР Ұлттық экономика министрлігі мәнмәтінге байланысты «ақы» деп те, «ақы төлеу» деп те, Ұлттық банк, ҚР Қаржы министрлігі, ҚР Еңбек министрлігі "ақы төлеу", Қазақстан Қаржы нарығын реттеу, дамыту агенттігі "ақы" деп бекітуді ұсынады. Бекітілген нұсқасы - "еңбекақы, төлем". Заңнамалық құжатта "ақы төлеу" термині қолданыста. Жоғарыда келтірілген мәліметтерді басшылыққа ала отырып, "ақы төлеу" терминін бекітуді ұсынамыз. | +4 |
315. | плата | төлемақы | плататөлемақыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Төлемақы – қызметкердің өз еңбегін айырбастайтын ақша сомасы, бір нәрсені пайдаланғаны үшін, қандай да бір қызметтер үшін алынатын ақы түрі. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: to'lov 4. Түрік: ödeme 5. Ағылшын: pay, payment 6. Неміс: zahlen, bezahlung 7. Бекітілген нұсқасы: компенсационная плата - өтемдік төлемақы (2016), платеж лицензионный - лицензиялық төлемақы (2017) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Заңы 2018 жылғы 5 мамырдағы № 154-VІ ҚРЗ. қызмет көрсету үшін төлемақы алуға қатысты келісім ратификациялансын... Қазақстан Республикасының Заңы 2021 жылғы 2 қаңтардағы № 402-VI ҚРЗ. "4-параграф. Қоршаған ортаға теріс әсер еткені үшін төлемақы"; Қазақстан Республикасының Заңы 2023 жылғы 12 желтоқсандағы № 45-VIII ҚРЗ ...және (немесе) төлемақыларды төлеу бойынша салықтық міндеттемені орындау мерзімдерін өзгерту. Ұлытау облысы әкімдігінің 2024 жылғы 23 ақпандағы № 12/01 қаулысы. ... ата-ана төлемақысының мөлшерін бекіту ... 9. Ұсыныстар: аталған термин бойынша ҚР Ұлттық экономика министрлігі "төлемақы", Ұлттық банк мәнмәтінге байланысты «ҚР Ұлттық Банкі туралы» Заңда «ақы», ҚР Еңбек кодексінде «заработная плата» деген сөздер «жалақы» деп, ҚР Салық кодексінде «төлемақы», мысалы: "взимает плату - ақы алады", "сохранения заработной платы - жалақыны сақтау", "арендная плата - жалға алу төлемақысы" деп қолданып, бекітуді ұсынса, Қазақстан Қаржы нарығын реттеу, дамыту агенттігі "төлемақы", ҚР Қаржы министрлігі "ақы", ҚР Еңбек министрлігі "төлемақы" терминін ұсынады. Терминдік тіркес құрамында "төлемақы түрінде бекітілген. Заңнамалық құжатта да "төлемақы" термині қолданыста. Жоғарыда келтірілген мәліметтерге сүйене отырып, мемлекеттік органдардың ұснысы негізінде "төлемақы" терминін бекітуді ұсынамыз. | +4 |
316. | премия | сыйлықақы, сыйақы | премиясыйлықақы, сыйақыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сыйлықақы – қызметкердің негізгі жалақысынан бөлек ынталандырушы немесе көтермелеуші сипаттағы ақшалай төлем. 2. Этимологиясы: лат. praemium (көпше түрде praemia) - "марапат, сыйақы, олжа" 3. Өзбек: mukofot 4. Түрік: ödül, mükafat 5. Ағылшын: award, premium 6. Неміс: prämie 7. Бекітілген нұсқасы: годовая премия - жылдық сыйлықақы (2018), сияпат, сыйлықақы (банк ісі) (2006) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 12 сәуірдегі N 36 Заңы. ...үкіметтік емес ұйымдарға арналған гранттар ұсыну және сыйлықақылар беру процесінде туындайтын қоғамдық...ұйымдарға арналған гранттар және сыйлықақылар туралы... Қазақстан Республикасының 2013 жылғы 14 қаңтардағы № 67-V Заңы. оператор мемлекет сыйлықақысын есепке жазатын білім беру жинақтау сақтандыруы шарттарын тіркеудің бірыңғай базасы; Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 14 сәуірдегі N 43 Заңы ...мемлекеттің сыйлықақысы есептелген тұрғын үй заемын алу үшін тұрғын үй құрылысы жинақ банктерiнде жинақтаған ақшасы;... Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі Басқармасының 2023 жылғы 7 маусымдағы №46 қаулысы. ... сақтандыру сыйлықақысын есептеу үшін көлік құралы тіркелген ... 9. Ұсыныстар: аталған термин бойынша ҚР Ұлттық экономика министрлігі, Ұлттық банк, Қазақстан Қаржы нарығын реттеу, дамыту агенттігі, ҚР Қаржы министрлігі, ҚР Еңбек министрлігі "сыйлықақы" терминін ұсынады. Бекітілген терминдік тіркес сыңарында да - "сыйлықақы". Заңнамалық құжатта "сыйлықақы" термині қолданыста. Жоғарыда келтірілген мәліметтерді басшылыққа ала отырып, "сыйлықақы" немесе қазір белсенді қолданыста жүрген және терминнің ықшамдылық талабына сай келетін "сыйақы" терминін бекітуді ұсынамыз. | +4 |
317. | прибавка | үстеме | прибавкаүстемеСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Үстеме – жеткізу бағасын есептеген кезде ескерілетін коэффициент; тауардың өзіндік бағасының үстінен қосылатын қаражат, құн; қосылған сома, бір нәрсенің мөлшері. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: o'sish 4. Түрік: artış 5. Ағылшын: increase 6. Неміс: zuwachs 7. Бекітілген нұсқасы: прибавка - үстеме ақы (2016), добавка - үстеме (көлік және қатынас жолдары) (2015), наценка - үстеме ( қаржы) (2000) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 16 қарашадағы №200-IV Заңы. 348-1-бап. Үстеме пайда салығын есептеу мақсаты үшін таза табыс Қазақстан Республикасының Заңы 1996 жылғы 31 желтоқсан №61 24)-тармақша мынадай редакцияда жазылсын: "24) " жер қойнауын пайдаланушының үстеме... 9. Ұсыныстар: аталған термин бойынша ҚР Ұлттық экономика министрлігі, Ұлттық банк, Қазақстан Қаржы нарығын реттеу, дамыту агенттігі "үстеме", ҚР Қаржы министрлігі "үстеме, үстелім", ҚР Еңбек министрлігі "үстеме, қосу" терминін ұсынады. Бекітілген нұсқалары да әркелкі. Заңнамалық құжатта "үстеме" термині қолданыста. Жоғарыда келтірілген мәліметтерді ескере отырып, "үстеме" терминін бекітуді ұсынамыз. | +4 |
318. | уплата | төлеу | уплататөлеуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Төлеу – төлеуге шот ұсыну; қандай да бір әрекеттің нәтижесі; төлем, бір нәрсе үшін ақшалай өтемақы. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: to'lov 4. Түрік: ödeme 5. Ағылшын: payment 6. Неміс: Zahlung 7. Бекітілген нұсқасы: уклонение от уплаты налогов - салық төлеуден жалтару (2017), рассрочка уплаты штрафов - айыппұлды бөліп-бөліп төлеу, айыппұлды бөліктеп төлеу (2017) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 23 ақпандағы N 214 қаулысы. ... қолдауға қаражат төлеу ережесi бекiтiлсiн ... 9. Ұсыныстар: аталған термин бойынша ҚР Ұлттық экономика министрлігі, Ұлттық банк, Қазақстан Қаржы нарығын реттеу, дамыту агенттігі, ҚР Қаржы министрлігі, ҚР Еңбек министрлігі "төлеу" терминін ұсынады. Бекітілген терминдік тіркесте де осы нұсқа алынған және заңнамалық құжатта "төлеу" термині қолданыста. Жоғарыда келтірілген мәліметтерді басшылыққа ала отырып, "төлеу" терминін бекітуді ұсынамыз. | -4 |
# | Орысша нұсқасы | Қазақша нұсқасы | Рейтинг |
---|---|---|---|
1. | Хакер | Желі бұзушы | |
2. | Антенна бегущей волны | Бойлаған толқын жимасы | |
3. | аварийное завершение задачи | Әрекеттің апаттық аяқталуы |
# | Орысша нұсқасы | Қазақша нұсқасы | Рейтинг |
---|---|---|---|
1. | traveling-wave antenna / антенна бегущей волны | кезбе толқын антеннасы | |
2. | адрес электронной почта | электронды пошта мекенжайы | |
3. | администрирование базы данных | деректер базасын басқару | |
4. | адаптивное дистанционное обучение | бейімделген қашықтан оқыту |
1. Электрондық пошта – электронная почта (2004 жылы бекітілген термин)
2. Электрондық пошта – электронная почта (2022 жылы бекітілген термин)
3. Мекенжай – адрес (2006 жылы бекітілген термин)
4. Деректер базасын әкімшіліктеу – Толығырақ ...Администрирование базы данных (Информатика және есептеуіш техника)
5. Әкімшілік ету – администрирование (2016 жылы бекітілген термин)
6. Әкімшіліктендіру – Администрирование (Информатика және есептеуіш техника)
7. Басқару – управление (2023 жылы бекітілген термин)
8. Деректер базасын басқару – Управление базой данных (Информатика және есептеуіш техника)
9. Қума толқын антеннасы – Антенна бегущей волны (Информатика және есептеуіш техника)
10. Қума толқын – бегущая волна (2018 жылы бекітілген термин)
11. Қума толқын – Волна бегущая ( Механика және машинатану)
12. Кезбе толқын – блуждающая волна (Электроника, радиотехника және байланыс)
13. Бейімді оқыту – Адаптивное обучение (Информатика және есептеуіш техника)
14. Бейімделгіш қашықтан оқыту жүйесі – Адаптивное дистанционное обучение (Информатика және есептеуіш техника)
15. Бейiмдi мәдениет – культура адаптивная (2018 жылы бекітілген термин)
16. Бейімді басқару – адаптивное управление (2021 жылы бекітілген термин)
17. Бейімделгіш қанат – адаптивное крыло (2021 жылы бекітілген термин)
18. Бейімділік – адаптивность (2019 жылы бекітілген термин)
19. Бейімдік оптика – адаптивная оптика (2018 жылы бекітілген термин)
# | Орысша нұсқасы | Қазақша нұсқасы | Рейтинг |
---|---|---|---|
1. | Plug-and-Play technology | Енгізу-қолдану технологиясы | |
2. | аварийное завершение задачи/system crash | жүйелік апат | |
3. | two-out-of-five code | бестен екі коды | |
4. | игнорирование | игнорлау/ескермеу | |
5. | адаптер локальной сети | локал желі бейімдегіші/адаптері | |
6. | аппаратное обеспечение | аппараттық қамтым/қамту |
1. Елемеу – Игнорировать (Пән сөздері)
2. Ескермеу, елемеу – Игнорировать (Электроника, радиотехника және байланыс)
3. Елемеу, ескермеу – Игнорирование (Әскери іс)
4. Ескермеу, елемеу – Игнорирование (Философия және саясаттану)
5. Елемеушiлiк – игнорирование Толығырақ ...(Іс жүргізу және мұрағат ісі)
6. Жергілікті желі – локальная сеть (2021 жылы бекітілген термин)
7. Төңіректі тор бейімдеуіші – Адаптер локальной сети (Информатика және есептеуіш техника)
8. Ақпараттық интерфейс бейімдеуіші – адаптер информационного интерфейса (2015 жылы бекітілген термин)
9. Телемәтін бейімдеуіш (байланыс) – Адаптер телетекста (2004 жылы бекітілген термин)
10. Бейімдеуіш – Адаптер (Терминдер 2012-2015)
11. Жергілікті желі бейімдеуіші
12. Аппараттық қамтым – Аппаратное обеспечение (Информатика және есептеуіш техника)
13. Аппаратты қамтамасыз ету – Обеспечение аппаратное (Электроника, радиотехника және байланыс)
14. Аппараттық жабдық – аппаратное оборудование (2023 жылы бекітілген термин)
15. Аппараттық жасақтама (Информатика: Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математикалық бағытының 11-сыныбына арналған оқулық./ Г.И.Салғараева, Ж.Б.Базаева, А.С. Маханова – Нұр-Сұлтан: «Арман-ПВ» баспасы, 2020. – 272 бет.
16. Апатты аяқтау – Аварийное завершение (Информатика және есептеуіш техника)
17. Аяқтау – Завершение (Информатика және есептеуіш техника)
18. Жүйедегі іркіліс – сбой системы, system crash
19. «Плаг энд плей» технологиясы деп қалдырған жөн. Сәтті баламасы болмаған жағдайда, қазақша ұзын атаумен термин қалыптаспайтынын ескерген дұрыс.
ТЕК ТЕРМИНКОМ МҮШЕЛЕРІ ҒАНА ДАУЫС БЕРЕ АЛАДЫ! РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ТЕРМИНОЛОГИЯ КОМИССИЯСЫНЫҢ 2023 ЖЫЛҒЫ IV ОТЫРЫСЫНДА БЕКІТІЛЕТІН ТЕРМИНДЕРІ
№ | САЛАСЫ | ТЕРМИН САНЫ | РЕТТІК САНЫ |
1 | 2023 жылғы 3-отырыста пысықтауға жіберілген терминдер | 72 | 1-72 |
2 | ҚР Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі ұсынған терминдер | 4 | 73-76 |
3 | БҚО мәдениет, тілдерді дамыту және архив ісі басқармасы ұсынған терминдер | 39 | 77-115 |
4 | Қоғамдық тамақтану саласының терминдері | 116 | 116-231 |
5 | Биология саласының терминдері (мектеп оқулықтары бойынша) | 634 | 232-865 |
# | Орысша нұсқасы | Қазақша нұсқасы | Рейтинг | |
---|---|---|---|---|
1. | айс-крим | айс-крим сусыны, балмұздақ сусын | айс-кримайс-крим сусыны, балмұздақ сусынСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Айс-крим, балмұздақты сусын – балмұздақ негізінде дайындалған сусын. 2. Этимологиясы: ағылшын ice cream – «мұз крем» 3. Әзербайжан: ays-krim 4. Қырғыз: айс-крим 5. Өзбек: ays-krim 6. Түрік: ıce creem 7. Ағылшын: ice cream 8. Испан: Ice Cream 9. Неміс: eis-Krim 10. Француз: Ice Cream 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: бекітілген терминдер қатарында жоқ. Заңнама мәтінінде қолданыс таппаған. Біздің ұсынысымыз: «балмұздақ сусын» | +8 |
2. | армированная колючая лента, егоза; колючая проволока (лента) егоза | армирленген тікенекті таспа, егоза; тікенек сым | армированная колючая лента, егоза; колючая проволока (лента) егозаармирленген тікенекті таспа, егоза; тікенек сымСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Егоза - арқауланған тікенді таспа (АКЛ). Сыртқы жағынан, бұл өткір ілмектері бар қалың сымнан жасалған кенеп. Егоза - беймаза, тым қозғалмалы адам, фиджет (әдетте балалар туралы). 2. Этимологиясы: укр. ягоза́, єгоза́ - «непоседа», лат. аггао - "қарулану, нығайту" 3. Әзербайжан: gücləndirilmiş tikanlı lent, egoza 4. Қырғыз: армирленген тикендүү лента, егоза 5. Өзбек: mustahkamlangan tikanli lenta, Egoza 6. Түрік: takviyeli dikenli kurdele, heroza 7. Ағылшын: reinforced barbed tape, egoza 8. Испан: cinta de púas reforzada, egoza 9. Неміс: verstärktes Stachelband, egoza 10. Француз: ruban barbelé renforcé, egoza 11. Бекітілген нұсқасы: таспа - лента (2021) 12. Заңнамадағы қолданысы: Сыртқы қоршаудың жоғарғы жиегіне сымнан қосымша «егоза» түріндегі «күнқағар» орнатылады. (ҚР ЭМ 29.07.2021 ж. №247 бұйрығы) 13. Ұсыныстар: "армирленген тікенекті таспа" нұсқасы ұсынылады. | -4 |
3. | угловое увеличение инструмента | аспаптың бұрыштық ұлғайтуы, құралдың бұрыштық кеңеюі | угловое увеличение инструментааспаптың бұрыштық ұлғайтуы, құралдың бұрыштық кеңеюіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Аспаптың бұрыштық үлкейтуі – нәрсені оптикалық аспап арқылы бақылаған кездегі көру бұрышының құралсыз көбен қараған кездегі көру бұрышына қатынасы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: alətin açısal böyüdülməsi 4. Қырғыз: куралды бурчтук чоңойтуу 5. Өзбек: asbobning burchak kattalashishi 6. Түрік: aletin açısal artışı 7. Ағылшын: angular magnification of the tool 8. Испан: ampliación angular de la herramienta 9. Неміс: winkelvergrößerung des Werkzeugs 10. Француз: agrandissement angulaire de l'outil 11. Бекітілген нұсқасы: бұрыштық орын ауыстыру - угловое перемещение (2023), ұсынысты молайту - увеличение предложения (2017) 12. Заңнамадағы қолданысы: - 13. Ұсыныстар: "құралдың бұрыштық кеңеюі" деген атауды ұсынамыз. | -2 |
4. | переменный спред | ауыспалы спред, айнымалы, ауыспалы айырмашылық, ауыспалы спред | переменный спредауыспалы спред, айнымалы, ауыспалы айырмашылық, ауыспалы спредСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ауыспалы спред – кез-келген активті (акцияға, тауарға, валютаға, фьючерстерге, опционға) бір уақытта сату мен сатып алудағы ең жақсы бағалары арасындағы айырмашылық. Ал ауыспалы спрэд сауда көлемі сияқты экономикалық оқиғаларға байланысты өзгеріп отырады. 2. Этимологиясы: ағыл. spread - «жағу, созу» 3. Әзербайжан: dəyişən yayılma 4. Қырғыз: өзгөрүлмө жайылуу 5. Өзбек: o'zgaruvchan tarqalish 6. Түрік: değişken yayılma 7. Ағылшын: variable spread 8. Испан: spread variable 9. Неміс: floating Spread 10. Француз: propagation flottante 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы мен Азия Даму Банкі арасындағы Қарыз туралы келісімге (Жай операциялар) (ОАӨЭЫ 1 көлік дәлізі [Жамбыл облысындағы жол учаскесі] [Батыс Еуропа – Батыс Қытай халықаралық транзит дәлізі] Инвестициялық бағдарлама – 4-жоба) қол қою туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы 4 маусымдағы №92 Жарлығы және төмендегімен ауыстырылды: (а) Жаңа қарыздарға қолданылатын тіркелген спредтің төмендетілетіні туралы АДБ-ның әрбір хабарламасынан кейін... 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген талдауларды басшылыққа ала отырып, орыс тіліндегі "переменный спред" деген сөзді "ауыспалы спред" деп алып, термин сөз жасау табиғатына сәйкестендіріп (переменный-ауыспалы, айнымалы, өзгермелі «ауыспалы» нұсқасы сөз қолданыста мағынаны тура беріп тұрғандықтан алынды) бір ғана нұсқада ұсынамыз. | -6 |
5. | горькая заправка | ащы асқатық | горькая заправкаащы асқатықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ащы асқатық – тағамның дәмін келтіруге қажетті өткір дәмді дәмдеуіштер. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: acı sousu 4. Қырғыз: ачуу аскаттык 5. Өзбек: Slayd yonilg'i quyish 6. Түрік: acı sosu 7. Ағылшын: bitter dressings 8. Испан: amargo aderezos 9. Неміс: bittere soße 10. Француз: amer sauce 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: бекітілген терминдер қатарында жоқ. Заңнама мәтінінде қолданыс таппаған. Біздің ұсынысымыз: «ащы асқатық» | +15 |
6. | острый соус | ащы тұздық, өткір тұздық | острый соусащы тұздық, өткір тұздықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ащы тұздық – тұздық, оның негізі қызыл бұрыш немесе әдетте капсаициндер тудыратын ащы дәмі бар бұрыштың басқа сорттары. 2. Этимологиясы: лат. salsa – «тұзды тағамдар» 3. Әзербайжан: isti sous 4. Қырғыз: ысык соус 5. Өзбек: issiq sous 6. Түрік: acı sos 7. Ағылшын: hot sauce 8. Испан: picante 9. Неміс: scharfe Soße 10. Француз: sauce piquante 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: «Тамақ өнеркәсібі және тұрмыстық қызмет» сөздігінде «ащы соус, өткір соус» нұсқаларында қолданылған. «Ащы тұздық» нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
7. | цифровизация по умолчанию | бастапқы нұсқа бойынша цифрландыру | цифровизация по умолчаниюбастапқы нұсқа бойынша цифрландыруСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Бастапқы нұсқа бойынша цифрландыру – мемлекеттік органдардың азаматтармен, бизнеспен және бір-бірімен цифрлық форматта жан-жақты өзара іс-қимыл жасауының басымдығы. 2. Этимологиясы: лат. cifra, ар. صفر [ṣifr] – «бос, нөл». 3. Әзербайжан: varsayılan rəqəmsallaşdırma 4. Қырғыз: демейки санариптештирүү 5. Өзбек: sukut bo'yicha raqamlashtirish 6. Түрік: varsayılan sayısallaştırma 7. Ағылшын: digitalization by default 8. Испан: digitalización por defecto 9. Неміс: standard-Digitalisierung 10. Француз: numérisation par défaut 11. Бекітілген нұсқасы: цифровизация – цифрландыру (2018), использовать по умолчанию - әдепкілік қолдану (ақпараттық технология) (2006) 12. Заңнамадағы қолданысы: цифровизация по умолчанию - бастапқы бойынша цифрландыру; цифровизация по умолчанию - әдепкі қалпы бойынша цифрландыру. 13. Ұсыныстар: орыс тілінен енген цифровизация по умолчанию сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы бекітілмеген. Тек цифровизация және использовать по умолчанию сөз тіркесі цифрландыру және әдепкілік қолдану деп жеке-жеке бекітілген. Заңнамада бұл сөз тіркесінің мынадай аудармалары қолданылуда: бастапқы бойынша цифрландыру, әдепкі қалпы бойынша цифрландыру. Бекітілген терминдер сөздігіндегі жеке нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге алсақ, цифровизация по умолчанию сөз тіркесінің әзірше қазақ тілінде "бастапқы нұсқа бойынша цифрландыру" деп қолданылғанын дұрыс деп ойлаймыз. | -3 |
8. | видеосигнал | бейнесигнал | видеосигналбейнесигналСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Бейнесигнал – теледидарда радиолокацияда факсимилді байланыста бейнені құру үшін пайдаланылатын ауқымды спектрі бар (әдетте, бірнеше Гц-тен бірнеше МГц-ке дейін) электр сигналы. 2. Этимологиясы: лат. signale – “белгі” 3. Әзербайжан: video siqnal 4. Қырғыз: видео сигнал 5. Өзбек: video signal 6. Түрік: video sinyali 7. Ағылшын: video signal 8. Испан: señal de vídeo 9. Неміс: videosignal 10. Француз: signal vidéo 11. Бекітілген нұсқасы: видеокард - видеокарта (2023), аналогті сигнал - аналоговый сигнал (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: - 13. Ұсыныстар: "белгібейне" немесе "бейнебелгі" деген атауларды ұсынамыз. | +7 |
9. | односторонние пределы | біржақты шектер | односторонние пределыбіржақты шектерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Біржақты шектер – функцияның оңжақты шегі мен солжақты шегінің жалпы атауы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: birtərəfli məhdudiyyətlər 4. Қырғыз: бир тараптуу чектөөлөр 5. Өзбек: bir tomonlama chegaralar 6. Түрік: tek taraflı limitler 7. Ағылшын: unilateral limits 8. Испан: límites unilaterales 9. Неміс: einseitige Grenzen 10. Француз: limites unilatérales 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, «біржақты шектер» нұсқасын қолдаймыз. | +12 |
10. | гальванический элемент | Галвани элементі | гальванический элементГалвани элементіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гальваникалық элемент – электролиттегі екі металдың немесе олардың тотықтарының өзара әсерлесуіне негізделген электр тогының химиялық көзі. 2. Этимологиясы: Итальян ғалымы Л.Гальванидің құрметіне аталған. 3. Әзербайжан: qalvanik element 4. Қырғыз: гальваникалык элемент 5. Өзбек: galvanik element 6. Түрік: galvanik eleman 7. Ағылшын: galvanic element 8. Испан: elemento galvánico 9. Неміс: galvanisches element 10. Француз: élément galvanique 11. Бекітілген нұсқасы: ағын элементі - элемент потока (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: "Жалпы білім беру ұйымдарына арналған жалпы білім беретін пәндердің, бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім деңгейлерінің таңдау курстарының үлгілік оқу бағдарламаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрінің 2022 жылғы 16 қыркүйектегі № 399 бұйрығына өзгерістер енгізу туралы Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрінің 2022 жылғы 21 қарашадағы №467 бұйрығы. Мысалы: гальваникалық элементтер. 13. Ұсыныстар: "Гальваний элементі" деген атауды ұсынамыз. | +13 |
11. | голубцы | голубцы | голубцыголубцыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Голубцы – көбінесе күріш қосылған фарш және қырыққабат жапырағынан дайындалатын тағам түрі. 2. Этимологиясы: сербхорв. голу̀биħ – «тұшпара» 3. Әзербайжан: kələm rulonları 4. Қырғыз: капуста түрмөктөрү 5. Өзбек: hammayoqni rulonlari 6. Түрік: lahana ruloları 7. Ағылшын: cabbage rolls, golubtsy, 8. Испан: golubtsí,rollos de col 9. Неміс: Kohlrouladen 10. Француз: goloubtsy, rouleaux de chou 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы ұлттық қауіпсіздік органдарының жекелеген санаттағы қызметкерлерін қызметті өткеру ерекшеліктерін ескере отырып, азық-түлікпен қамтамасыз етудің заттай нормаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті Төрағасының 2015 жылғы 26 мамырдағы № 40 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2015 жылы 26 маусымда №11442 болып тіркелді. ... Ет қосылған екiншi тағамдар (голубцы, iшiне фарш салынған бұрыш, тефтели, құймақтар)... 13. Ұсыныстар: «Тамақ өнеркәсібі және тұрмыстық қызмет» сөздігінде «голубцы» деп алынған, осы нұсқаны бекіту ұсынылады. | +10 |
12. | энергетическое сияние тела | дененің энергетикалық жарқырауы | энергетическое сияние теладененің энергетикалық жарқырауыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Дененің энергетикалық жарқырауы – температурасы Т дене бетінің бірлік ауданы арқылы барлық бағытта барлық жиіліктер диапазонында таралатын энергияның сәулелену уақытына қатынасына тең физикалық шама. 2. Этимологиясы: еж. грек ἐνέργεια - «әрекет, қызмет, қуат», ἐν (нұсқалары ἐγ-, ἐλ, ἐμ-) «в» + ἔργον «іс, жұмыс». 3. Әзербайжан: bədənin enerji parıltısı 4. Қырғыз: дененин энергетикалык жарыгы 5. Өзбек: tananing energiya porlashi 6. Түрік: vücudun enerjik ışıltısı 7. Ағылшын: energy radiance of the body 8. Испан: resplandor energético del cuerpo 9. Неміс: die energetische ausstrahlung des körpers 10. Француз: éclat énergétique du corps 11. Бекітілген нұсқасы: полюстік шұғыла - полярное сияние (2018) 12. Заңнамадағы қолданысы: - 13. Ұсыныстар: "дененің энергетикалық нұры" деген атауды ұсынамыз. | +4 |
13. | дифференциальное исчисление | дифференциалдық есептеу | дифференциальное исчислениедифференциалдық есептеуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Дифференциалдық есептеу – зерттеу үшін туындыны қолданатын математикалық талдау. 2. Этимологиясы: Дифференциа́л (от лат. differentia) – әрқилы, әртүрлі мағынада қолданылады. 3. Әзербайжан: diferensial hesab 4. Қырғыз: дифференциалдык эсептөө 5. Өзбек: differensial hisob 6. Түрік: diferansiyel hesap 7. Ағылшын: differential calculus 8. Испан: calculo diferencial 9. Неміс: Differentialrechnung 10. Француз: calculs différentiels 11. Бекітілген нұсқасы: дифференциал (2022), есептеу (қаржы.) (2010) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: темин бекітілмегендіктен, жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "дифференциалдық есептеу" нұсқасын ұсынамыз. | +10 |
14. | вектор нормали плоскости | жазықтық нормалының векторы | вектор нормали плоскостижазықтық нормалының векторыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жазықтықтың нормал векторы – берілген жазықтыққа перпендикуляр жатқан вектор. 2. Этимологиясы: normal: кейінгі лат. normalis "ережеге сәйкес, қалыпты", классикалық латын тілінде "ағаш ұстасы шаршысына сәйкес жасалған", norma "ереже, үлгі", vector: лат. vector "тасымалдаушы немесе көлік" (сонымен қатар "жүргінші адам"), зат есім-өткен шақ vehere "тасымалдау, тасу "(*wegh түбірінен - "көлікте жүру, тасымалдау") арқылы жасалған, plane: лат. planum "тегіс бет, еден, жазық". 3. Әзербайжан: təyyarə normal vektoru 4. Қырғыз: тегиздиктин нормалдуу вектору 5. Өзбек: tekislik normal vektori 6. Түрік: düzlemin normal vektörü 7. Ағылшын: normal vector of a plane 8. Испан: vector plano normal 9. Неміс: flugzeug normal vektor 10. Француз: vecteur normal du plan 11. Бекітілген нұсқасы: вектор – вектор (2018), векторлы талдау (математика) – анализ векторный (2015) 12. Заңнамадағы қолданысы: "Жалпы білім беру ұйымдарына арналған жалпы білім беретін пәндердің, таңдау курстарының және факультативтердің үлгілік оқу бағдарламаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2013 жылғы 3 сәуірдегі № 115 бұйрығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2022 жылғы 1 сәуірдегі № 123 бұйрығы. Мысалы, Жазықтықтағы векторды екі коллинеар емес векторлар бойынша жіктеу. 13. Ұсыныстар: "жазықтықтың нормал векторы" деген атауды қалдыруды ұсынамыз. | -3 |
15. | всеохватный рост | жаппай қамтуышы өсу, жаппай қамтушы өсім, барлығын қамтитын өсу | всеохватный ростжаппай қамтуышы өсу, жаппай қамтушы өсім, барлығын қамтитын өсуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Барлығын қамтитын өсу – бұл адамдарға экономикалық өсуге көмектесуге және оның артықшылықтарын пайдалануға мүмкіндік беретін, оның әл-ауқатын көтеру үшін қоғамда материалдық және материалдық емес игіліктер әділ бөлінетін экономикалық өсу» ретінде айқындалады. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: hərtərəfli böyümə 4. Қырғыз: ар тараптуу өсүш 5. Өзбек: to'liq o'sish 6. Түрік: kapsamlı ekonomik artış 7. Ағылшын: comprehensive growth 8. Испан: crecimiento integral 9. Неміс: umfassendes wachstum 10. Француз: croissance intégrée 11. Бекітілген нұсқасы: духовный рост - рухани өсу (2018) 12. Заңнамадағы қолданысы: 2015 жылғы 17 сәуірдегі Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Еуропалық инвестициялық банк арасындағы Қазақстан Республикасының орнықты экономикалық дамуына жәрдемдесу мақсатындағы өзара түсіністік туралы меморандумның қолданылу мерзімін ұзарту туралы хаттамаға қол қою туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2017 жылғы 15 желтоқсандағы №845 қаулысы. Мысалы: экономикалық әртараптандыру, тұрақты даму және барлығын қамтитын өсу мәселелері бойынша ынтымақтастықты жалғастыру мақсатында мыналар туралы келісті. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген талдауларды басшылыққа ала отырып, «жаппай қамтуышы өсу, жаппай қамтушы өсім» нұсқаларындағы өсім сөзінің екінші бір мағынасы процент - пайыздық үстемақы деген мағынада қолданылады, сондықтан бұл нұсқаның орнына «барлығын қамтитын өсу» нұсқасын ұсынамыз. | -2 |
16. | закон ношения света | жарықтың тағылу заңы | закон ношения светажарықтың тағылу заңыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жарықтың тағылу заңы – түскен сәуле, шағылған сәуле және екі ортаның шекарасында сәуленің түсу нүктесіне тұрғызылған перпендикуляр бір жазықтықта жатады; у шағылу бұрышы а түсу бұрышына тең. 2. Этимологиясы: еж. түбірі kwei - «жарқырау» 3. Әзербайжан: işıq geyinmə qanunu 4. Қырғыз: жарыкты кийүү мыйзамы 5. Өзбек: nur taqish qonuni 6. Түрік: ışık taşıma yasası 7. Ағылшын: the law of wearing light 8. Испан: la ley de llevar luz 9. Неміс: das gesetz des tragens von licht 10. Француз: la loi du port de la lumière 11. Бекітілген нұсқасы: жарықтың шағылуы - отражение света (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: - 13. Ұсыныстар: "жарықтың тағылу заңы" атауды қалдыруды ұсынамыз. | -3 |
17. | канал частотной радиосвязи | жиілік радиобайланыс арнасы | канал частотной радиосвязижиілік радиобайланыс арнасыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жиілікті радиобайланыс каналы – радиотолқындардың нақты тұтынушылар арасындағы радиобайланыс үшін қолданылатын және ерекшеленген жиілігі. 2. Этимологиясы: лат. radio – “оқимын”, “сәуле шығарамын” 3. Әзербайжан: kanal tezlikli radio rabitəsi 4. Қырғыз: канал жыштыгы радио байланыш 5. Өзбек: kanal chastotasi radio aloqasi 6. Түрік: kanal frekansı radyo iletişimi 7. Ағылшын: channel frequency radio communication 8. Испан: comunicación de radio de frecuencia de canal 9. Неміс: kanalfrequenz-funkkommunikation 10. Француз: communication radio de fréquence de canal 11. Бекітілген нұсқасы: радиобайланыс - радиосвязь (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрінің 2022 жылғы 21 қарашадағы № 467 бұйрығы. Мысалы: Дәлме-дәл күйінде қолданылмайды. «Жоғары жиілікті электромагниттік тербелістердің амплитудалық (АМ) және жиіліктік (FM) мен детектрленуін сипаттау; 11.5.1.3-радиоқабылдағыштың жұмыс істеу принципін түсіндіру». 13. Ұсыныстар: "радиобайланыс жиілігіндегі арна" деген атауды ұсынамыз. | -4 |
18. | приближенное вычисление | жуық есептеу | приближенное вычислениежуық есептеуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жуық есептеу – функцияның мәндерін есептеу үшін жуық формулалар қолданылады. Жуық формулалар алудың негізгі әдісі - функцияны қатарға жіктеу. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: təxmini hesablama 4. Қырғыз: болжолдуу эсептөө 5. Өзбек: taxminiy hisoblash 6. Түрік: yaklaşık hesaplama 7. Ағылшын: approximate calculation 8. Испан: calculo aproximado 9. Неміс: ungefähre Berechnung 10. Француз: calcul approximatif 11. Бекітілген нұсқасы: жуықтау (мат.) (1995), есептеу (қаржы.) (2010) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: заңнама қолданылысында көрсетілмен және термин жүйесінде бекітілмегендіктен, берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "жуық есептеу" нұсқасын қолдаймыз. | +12 |
19. | светимость звезды (L) | жұлдыздың жарқырауы (L) | светимость звезды (L)жұлдыздың жарқырауы (L)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жұлдыздың жарқырауы – бірлік уақыт ішінде жұлдыз бетінен шығарылатын энергия. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: L ulduzun parlaqlığı 4. Қырғыз: L жылдыздын жарыгы 5. Өзбек: L yulduzing yorqinligi 6. Түрік: L yıldızın parlaklığı 7. Ағылшын: luminosity of the star L 8. Испан: luminosidad de la estrella L 9. Неміс: leuchtkraft des Sterns L 10. Француз: luminosité d'étoile de L 11. Бекітілген нұсқасы: жарқырау - светимость (2016) 12. Заңнамадағы қолданысы: - 13. Ұсыныстар: "жұлдыздың жарқырауы (L)" деген атауды қалдыруды ұсынамын. | +14 |
20. | поглотители | жұтқыш-сорғыштар [жұтқыш, сорғыш (хим.) 2006] | поглотителижұтқыш-сорғыштар [жұтқыш, сорғыш (хим.) 2006]Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жұтқыш-сорғыштар – қоршаған ортадан газдарды, буды немесе ерітілген заттарды таңдап жұтатын (жинайтын) қатты денелер немесе сұйықтық. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: emiş fincanları 4. Қырғыз: соргучтар 5. Өзбек: so'rg'ich yutuvchilar 6. Түрік: vantuzlar 7. Ағылшын: suction cups 8. Испан: swallowers-Suckers 9. Неміс: sauger-Schlucker 10. Француз: avaleurs-ventouses 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Санитарлық-эпидемиологиялық ережелер мен нормаларды бекіту туралы.Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау министрінің 2005 жылғы 29 маусымдағы №310 бұйрығы. Мысалы: ажыратулардың, резонаторлардың, қаптаманың және басқадай құрылымдардың көмегiмен; 2) бөлгiш конструкциялардың, резонансты жұтқыш қондырғылардың... 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген талдауларды басшылыққа ала отырып, "жұтқыш-сорғыштар" деген нұсқаны ұсынамыз. | -9 |
21. | парниковый эффект | жылыжайлық эффект, парниктік әсер, парник әсері | парниковый эффектжылыжайлық эффект, парниктік әсер, парник әсеріСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жылыжайлық эффект – жер бетін қыздыратын атмосфераның радиациялық сәулеленуі. 2. Этимологиясы: лат. effectus – «орындау, жүзеге асыру» 3. Әзербайжан: istixana effekti 4. Қырғыз: парник эффектиси 5. Өзбек: issiqxona effekti 6. Түрік: sera etkisi 7. Ағылшын: greenhouse effect 8. Испан: efecto invernadero 9. Неміс: Treibhauseffekt 10. Француз: effet de serre 11. Бекітілген нұсқасы: эффект - әсер (2016), термоэффект - термоэффект (2019) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "жылыжайлық эффект" нұсқасын ұсынамыз. | +4 |
22. | подуровень | ішдеңгей, кіші деңгей | подуровеньішдеңгей, кіші деңгейСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ішдеңгей – кванттық теориямен анықталған энергия деңгейі. Химияда ішкі деңгейлер электрондармен байланысты энергияларға жатады. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: enerji səviyyəsi 4. Қырғыз: энергетикалык деңгээл 5. Өзбек: energiya darajasi 6. Түрік: enerji seviyesi (yörünge) 7. Ағылшын: energy level 8. Испан: nivel de energía 9. Неміс: energie level 10. Француз: niveau d'énergie 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: - 13. Ұсыныстар: қазақша "ішдеңгей" нұсқасын қолдаймыз. | +1 |
23. | обратная задача | кері есеп (өзара кері) | обратная задачакері есеп (өзара кері)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Кері есеп (өзара кері) – есептің шартындағы белгілі шама ізделінді шамаға айналатын есеп. 2. Этимологиясы: ескі славян тілінде zadat (задать) 3. Әзербайжан: tərs problem 4. Қырғыз: тескери маселе 5. Өзбек: teskari muammo 6. Түрік: ters problem 7. Ағылшын: inverse problem 8. Испан: problema inverso 9. Неміс: eine umgekehrte Aufgabe 10. Француз: problème inverse 11. Бекітілген нұсқасы: задача – міндет (2020), задача - есеп (матем.) (2015) 12. Заңнамадағы қолданысы: задача – міндет; обратный – кері. 13. Ұсыныстар: ұсынылған терминнің орысша нұсқасы қате берілген. Дұрыс нұсқасы: обратная задача. Орыс тілінен енген бұл сөз тіркесінің қазақ тілінде бекітілген баламасы жоқ. Тек задача сөзі жеке түрде есеп деп бекітілген. Заңнамада задача және обратный сөздері міндет, кері деп аударылып, жеке-жеке қолданылуда. Бекітілген терминдер сөздігіндегі жеке нұсқаларын, заңнамадағы және терминологиялық сөздіктердегі қолданысын және осы терминнің анықтамасын негізге алсақ, задача обратная сөз тіркесінің баламасы ретінде кері есеп сөз тіркесінің қолданылғанын дұрыс деп ойлаймыз. | +12 |
24. | разорение | күйреу, жұтау, кедейлену | разорениекүйреу, жұтау, кедейленуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Күйреу, жұтау, кедейлену – төрелік сот таныған немесе борышкердің кредиторлардың ақшалай міндеттемелер бойынша және басқа да міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі талаптарын толық көлемде қанағаттандыра алмауын жариялауы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: dağıntı 4. Қырғыз: кыйроо 5. Өзбек: vayronagarchilik 6. Түрік: yıkım 7. Ағылшын: devastation 8. Испан: devastación 9. Неміс: verheerung 10. Француз: dévastation 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: разорение – күйреу, бедствовать – жұтау, беднеть, разоряться – кедейлену. 13. Ұсыныстар: орыс тілінен енген разорение сөзінің қазақ тілінде нақты баламасы әлі бекітілмеген. Заңнамадағы қолданысына қарасақ разорение сөзінің баламасы ретінде берілген: күйреу, жұтау, кедейлену сөздерінің мағыналары мәнмәтінге байланысты әртүрлі болып келеді. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге алсақ разорение сөзі қазақ тіліне "күйреу, жұтау" сөздерімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +14 |
25. | скачкообразность развития | қалыпты дамымау, қалыпсыз даму | скачкообразность развитияқалыпты дамымау, қалыпсыз дамуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қалыпты дамымау – кез келген аумақтың немесе сфераның дамуы біркелкі емес және бірте-бірте емес, секіріспен, яғни қарқынды өсу кезеңдерімен, содан кейін баяулаумен немесе тіпті тоқыраумен жүретін процесс. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: atlamalı inkişaf 4. Қырғыз: секирүүчү өнүгүү 5. Өзбек: rivojlanishning keskinligi 6. Түрік: atlamalı gelişme 7. Ағылшын: abruptness of development 8. Испан: brusquedad del desarrollo 9. Неміс: abrupte Entwicklung 10. Француз: brusquerie du développement 11. Бекітілген нұсқасы: индустриально-инновационное развитие - индустриялық-инновациялық даму (2012) 12. Заңнамадағы қолданысы: скачкообразный – өзгермелі; скачкообразный – секіріс үстіндегі; скачкообразный – секірмелі. 13. Ұсыныстар: орыс тілінен енген скачкообразность развития сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы бекітілмеген. Заңнамада тек скачкообразный сөзінің бірнеше қазақша баламасы қолданылып жүр: өзгермелі, секіріс үстіндегі, секірмелі. Заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге алсақ, скачкообразность развития сөз тіркесі қазақ тіліне секірмелі даму сөз тіркесімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | -8 |
26. | встречная сделка | қарама-қарсы мәмілелер, екіжақты мәмілелер | встречная сделкақарама-қарсы мәмілелер, екіжақты мәмілелерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қарама-қарсы мәмілелер, қарсы мәмілелер – жабылмаған позициядан шығынды азайту мақсатында қарсы мәміле жасау. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: əks əməliyyatlar 4. Қырғыз: каршы бүтүмдөр 5. Өзбек: qarshi bitimlar 6. Түрік: karşı anlaşmalar 7. Ағылшын: counter transactions 8. Испан: contra-transacciones 9. Неміс: gegengeschäfte 10. Француз: contre-transactions 11. Бекітілген нұсқасы: сделка - келісім, ымыраласу (экон.) (1971), сделка торговая - сауда келісімі (экон.) (1971) 12. Заңнамадағы қолданысы: Мәмілелер жарамсыздығының және олардың жарамсыздығының салдарларын соттардың қолдануының кейбір мәселелері туралы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2016 жылғы 7 шілдедегі №6 Нормативтік қаулысы. ...қарау кезінде де, соттар осы не өзге мәмілелерге (тараптар өздерінің талаптарын және қарсылықтарын негіздеуге сілтеме жасаған) олардың жарамдылығы немесе... Мәмілелер жарамсыздығының және олардың жарамсыздығының салдарларын соттардың қолдануының кейбір мәселелері туралы. 13. Ұсыныстар: ұсынылған терминнің орысша нұсқасы қате берілген. Дұрыс нұсқасы: встречная сделка. Орыс тілінен енген бұл сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы бекітілмеген. Тек сделка сөзі бекітілген. Заңнамада встречный және сделка сөзінің қазақша баламалары бөлек қолданылып жүр. Бекітілген терминдер сөздігіндегі жеке нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге алсақ, сделки встречные сөз тіркесі қазақ тіліне қарсы мәмілелер сөз тіркесімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | -10 |
27. | час пик | қауыртшақ, қарбалас сәт | час пикқауыртшақ, қарбалас сәтСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қауыртшақ, қарбалас сәт – жол кептелісі мен қоғамдық көліктерде адамдар көп жиналатын күннің бір бөлігі. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: tələsik saat 4. Қырғыз: шашылыш саат 5. Өзбек: shoshilinch soat 6. Түрік: kalabalık saat 7. Ағылшын: rush hour 8. Испан: hora punta 9. Неміс: Spitzenstunde 10. Француз: heure de pointe 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: орыс тілінен енген час пик сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы әзірше бекітілмеген. Заңнамада бұл сөз тіркесі "қарбалас сағат" деп аударылып, қолданылуда. Заңнамадағы қолданысын, терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы термин анықтамасын негізге алсақ, час пик сөз тіркесінің қазақ тілінде "қарбалас сәт" деп қолданылғанын дұрыс деп ойлаймыз. | -6 |
28. | двойное замещение | қос орынбасу, қосарланған алмасым | двойное замещениеқос орынбасу, қосарланған алмасымСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қос орынбасу – екі күрделі молекула бір-бірімен әрекеттесіп, оң иондар мен теріс иондар бір-бірін алмастыратын басқа күрделі молекулалардың пайда болуына әкеліп соқтыратын процесс. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: ikiqat əvəzetmə 4. Қырғыз: кош алмаштыруу 5. Өзбек: ikki marta almashtirish 6. Түрік: çift ikame 7. Ағылшын: double substitution 8. Испан: doble sustitución 9. Неміс: doppelter ersatz 10. Француз: double substitution 11. Бекітілген нұсқасы: замещение - орынбасу (хим.) (2006), замещение - алмастыру (2016) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "қос орынбасу" нұсқасын қолдаймыз. | +6 |
29. | формулы суммы | қосу формулалары | формулы суммықосу формулаларыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қосу формулалары – екі бұрыштың қосындысы мен айырымының тригонометриялық функцияларын сол бұрыштардың тригонометриялық функциялары арқылы өрнектейтін формулалар. 2. Этимологиясы: лат. "formula" сөзі "бейне" деген мағынаны береді. 3. Әзербайжан: cəmi düsturlar 4. Қырғыз: суммасы формулалар 5. Өзбек: yig'indisi formulalari 6. Түрік: toplam formülleri 7. Ағылшын: sum formulas 8. Испан: fórmulas de suma 9. Неміс: Summenformeln 10. Француз: formules de somme 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "қосу формулалары" нұсқасын қолдаймыз. | -8 |
30. | блинчик | құймақша, жайма құймақ | блинчикқұймақша, жайма құймақСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жайма құймақ, құймақша – сұйық қамырдан дөңгелектеніп пішінделінген, табада пісірілген жұқа қамыр. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: pancake 4. Қырғыз: куймак 5. Өзбек: pancake 6. Түрік: krep 7. Ағылшын: pancake 8. Испан: crepe 9. Неміс: Pfannkuchen 10. Француз: crêpe 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Қоғамдық тамақтану объектілеріне қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптар" санитариялық қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2022 жылғы 17 ақпандағы № ҚР ДСМ-16 бұйрығына өзгеріс енгізу туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің м.а. 2023 жылғы 4 сәуірдегі № 58 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2023 жылғы 5 сәуірде № 32368 болып тіркелді. ... туралған ет қосылған құймақтарды... 13. Ұсыныстар: «құймақша», «Тамақ өнеркәсібі және тұрмыстық қызмет» сөздігінде осындай нұсқада қолданылған. | +12 |
31. | оптический прицел головки объектива | линзаның бас оптикалық өсі | оптический прицел головки объективалинзаның бас оптикалық өсіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Линзаның бас оптикалық өсі – линза беттерінің қисықтық центрлері арқылы өтетін түзу. 2. Этимологиясы: нем. lіnse, лат. lens – “оптикалық шыны, әйнек” 3. Әзербайжан: optik görmə başı lensə 4. Қырғыз: линзанын негизги оптикалык осу 5. Өзбек: linzaning asosiy optik osi 6. Түрік: merceğin ana optik ekseni 7. Ағылшын: principal optical axis of the lens 8. Испан: eje óptico principal de la lente 9. Неміс: optische hauptachse der linse 10. Француз: axe optique principal de la lentille 11. Бекітілген нұсқасы: көздеу - прицеливаться (2020) 12. Заңнамадағы қолданысы: - 13. Ұсыныстар: "көздеме" немесе "оптикалық көздеме" деген атауды ұсынамын. | -8 |
32. | оптический центр линзы | линзаның оптикалық ортасы | оптический центр линзылинзаның оптикалық ортасыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Линзаның оптикалық центрі, линзаның оптикалық ортасы – бас оптикалық өстің линза жазықтығымен қиылысу нүктесі. 2. Этимологиясы: нем. lіnse, лат. lens – “оптикалық шыны”, “әйнек”; грек. оptіke – “көзбен қабылдау жөніндегі ғылым”. 3. Әзербайжан: optik mərkəzi lens 4. Қырғыз: оптикалык борбор линза 5. Өзбек: optik markaz linzalari 6. Түрік: optik merkez lens 7. Ағылшын: optical center lens 8. Испан: lente de centro óptico 9. Неміс: optische mittellinse 10. Француз: lentille centrale optique 11. Бекітілген нұсқасы: орталық - центр (2020) 12. Заңнамадағы қолданысы: - 13. Ұсыныстар: "линзаның оптикалық ортақ нүктесі" деген атауды ұсынамын. | +12 |
33. | маргарин | маргарин | маргаринмаргаринСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Маргарин – жануарлардың майлары бар (немесе онсыз), балықтар мен теңіз сүтқоректілерінің майлары бар (немесе онсыз) модификацияланбаған және (немесе) модификацияланбаған өсімдік майларынан, сүт және (немесе) оны қайта өңдеу өнімдері, тағамдық қоспалар және т. б. қосылған немесе қосылмаған судан тұратын майдың массалық үлесі кемінде 20% болатын эмульсиялық май өнімі тағамдық ингредиенттер. 2. Этимологиясы: франц. margarine – «маргарин» 3. Әзербайжан: marqarin 4. Қырғыз: маргарин 5. Өзбек: margarin 6. Түрік: margarin 7. Ағылшын: margarine 8. Испан: margarina 9. Неміс: margarine 10. Француз: margarine 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Алматы және Қарағанды маргарин зауыттарын жеке жоба бойынша жекешелендiру туралы. Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинетi қаулы етедi: 1. Алматы және Қарағанды маргарин зауыттары үшiн инвесторлар таңдау... 13. Ұсыныстар: "маргарин" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
34. | активный ряд металлов | металдардың активтік қатары | активный ряд металловметалдардың активтік қатарыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Металдардың активтік қатары – белсенділіктерінің кемуіне қарай орналасқан металдар қатары. 2. Этимологиясы: грек. metallon - “рудник”, “металл”. 3. Әзербайжан: aktiv metal seriyası 4. Қырғыз: металлдардын активдүү катарлары 5. Өзбек: metallarning faol qatori 6. Түрік: aktif metal aralığı 7. Ағылшын: active range of metals 8. Испан: gama activa de metales 9. Неміс: aktive reihe von metallen 10. Француз: gamme active de métaux 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрінің 2022 жылғы 21 қарашадағы № 467 бұйрығы. Мысалы: “металдардың белсенділік қатарын құру”. 13. Ұсыныстар: "металдардың белсенділік қатары" деген атауды ұсынамын. | -6 |
35. | молярный объем | мольдік көлем, молярлық көлем, мөлдік көлем | молярный объеммольдік көлем, молярлық көлем, мөлдік көлемСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Мольдік көлем – зат көлемінің оның мөлшеріне қатынасы, сан жағынан бір моль заттың көлеміне тең. 2. Этимологиясы: лат. lapis molaris – «диірмен тасы» 3. Әзербайжан: molar həcmi 4. Қырғыз: молярдык көлөм 5. Өзбек: molyar hajm 6. Түрік: molar hacim 7. Ағылшын: molar volume 8. Испан: volumen molar 9. Неміс: molarvolumen 10. Француз: volume molaire 11. Бекітілген нұсқасы: моль - мөл (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: "Парниктік газдар шығарындылары мен сіңірулерін есептеу жөніндегі әдістемелерді бекіту туралы". ...мөлшерлік үлесте немесе молярлық үлесте беріледі. 13. Ұсыныстар: "молярлық көлем" нұсқасын қолдаймыз. | +10 |
36. | молярная масса | мольдік масса, молярлық масса, мөлдік масса | молярная массамольдік масса, молярлық масса, мөлдік массаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Мольдік масса – заттың сипаттамасы, заттың массасының оның мөлшеріне қатынасы. 2. Этимологиясы: лат. massa – «құйма, бөлшек» 3. Әзербайжан: molar kütlə 4. Қырғыз: молярдык масса 5. Өзбек: molyar massa 6. Түрік: molar kütle 7. Ағылшын: molar mass 8. Испан: masa molar 9. Неміс: molmasse 10. Француз: masse molaire 11. Бекітілген нұсқасы: моль - мөл (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: "Парниктік газдар шығарындылары мен сіңірулерін есептеу жөніндегі әдістемелерді бекіту туралы". ...мөлшерлік үлесте немесе молярлық үлесте беріледі. 13. Ұсыныстар: "молярлық масса" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
37. | молярная концентрация | молярлық концентрация, мөлдік концентрация | молярная концентрациямолярлық концентрация, мөлдік концентрацияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Молярлық концентрация – қоспаның көлем бірлігіндегі компоненттің зат мөлшері (моль саны). 2. Этимологиясы: франц. concentration – «шоғырлану, концентрация» 3. Әзербайжан: molar konsentrasiyası 4. Қырғыз: молярдык концентрация 5. Өзбек: molyar konsentratsiya 6. Түрік: molar konsantrasyon 7. Ағылшын: molar concentration 8. Испан: concentración molar 9. Неміс: molare konzentration 10. Француз: concentration molaire 11. Бекітілген нұсқасы: моль - мөл (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: "Парниктік газдар шығарындылары мен сіңірулерін есептеу жөніндегі әдістемелерді бекіту туралы". ...мөлшерлік үлесте немесе молярлық үлесте беріледі. 13. Ұсыныстар: "молярлық концентрация" нұсқасын қолдаймыз. | +8 |
38. | денитрификация | нитратсыздандыру, нитритсіздендіру | денитрификациянитратсыздандыру, нитритсіздендіруСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Нитратсыздандыру – өсімдіктер мен микроорганизмдер аммоний тұздарын нитраттар сияқты пайдаланады. Нитраттардың біраз бөлігін бактериялар қарапайым азотқа дейін ыдыратады, түзілген азот атмосфераға тарайтын процесс. 2. Этимологиясы: лат. de – «сөзалды қосымша», nitr (ogenium) – «азот» және facio – «жасаймын» 3. Әзербайжан: denitrifikasiya 4. Қырғыз: денитрификация 5. Өзбек: denitrifikatsiya 6. Түрік: denitrifikasyon 7. Ағылшын: denitrification 8. Испан: desnitrificación 9. Неміс: denitrifikation 10. Француз: dénitrification 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Ең озық қолжетімді технологиялар тізбесін бекіту туралы". ... төмендету үшін итрификациялаумен-денитрификациялаумен аэротенкаларда механикалық және биологиялық тазарту Бірінші кезеңге қосымша: түйіршікті сүзгілерде сүзу... 13. Ұсыныстар: "денитрификация" нұсқасын қолдаймыз. | +10 |
39. | угловое увеличение оптического прибора | оптикалық аспаптың бұрыштық ұлғайтуы, оптикалық құралдың бұрыштама ұлғайтуы | угловое увеличение оптического прибораоптикалық аспаптың бұрыштық ұлғайтуы, оптикалық құралдың бұрыштама ұлғайтуыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Оптикалық аспаптың бұрыштық ұлғайтуы – бұл денені оптикалық аспаппен қарағандағы көру бұрышы тангенсінің жай көзбен көрінетін ең жақсы қашықтықтан қарағандағы көру бұрышы тангенсіне қатынасы. денені оптикалық аспапен қарағандағы көру бұрышының тангесінің жай көзбен көрінетін ең жақсы қашықтықтан қарағандағы көру бұрышы тангенсіне қатынасы. 2. Этимологиясы: грек. optіke – “көзбен қабылдау жөніндегі ғылым”, optas – “көрінетін”. 3. Әзербайжан: optik cihazın açısal böyüdülməsi 4. Қырғыз: оптикалык аспаптын бурчтук чоңойтуусу 5. Өзбек: optik asbobning burchak kattalashishi 6. Түрік: optik cihazın açısal artışı 7. Ағылшын: angular magnification of an optical device 8. Испан: ampliación angular del instrumento óptico 9. Неміс: winkelvergrößerung des optischen geräts 10. Француз: gain angulaire de dispositif optique 11. Бекітілген нұсқасы: бұрыштық орын ауыстыру - угловое перемещение (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрінің 2022 жылғы 21 қарашадағы №467 бұйрығы. Мысалы: Оптикалық құралдар. 13. Ұсыныстар: "оптикалық құралдың бұрыштама ұлғайтуы" деген атауды ұсынамыз. | 0 |
40. | оптоволоконный осветитель | оптоталшықтық жарықтандырғыш | оптоволоконный осветительоптоталшықтық жарықтандырғышСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Оптоталшықтық жарықтандырғыш – жарық көзін, жинау линзасын, талшықты жарық өткізгішті, диффузиялық линза түріндегі жарық үлестіруін қамтиды 2. Этимологиясы: грек. оptіke – “көзбен қабылдау жөніндегі ғылым” 3. Әзербайжан: fiber optik işıqlandırıcı 4. Қырғыз: була-оптикалык жарык берүүчү 5. Өзбек: optik tolali yoritgich 6. Түрік: fiber optik aydınlatıcı 7. Ағылшын: fiber optic illuminator 8. Испан: iluminador de fibra óptica 9. Неміс: lichtwellenleiter 10. Француз: illuminateur à fibre optique 11. Бекітілген нұсқасы: оптическое волокно - оптикалық талшық (2007) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрінің 2022 жылғы 21 қарашадағы №467 бұйрығы. Мысалы: “оптоталшық”. 13. Ұсыныстар: "оптикалық жарық талшықтары" деген атауды ұсынамыз. | +14 |
41. | cквозные подходы | өтпелі тәсілдер | cквозные подходыөтпелі тәсілдерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Өтпелі тәсілдер – мемлекеттік сатып алуды басқару саласындағы негізгі құзыреттер жүйесін қалыптастыруда қолданылатын тәсілдер. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: keçid yanaşmaları 4. Қырғыз: өткөөл ыкмалар 5. Өзбек: oxirigacha yondashuvlar 6. Түрік: uçtan uca yaklaşımlar 7. Ағылшын: cross-cutting approaches 8. Испан: enfoques transversales 9. Неміс: übergreifende ansätze 10. Француз: approches transversales 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Еуразиялық экономикалық одақтың ортақ қаржы нарығын қалыптастыру тұжырымдамасы туралы Жоғары Еуразиялық экономикалық Кеңестің 2019 жылғы 1 қазандағы №20 шешімі. Мысалы: басымды мақсатының бірі болып табылады. Аталған мақсатты іске асыру үшін мүше мемлекеттер: қаржы нарықтарындағы тәуекелдерді реттеу тәсілдерін; ортақ қаржы. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген талдауларды басшылыққа ала отырып, "өтпелі тәсілдер" нұсқасын қолдаймыз. | +12 |
42. | вмещающие породы | пайдалы қазбалы тау жынысы, негізгі тау жынысы | вмещающие породыпайдалы қазбалы тау жынысы, негізгі тау жынысыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Пайдалы қазбалы тау жынысы – кен орны, пайдалы қазбалары бар басқа геологиялық денесі бар тау жынысы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: ana süxurlar 4. Қырғыз: аска таштар 5. Өзбек: mezbon jinslar 6. Түрік: ev sahibi kayalar 7. Ағылшын: host rocks 8. Испан: rocas anfitrionas 9. Неміс: Wirtsgestein 10. Француз: roches hôtes 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Жер қойнауын мемлекеттік геологиялық зерттеу жөніндегі жұмыстарды жүргізуге арналған уақыт және баға нормаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрінің 2018 жылғы 29 мамырдағы №402 бұйрығы. Мысалы: дайындық және пайдалы қазбаларды іздестірумен геологиялық түсіру жұмыстарына дайындық кезеңі жұмыстарын жүргізуге арналған уақыт нормалары. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген талдауларды басшылыққа ала отырып, "пайдалы қазбалы тау жынысы" нұсқасын қолдаймыз. | -1 |
43. | поза (вынужденная поза) | поза (мәжбүрлі ұстаным) | поза (вынужденная поза)поза (мәжбүрлі ұстаным)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Поза (мәжбүрлі ұстаным) – компания немесе сала сыртқы ортадағы өзгерістерге жауап ретінде белгілі бір әрекеттерді немесе стратегияларды қабылдауы керек жағдай, мысалы, заңнамадағы өзгерістер, экономикалық дағдарыстар, бәсекелестік және т.б. 2. Этимологиясы: фр. лат. posare – «тоқтау» 3. Әзербайжан: mövqe (məcburi mövqe) 4. Қырғыз: позиция (мажбур позиция) 5. Өзбек: pozitsiya (majburiy pozitsiya) 6. Түрік: pozisyon (zorunlu pozisyon) 7. Ағылшын: position (forced position) 8. Испан: posición (posición forzada) 9. Неміс: position (erzwungene position) 10. Француз: poste (poste forcée) 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: орыс тілінен енген поза (вынужденная поза) сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы әлі бекітілмеген. Терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминдік сөз тіркесінің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі поза (вынужденная поза) сөз тіркесі қазақ тіліне "қалып (мәжбүрлі қалып)" сөз тіркесімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | -6 |
44. | активность радиоактивного элемента | радибелсенді элементтің белсенділігі, радиобелсенді элементтің белсенділігі | активность радиоактивного элементарадибелсенді элементтің белсенділігі, радиобелсенді элементтің белсенділігіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Радиоактивті элементтің белсенділігі – оның ядроларының ыдырау жылдамдығы. 2. Этимологиясы: лат. radio – “оқимын, сәуле шығарамын”; radius – “сәуле”; лат. actіvus – “белсенді” 3. Әзербайжан: radioaktiv elementin fəaliyyəti 4. Қырғыз: радиоактивдүү элементтин активдүүлүгү 5. Өзбек: radioaktiv elementning faolligi 6. Түрік: radyoaktif bir elementin aktivitesi 7. Ағылшын: activity of a radioactive element 8. Испан: actividad de un elemento radiactivo 9. Неміс: aktivität eines radioaktiven elements 10. Француз: activité d'un élément radioactif 11. Бекітілген нұсқасы: жер бетінің радиактивті ластануы - радиоактивное загрязнение поверхности (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: "Радиациялық қауіпті объектілерге қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптар" санитариялық қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2022 жылғы 25 тамыздағы № ҚР ДСМ-90 бұйрығы. Мысалы: “…радиоактивті заттардың химиялық және радиациялық сипаттамасын…” 13. Ұсыныстар: "радиоактивті элементтің белсенділігі" деген атауды ұсынамыз. | +4 |
45. | активность радиоактивного вещества | радиоактивті заттың активтілігі, радиобелсенді заттектің белсенділігі, радибелсенді заттектің белсенділігі | активность радиоактивного веществарадиоактивті заттың активтілігі, радиобелсенді заттектің белсенділігі, радибелсенді заттектің белсенділігіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Радиоактивті заттың активтілігі – уақыт бірлігі ішінде ыдырайтын ядролар санымен анықталатын шама. 2. Этимологиясы: лат. radio – “оқимын, сәуле шығарамын”; radius – “сәуле”; лат. actіvus – “белсенді” 3. Әзербайжан: radioaktiv mənbənin aktivləşdirilməsi 4. Қырғыз: радиоактивдүү булакты активдештирүү 5. Өзбек: radioaktiv manbani faollashtirish 6. Түрік: radyoaktif kaynağın aktivasyonu 7. Ағылшын: activation of a radioactive source 8. Испан: activación de la fuente radiactiva 9. Неміс: automatische eiweißsysteme 10. Француз: activation d'une source radioactive 11. Бекітілген нұсқасы: радиактивті қалдықтар - отходы радиоактивные (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: "Радиациялық қауіпті объектілерге қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптар" санитариялық қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2022 жылғы 25 тамыздағы № ҚР ДСМ-90 бұйрығы. Мысалы: “…радиоактивті заттардың химиялық және радиациялық сипаттамасын…” 13. Ұсыныстар: "радиоактивті заттың белсенділігі" деген атауды ұсынамыз. | +2 |
46. | активация радиоактивного источника | радиоактивті көздің активтілігі, радиобелсенді көздің белсенділігі, радибелсенді көздің белсенділігі | активация радиоактивного источникарадиоактивті көздің активтілігі, радиобелсенді көздің белсенділігі, радибелсенді көздің белсенділігіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Радиоактивті көздің активтілігі – сәулеленуші көздің радиоктивті атом ядросының толық ыдырау санының осы ыдырау саны өткен уақыт аралығына қатынасы. 2. Этимологиясы: лат. radio – “оқимын, сәуле шығарамын”; radius – “сәуле”; лат. actіvus – “белсенді” 3. Әзербайжан: radioaktiv mənbənin aktivləşdirilməsi 4. Қырғыз: радиоактивдүү булакты активдештирүү 5. Өзбек: radioaktiv manbani faollashtirish 6. Түрік: radyoaktif kaynağın aktivasyonu 7. Ағылшын: activation of a radioactive source 8. Испан: activación de la fuente radiactiva 9. Неміс: automatische eiweißsysteme 10. Француз: activation d'une source radioactive 11. Бекітілген нұсқасы: радиактивті ластану - радиоактивное загрязнение (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: "Радиациялық қауіпті объектілерге қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптар" санитариялық қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2022 жылғы 25 тамыздағы № ҚР ДСМ-90 бұйрығы. Мысалы: …радиоактивті көзді алуды, …активті белсенділік, бір граммға Беккерель (бұдан әрі – Бк/г). 13. Ұсыныстар: "радиоактивті көздің активтенуі" деген атауды ұсынамыз. | +1 |
47. | радиоактивный распад | радиоактивті ыдырау, радибелсенді ыдырау, радиобелсенді ыдырау | радиоактивный распадрадиоактивті ыдырау, радибелсенді ыдырау, радиобелсенді ыдырауСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Радиоактивті ыдырау – тұрақсыз атом ядросының спонтанды ыдырап басқа атом ядросына түрленуі және сәулелер шығару қабілеті. 2. Этимологиясы: лат. radio – “оқимын”, “сәуле шығарамын”; radius – “сәуле”; лат. actіvus – “белсенді”. 3. Әзербайжан: radioaktiv çürümə 4. Қырғыз: радиоактивдүү ажыроо 5. Өзбек: radioaktiv parchalanish 6. Түрік: radyoaktif bozunma 7. Ағылшын: radioactive decay 8. Испан: desintegración radiactiva 9. Неміс: radioaktiver zerfall 10. Француз: désintégration radioactive 11. Бекітілген нұсқасы: гамма (γ) ыдырау - гамма (γ) распад (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрінің 2022 жылғы 21 қарашадағы № 467 бұйрығы. Мысалы: “радиоактивті ыдырау заңы”. 13. Ұсыныстар: "радиоактивті ыдырау" деген атауды қалдыруды ұсынамын. | +9 |
48. | фидуциарная ответственность | сенім жауапкершілігі, фидуциарлық жауапкершілік | фидуциарная ответственностьсенім жауапкершілігі, фидуциарлық жауапкершілікСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сенім жауапкершілігі, фидуциарлық жауапкершілік - қаржылық активтер менеджерінің адалдық пен сенімді сақтай отырып, клиенттердің мүдделерін өз мүдделерінен жоғары қою міндеті. 2. Этимологиясы: лат. fiducia - «сенім». 3. Әзербайжан: fidusiar məsuliyyət 4. Қырғыз: фидуциардык жоопкерчилик 5. Өзбек: ishonchli javobgarlik 6. Түрік: güvene dayalı sorumluluk 7. Ағылшын: fiduciary responsibility 8. Испан: responsabilidad fiduciaria 9. Неміс: treuhänderische Verantwortung 10. Француз: responsabilité fiduciaire 11. Бекітілген нұсқасы: фидуциарные деньги, фиатные деньги - фидуциялық ақша, фиаттық ақша (2021), фидуциарные сделки - фидуциялық мәмілелер (2016), фидуциарные деньги - фидуциарлық ақша (қаржы -кредит) (2006), ответственность – жауапкершілік (2016) 12. Заңнамадағы қолданысы: фидуциарный – фидуциарлық, ответственность – жауапкершілік. 13. Ұсыныстар: орыс тілінен енген фидуциарная ответственность сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы бекітілмеген. Тек фидуциарные деньги, фиатные деньги сөз тіркесі фидуциялық ақша, фиаттық ақша деп, ал фидуциарные сделки сөз тіркесі фидуциялық мәмілелер және ответственность сөзі жауапкершілік деп жеке-жеке бекітілген. Заңнамада фидуциарный сөзі түпнұсқалық фидуциарлық күйінде және ответственность сөзі жауапкершілік деп қолданылып жүр. Бекітілген терминдер сөздігіндегі жеке нұсқаларын, заңнамадағы қолданысы мен терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге алсақ, фидуциарная ответственность сөз тіркесінің қазақ тіліне «сенім жауапкершілігі» деп аударылғанын дұрыс деп ойлаймыз. | +3 |
49. | щелочно-земельный металл | сілтілікжер металы, сілті-жер металы | щелочно-земельный металлсілтілікжер металы, сілті-жер металыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сілтілікжер металы – барлық сілтілікжер металдарының химиялық белсенділігі жоғары, сондықтан олар табиғатта тек қосылыстар түрінде кездеседі. 2. Этимологиясы: грек. métallon, metalléuo "қазу, жерден алу" 3. Әзербайжан: qələvi torpaq metal 4. Қырғыз: жердин щелочтуу металы 5. Өзбек: ishqoriy tuproq metalli 6. Түрік: alkali toprak metali 7. Ағылшын: alkaline earth metal 8. Испан: metal alcalinotérreo 9. Неміс: erdalkalimetall 10. Француз: métal alcalino-terreux 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген талдауларды басшылыққа ала отырып, "сілтілікжер металы" нұсқасын қолдаймыз. | +9 |
50. | солянка | солянка, тұз көже | солянкасолянка, тұз көжеСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тұз көже – дәмі жағынан қышқылтым көжелерге жақын, бірақ одан да өткір ежелгі орыс тағамы. 2. Этимологиясы: *zelь: зе́ле (болг.), зе̑ље (серб.), zelí (чех) - капуста 3. Әзербайжан: hodgepodge 4. Қырғыз: баштык 5. Өзбек: solyanka 6. Түрік: hodgepodge 7. Ағылшын: solyanka 8. Испан: solianka 9. Неміс: Soljanka 10. Француз: solianka 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: бекітілген терминдер қатарында жоқ. Заңнама мәтінінде қолданыс таппаған. Біздің ұсынысымыз: «тұз көже» | +7 |
51. | естественная радиоактивность | табиғи радиоактивтілік, табиғи радиобелсенділік, табиғи радибелсенділік | естественная радиоактивностьтабиғи радиоактивтілік, табиғи радиобелсенділік, табиғи радибелсенділікСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Табиғи радиоактивтілік - радиоактивті сәуле шығару арқылы бір ядролардың өздігінен басқа ядроларға айналуы. 2. Этимологиясы: лат. radio – “оқимын, сәуле шығарамын”; radius – “сәуле”; лат. actіvus – “белсенді”. 3. Әзербайжан: təbii radioaktivlik 4. Қырғыз: табигый радиоактивдүүлүк 5. Өзбек: tabiiy radioaktivlik 6. Түрік: doğal radyoaktivite 7. Ағылшын: natural radioactivity 8. Испан: radiactividad natural 9. Неміс: natürliche radioaktivität 10. Француз: radioactivité naturelle 11. Бекітілген нұсқасы: табиғи ластану - естественное загрязнение (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: "Жалпы білім беру ұйымдарына арналған жалпы білім беретін пәндердің, бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім деңгейлерінің таңдау курстарының үлгілік оқу бағдарламаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрінің 2022 жылғы 16 қыркүйектегі № 399 бұйрығына өзгерістер енгізу туралы Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрінің 2022 жылғы 21 қарашадағы № 467 бұйрығы. Мысалы: табиғи радиоактивтілік 13. Ұсыныстар: "табиғи радиоактивтілік" деген атауды қалдыруды ұсынамыз. | +9 |
52. | естественные семейства | табиғи топ, ұялас, топтас | естественные семействатабиғи топ, ұялас, топтасСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Табиғи топ – химиялық және физикалық қасиеттерінің ұқсастығы бойынша біріктірілген элементтер тобы. Олар мынадай ұялас топтарға бөлінеді: Сілтілік металдар – Na, K, Cs, Rb, Li. Галогендер – F, CI, Br, I Сілтілік жер металдары – Mg, Ca, Sr, Ba Халькогендер – O, S, Se, Te. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: təbii ailələr 4. Қырғыз: табигый үй-бүлөлөр 5. Өзбек: tabiiy oilalar 6. Түрік: doğal aileler 7. Ағылшын: natural families 8. Испан: familias naturales 9. Неміс: natürliche Familien 10. Француз: familles naturelles 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "табиғи топ", "табиғи ұялас", "топтас" деген нұсқаларды қолдаймыз. | +7 |
53. | крайняя нищета | тақыр кедейлік, жоқшылық | крайняя нищетатақыр кедейлік, жоқшылықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тақыр кедейлік – қайыршылық немесе шегіне жеткен қайыршылық, абсолютті кедейлік– азық-түлік, ауыз су, санитария, денсаулық сақтау, баспана, білім мен ақпарат қажеттілігі сияқты адамның негізгі қажеттіліктерінің қатты жетіспеушілігімен сипатталатын жай-күйі. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: həddindən artıq yoxsulluq 4. Қырғыз: өтө жакырчылык 5. Өзбек: haddan tashqari qashshoqlik 6. Түрік: aşırı yoksulluk 7. Ағылшын: extreme poverty 8. Испан: extrema miseria 9. Неміс: extreme Armut 10. Француз: extrême pauvreté 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Мүгедектердің құқықтары туралы конвенцияға және Мүгедектердің құқықтары туралы конвенцияға Факультативтік хаттамаға қол қою туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2008 жылғы 11 желтоқсандағы №711 Жарлығы. Мысалы: аспектіні ескеру қажеттігін атап көрсете отырып , t ) мүгедектердің көпшілігінің жоқшылық жағдайда өмір сүруі фактісін атап көрсете отырып және... 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген талдауларды басшылыққа ала отырып, "жоқшылық" нұсқасын қолдаймыз. | +9 |
54. | позиционирование | таныту, позициялау | позиционированиетаныту, позициялауСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Таныту, позициялау – маркетологтардың әртүрлі тактикаларды қолдана отырып, мақсатты аудитория санасында қалыптастыратын компанияның немесе өнімнің бейнесі. 2. Этимологиясы: ағыл. positioning – «позициялау» 3. Әзербайжан: yerləşdirmə 4. Қырғыз: жайгаштыруу 5. Өзбек: joylashuv 6. Түрік: konumlandırma 7. Ағылшын: positioning 8. Испан: posicionamiento 9. Неміс: positionierung 10. Француз: positionnement 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: позиционирование - жайғастыру; позиционирование - позициялау; позиционирование - көрсету; позиционирование - ұстанымдану; позиционирование - ұстаным. 13. Ұсыныстар: орыс тілінен енген позиционирование сөзінің қазақ тіліндегі баламасы әлі бекітілмеген. Дегенмен заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде бұл сөздің бірнеше варианттары кездеседі: жайғастыру, позициялау, көрсету, ұстанымдану, ұстаным. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге алсақ, позиционирование сөзі қазақ тіліне "жайғастыру" сөзімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | -1 |
55. | острое отсутствие (продовольственной системы) | тапшылық (азық-түлік жүйесінің), өткір тапшылық, тапшылық (азық-түлік жүйесіндегі) | острое отсутствие (продовольственной системы)тапшылық (азық-түлік жүйесінің), өткір тапшылық, тапшылық (азық-түлік жүйесіндегі)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тапшылық (азық-түлік жүйесіндегі) – адамның жеткілікті мөлшерде азық-түлік тұтыну мүмкіндігінің болмағандығынан тұрмысында жайсыздықтың пайда болуы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: qıtlıq (qida sistemində) 4. Қырғыз: тартыштык (азык-түлүк системасында) 5. Өзбек: defitsit (oziq-ovqat tizimida) 6. Түрік: akut yokluk (gıda sistemi) 7. Ағылшын: deficit (in the food system) 8. Испан: déficit (en el sistema alimentario) 9. Неміс: defizit (im Ernährungssystem) 10. Француз: déficit (dans le système alimentaire) 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: 2013-2015 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Қазақстан Республикасының 2012 жылғы 23 қарашадағы №54-V Заңы. Мысалы: 5)тапшылық – 790 558 084 мың теңге немесе елдiң жалпы iшкi өнiмiнiң 2,3 пайызы; 6) бюджет тапшылығын қаржыландыру – 790 558 084 мың теңге. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген талдауларды басшылыққа ала отырып, "тапшылық (азық-түлік жүйесіндегі)" деген нұсқаны ұсынамыз. | +3 |
56. | передача зависимости аналитическим способом | тәуелділікті талдау тәсілімен беру, тәуелділікті аналитикалық тәсілмен беру | передача зависимости аналитическим способомтәуелділікті талдау тәсілімен беру, тәуелділікті аналитикалық тәсілмен беруСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тәуелділікті аналитикалық тәсілмен беру – шамалар арасындағы тәуелділікті формуламен беру тәсілі. 2. Этимологиясы: Грек тіліндегі "άναλυτικά" "талдау өнері" деген мағына береді. 3. Әзербайжан: asılılığın analitik şəkildə keçməsi 4. Қырғыз: көз карандылыкты аналитикалык жол менен өткөрүү 5. Өзбек: qaramlikni analitik tarzda o'tkazish 6. Түрік: bağımlılığı analitik bir şekilde geçirmek 7. Ағылшын: passing the dependency in an analytical way 8. Испан: pasando la dependencia de forma analítica 9. Неміс: Übergeben der Abhängigkeit auf analytische Weise 10. Француз: passer la dépendance de manière analytique 11. Бекітілген нұсқасы: аналитикалық таразылар - весы аналитические (2021), етістіктің аналитикалық тұлғасы - аналитическая форма глагола (2020) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "тәуелділікті аналитикалық тәсілмен беру" нұсқасын қолдаймыз. | +9 |
57. | передача последовательности рекуррентным способом | тізбекті рекурренттік тәсілмен беру | передача последовательности рекуррентным способомтізбекті рекурренттік тәсілмен беруСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тізбекті рекурренттік тәсілмен беру – қандай да бір мүшесінен бастап кез келген мүшесін алдыңғы (бір немесе бірнеше) мүшесі арқылы өрнектеу. 2. Этимологиясы: лат. "recurrens" сөзі "оралушы" деген мағына береді. 3. Әзербайжан: ardıcıllıqla təkrarlanan şəkildə keçmək 4. Қырғыз: кайталануучу жол менен ырааттуу өтүү 5. Өзбек: ketma-ketlikni takroriy tarzda o'tkazish 6. Түрік: bir diziyi yinelenen bir şekilde geçirmek 7. Ағылшын: passing a sequence in a recurrent way 8. Испан: pasar una secuencia de forma recurrente 9. Неміс: Übergeben einer Sequenz auf wiederkehrende Weise 10. Француз: passer une séquence de manière récurrente 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "тізбекті рекурренттік тәсілмен беру" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
58. | живые организмы | тірі ағзалар, тірі организмдер | живые организмытірі ағзалар, тірі организмдерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тірі организмдер – көптеген қасиеттері бар денелер. Олар қоректенеді, өседі, дамиды, көбейеді және т.б. Тірі организмдер жансыз табиғат денелеріне қарағанда едәуір күрделі химиялық құрамға ие (бұл әсіресе ақуыздар мен нуклеин қышқылдарына қатысты). 2. Этимологиясы: еж. грек. ὄργανον – «құрал, сайман; машина; орган» 3. Әзербайжан: canlı orqanizmlər 4. Қырғыз: тирүү организмдер 5. Өзбек: tirik organizmlar 6. Түрік: canlı organizmalar 7. Ағылшын: living organisms 8. Испан: organismos vivos 9. Неміс: lebewesen 10. Француз: organismes vivants 11. Бекітілген нұсқасы: закаленный организм - шыныққан ағза (2019), регистрация реакции организма - ағза реакциясын тіркеу (2022), обсеменение микроорганизмами - микроорганизмдермен ластану (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2023 жылғы 7 сәуірдегі №64 бұйрығы. "Ағзалардың (ағза бөлігінің) және (немесе) тіндердің (тін бөлігінің) қайтыс болғаннан кейінгі донорлығына адамның тірі кезінде. 13. Ұсыныстар: "тірі ағзалар" (организм сөзінің қазақша баламасы ағза болып қалыптасып кеткен). Берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе «тірі ағзалар» сөзін термин ретінде қайта бекітуді ұсынамыз. | +12 |
59. | внедорожный транспорт | тіркеумен жүретін көлік | внедорожный транспорттіркеумен жүретін көлікСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тіркеумен жүретін көлік. 1) Жол таңдамайтын көлік – алдыңғы және артқы доңғалақтарының жерден жоғары болуы есебінен жолсыз жерлерден өту қабілеті жоғары көлік. 2) Тіркеме вагон – моторвагонды жылжымалы құрам (МВПС) немесе трамвай құрамында пайдаланылатын моторсыз (тартқыш қозғалтқышсыз) вагон. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: qoşqu vaqonları 4. Қырғыз: чиркегич унаалар 5. Өзбек: tirkamali vagonlar 6. Түрік: römork vagonları 7. Ағылшын: trailed wagons 8. Испан: vagones de remolque 9. Неміс: anhängerwagen 10. Француз: wagons remorques 11. Бекітілген нұсқасы: транспорт - көлік (1992) 12. Заңнамадағы қолданысы: «Жолаушылар вагондарына техникалық қызмет көрсетуді, қайта жаңартуды және жаңғыртуды жүзеге асыратын объектілерді пайдалануға және күтіп-ұстауға қойылатын санитарлық-эпидемиологиялық талаптар» санитарлық-эпидемиологиялық ережесі мен нормаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің міндетін атқарушының 2009 жылғы 2 наурыздағы №113 бұйрығы. Мысалы: вагондары тоқтап тұрғанда техникалық қызмет көрсету кезінде белгіленген тәртіппен қарау, тіркемеден ажыратпай ағымдық жөндеу және жабдықтау «Жолаушылар вагондарына техникалық қызмет көрсетуді, қайта жаңартуды және жаңғыртуды жүзеге асыратын объектілерді пайдалануға және күтіп-ұстауға... 13. Ұсыныстар: бұл жерде вагон, тіркеме вагондар, өз бетінше жүрмейтін тіркемелер айтылып тұр, ол әдеттегі жолсызбен жүретін автокөлік құралы ретінде саналмайды, тіркеумен жүретін көлік нұсқасын алсақ, ол жерде теміржолмен жүретін вагон туралы ғана емес, автомобиль де қамтылады, ал термин теміржолмен жүретін вагонға байланысты айтылып отырғандықтан "тіркеме вагон" нұсқасын ұсынамыз. | -12 |
60. | сущностная цель | түпкілікті мақсат, бастапқы мақсат | сущностная цельтүпкілікті мақсат, бастапқы мақсатСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкілікті мақсат – пайданы ұлғайту немесе шығындарды азайту. Бұл мақсат салаға, компания көлеміне және басқа факторларға байланысты өзгеруі мүмкін. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: əsas məqsəd 4. Қырғыз: негизги максат 5. Өзбек: asosiy maqsad 6. Түрік: temel amaç 7. Ағылшын: essential purpose 8. Испан: objetivo esencial 9. Неміс: wesentliches Ziel 10. Француз: objectif essentiel 11. Бекітілген нұсқасы: зерттеу мақсаты – цель исследования (2016) 12. Заңнамадағы қолданысы: - 13. Ұсыныстар: орыс тілінен енген "сущностная цель" сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы бекітілмеген. Заңнамада тек "цель" сөзінің қазақша аудармасы бөлек қолданылып жүр. Мақсат. Заңнамадағы қолданысы мен терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге алсақ, "сущностная цель" сөз тіркесінің қазақ тіліне түпкілікті мақсат деп аударылғанын дұрыс деп ойлаймыз. | +11 |
61. | шурпа с куртом и домашней лапшой, сорпа с куртом и домашней лапшой, суп-лапша домашняя с куртом | үй кеспесі мен құрт қосылған сорпа, құрт қосылған үй кеспесі, құрт қосылған қол кеспесі | шурпа с куртом и домашней лапшой, сорпа с куртом и домашней лапшой, суп-лапша домашняя с куртомүй кеспесі мен құрт қосылған сорпа, құрт қосылған үй кеспесі, құрт қосылған қол кеспесіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Үй кеспесі мен құрт қосылған сорпа – ет, қамыр, құрт қосындысынан тұратын тағам түрі. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: kurt və evdə hazırlanmış əriştə ilə Şurpa 4. Қырғыз: курт жана үй кесмеси менен шурпа 5. Өзбек: shurpa kurt va uy qurilishi noodle bilan 6. Түрік: kurt ve ev yapımı erişte ile shurpa 7. Ағылшын: shurpa with kurt and homemade noodles 8. Испан: shurpa con Kurt y fideos caseros 9. Неміс: schurpa mit kurt und hausgemachten Nudeln 10. Француз: shurpa au Kurt et nouilles maison 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: бекітілген терминдер қатарында жоқ. Заңнама мәтінінде қолданыс таппаған. Біздің ұсынысымыз: «үй кеспесі мен құрт қосылған сорпа» | +7 |
62. | треугольник с окружностью снаружи | үшбұрышқа сырттай сызылған шеңбер, сыртқы шеңберлі үшбұрыш | треугольник с окружностью снаружиүшбұрышқа сырттай сызылған шеңбер, сыртқы шеңберлі үшбұрышСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Үшбұрышқа сырттай сызылған шеңбер – үшбұрыштың барлық төбелері арқылы өтетін шеңбер. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: kənarda dairə ilə üçbucaq 4. Қырғыз: сыртында тегерек менен үч бурчтук 5. Өзбек: tashqarida aylana bo'lgan uchburchak 6. Түрік: dışında daire olan üçgen 7. Ағылшын: triangle with circle outside 8. Испан: triangulo con circulo afuera 9. Неміс: Dreieck mit Kreis außen 10. Француз: triangle avec cercle à l'extérieur 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "үшбұрышқа сырттай сызылған шеңбер" нұсқасын қолдаймыз. | -5 |
63. | преобразование сходства | ұқсастық түрлендіру, ұқсас түрлендіру | преобразование сходстваұқсастық түрлендіру, ұқсас түрлендіруСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ұқсастық түрлендіру, ұқсас түрлендіру – арақашықтығының арасындағы қатынас сақталатын түрлендіру. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: oxşar çevrilmə 4. Қырғыз: окшош конверсия 5. Өзбек: shunga o'xshash konvertatsiya 6. Түрік: benzer dönüşüm 7. Ағылшын: similar conversion 8. Испан: conversión similar 9. Неміс: ähnliche Konvertierung 10. Француз: conversion similaire 11. Бекітілген нұсқасы: түрлендіру (2012), түрлендіру (2015), ұқсастық (мат.) (1995), аналогия, ұқсастық (филос.) (1971) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, ұқсастық түрлендіру, ұқсас түрлендіру нұсқасын қолдаймыз. | -9 |
64. | стол приставной | ұласпалы үстел, жанама үстел | стол приставнойұласпалы үстел, жанама үстелСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ұласпалы үстел, жанама үстел – негізгі үстелдегі бос орын жетіспеушілігін толтыратын немесе қарапайым үстелді қоюға мүмкіндік жоқ жерде жиһаздың дербес бөлігі ретінде пайдаланылатын қосымша ықшам үстел. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: yan masa 4. Қырғыз: каптал үстөл 5. Өзбек: yon stol 6. Түрік: yan masa 7. Ағылшын: side table 8. Испан: mesa auxiliar 9. Неміс: beistelltisch 10. Француз: table d'appoint 11. Бекітілген нұсқасы: стол – үстел (ақпараттық технология) (2006), рабочий стол - жұмыс үстелі (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: стол приставной - қосымша қойылатын үстел; стол приставной - жалғамалы үстел; стол приставной - жанама үстел; стол приставной - қосымша стол. 13. Ұсыныстар: орыс тілінен енген стол приставной сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы әлі бекітілмеген. Дегенмен 2006 жылы үстел деп, ал 2022 жылы рабочий стол сөз тіркесі құрамында жұмыс үстелі деп аударылып, бекітілген. Заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде бұл сөздің бірнеше варианттары кездеседі: қосымша қойылатын үстел, жалғамалы үстел, жанама үстел, қосымша стол. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге алсақ, стол приставной сөз тіркесі қазақ тіліне "жанама үстел" сөз тіркесімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +5 |
65. | валюта представления | ұсыну валютасы, есеп беру валютасы, есептілік валютасы | валюта представленияұсыну валютасы, есеп беру валютасы, есептілік валютасыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ұсыну валютасы – қаржылық есеп ұсынатын валюта. 2. Этимологиясы: "валюта" сөзі итал. тілінде valuta сөзінен шыққан ("құны, монета, валюта"), лат. valere ("мықты болу, қабілетті болу, құнды болу"). 3. Әзербайжан: təqdimat valyutası 4. Қырғыз: тапшыруу валютасы 5. Өзбек: vakillik valyutasi 6. Түрік: temsil para birimi 7. Ағылшын: presentation currency 8. Испан: moneda de presentación 9. Неміс: präsentationswährung 10. Француз: monnaie de présentation 11. Бекітілген нұсқасы: валюта - валюта (2018) 12. Заңнамадағы қолданысы: Мемлекеттік сыртқы қарыздар және республикалық бюджеттен қоса қаржыландыру бойынша есептілікті ұсыну қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2022 жылғы 13 сәуірдегі №215 қаулысы. Мысалы: Қоса беріліп отырған Мемлекеттік сыртқы қарыздар және республикалық бюджеттен қоса қаржыландыру бойынша есептілікті ұсыну қағидалары бекітілсін Мемлекеттік сыртқы қарыздар және республикалық бюджеттен қоса қаржыландыру бойынша есептілікті ұсыну қағидаларын бекіту туралы. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген талдауларды басшылыққа ала отырып, ұсыну валютасы, есеп беру валютасы, есептілік валютасы нұсқасын қолдаймыз. | +7 |
66. | фрагментарность (осуществления) | фрагментарлық (жүзеге асыру), үзік-созықтық | фрагментарность (осуществления)фрагментарлық (жүзеге асыру), үзік-созықтықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Фрагментарлық (жүзеге асыру), үзік-созықтық – өндіріс процесі жеке кезеңдерге бөлінгенін білдіреді, олардың әрқайсысын әр түрлі өндірушілер орындайды. 2. Этимологиясы: лат. fragmentum – «сынық, кесек, бөлік». 3. Әзербайжан: parçalanma (həyata keçirmə) 4. Қырғыз: фрагменттүүлүк (ишке ашыруу) 5. Өзбек: parchalanish (amalga oshirish) 6. Түрік: parçalanmışlık (uygulamanın) 7. Ағылшын: fragmentation (implementation) 8. Испан: fragmentación (aplicación) 9. Неміс: fragmentierung (Umsetzung) 10. Француз: fragmentation (mise en œuvre) 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: фрагментарность – фрагментарлық; фрагментарность – фрагменттік; фрагментарность – бөлшектену; фрагментарность – үзінділік. 13. Ұсыныстар: орыс тілінен енген фрагментарлық (жүзеге асыру), үзік-созықтық сөз тіркесінің қазақ тілінде бекітілген баламасы әзірше жоқ. Заңнамада бұл сөз бірнеше вариантта аударылып, қолданылып жүр: фрагментарлық, фрагменттік, бөлшектену, үзінділік. Бұл жайт аталған сөз тіркесінің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Заңнамадағы және терминологиялық сөздіктердегі қолданысын және осы терминнің анықтамасын негізге алсақ, фрагментарлық (жүзеге асыру), үзік-созықтық сөз тіркесінің әзірше қазақ тілінде фрагменттік (жүзеге асыру) деп қолданылғанын дұрыс деп ойлаймыз. | -1 |
67. | приращение функции | функцияның өсімшесі | приращение функциифункцияның өсімшесіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Функцияның өсімшесі – мәндер жиынан алынған функцияның екі мәнінің айырымы. 2. Этимологиясы: increment: лат. incrementum "өсу, толықтыру", түбірі increscere - "ішінде немесе үстінде өсу", function: лат. functioned (атау function) "ұсыну, орындау". 3. Әзербайжан: funksiya artımı 4. Қырғыз: функциянын өсүндүсү 5. Өзбек: funksiyani oshirish 6. Түрік: fonksiyon artışı 7. Ағылшын: increment of function 8. Испан: incremento de la función 9. Неміс: funktion inkrementieren 10. Француз: incrément de function 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "функцияның өсімшесі" деген атауды қалдыруды ұсынамыз. | 0 |
68. | центрально-симметричные точки | центрлiк симметриялы нүктелер | центрально-симметричные точкицентрлiк симметриялы нүктелерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Центрлiк симметриялы нүктелер – О нүктесi АВ кесiндiсiнiң ортасы болса, А және В нүктелерi О нүктесiне қарағанда центрлiк симметриялы деп аталады. 2. Этимологиясы: лат. centrum – «орталық» 3. Әзербайжан: mərkəzdənqaçma nöqtələri 4. Қырғыз: борборлоштурулган чекиттер 5. Өзбек: markazlashtiruvchi nuqtalar 6. Түрік: merkezcil noktalar 7. Ағылшын: centripetal points 8. Испан: puntos centrípetos 9. Неміс: zentripetalpunkte 10. Француз: points centripètes 11. Бекітілген нұсқасы: точка - нүкте (матем.) (2015), симметриялы шифр - симметрический шифр (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: - 13. Ұсыныстар: орыс тілінен енген центростремительные точки сөз тіркесінің қазақ тілінде бекітілген баламасы жоқ. Тек точка сөзі ғана нүкте деп бекітілген. Заңнамада да точка сөзі нүкте деп аударылып, қолданылып жүр. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқасын, заңнама мен терминологиялық сөздіктердегі қолданысын және осы термин анықтамасын негізге алсақ, центростремительные точки сөз тіркесінің қазақша баламасы ретінде "орталыққа бағытталған нүктелер" сөз тіркесінің қолданылғанын дұрыс деп ойлаймыз. | +1 |
69. | сглаживание цен | шегін төмендету, бағаны жұмсарту | сглаживание ценшегін төмендету, бағаны жұмсартуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Шегін төмендету, бағаны жұмсарту – белгілі бір уақыт кезеңінде тауарлар немесе қызметтер бағасының ауытқуын азайту процесі. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: qiymət hamarlanması 4. Қырғыз: бааны тегиздөө 5. Өзбек: narxlarni tekislash 6. Түрік: fiyat yumuşatma 7. Ағылшын: price smoothing 8. Испан: suavizado de precios 9. Неміс: preisglättung 10. Француз: lissage des prix 11. Бекітілген нұсқасы: сглаживание – тегістеу (2021), цена – баға (2016) 12. Заңнамадағы қолданысы: - 13. Ұсыныстар: орыс тілінен енген сглаживание цен сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы бекітілмеген. Тек сглаживание және цена жеке сөздері бекітілген. Заңнамада сглаживание сөзі деңгейлестіру сөзімен берілсе, кейбір терминологиялық сөздіктерде бұл сөз тіркесі бағаны тегістеу деп қолданылып жүр. Бекітілген терминдер сөздігіндегі жеке нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге алсақ, сглаживание цен сөз тіркесі қазақ тіліне бағаны тегістеу сөзімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | -9 |
70. | сдвиговый ряд? | ығыспалы қатар | сдвиговый ряд?ығыспалы қатарСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ығыспалы қатар – таңдалым элементтері арасында өзара тең емес элементтерді бір-бірден алып, оларды өсу тәртібімен жазғанда шығатын тізбек. 2. Этимологиясы: shift: көне ағылш. sciftan, scyftan "орналастыру, ретке келтіру", series: латын. series - "қатар, тізбек, серия, реттілік, сабақтастық", serere - ден "қосылу, байланыстыру, ұйымдастыру, бекіту, қою, сөйлеу, талқылау". 3. Әзербайжан: kəsmə sırası 4. Қырғыз: сменалык катар 5. Өзбек: shift qatori 6. Түрік: kesim sırası 7. Ағылшын: shift series 8. Испан: serie de corte 9. Неміс: scherreihe 10. Француз: série de cisaillement 11. Бекітілген нұсқасы: тригонометриялық қатар (матем.) – ряд тригонометрический (2015) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "ығыспалы қатар" деген атауды қалдыруды ұсынамыз. | +13 |
71. | ток смещения | ығысу тоғы | ток смещенияығысу тоғыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ығысу тоғы деп индукциялық электр өрісінің уақыт бойынша өзгеру жылдамдығына пропорционал болатын физикалық шаманы айтады. 2. Этимологиясы: көне славян. tokъ - “ағу” 3. Әзербайжан: radioaktiv mənbənin aktivləşdirilməsi 4. Қырғыз: радиоактивдүү булакты активдештирүү 5. Өзбек: radioaktiv manbani faollashtirish 6. Түрік: radyoaktif kaynağın aktivasyonu 7. Ағылшын: activation of a radioactive source 8. Испан: activación de la fuente radiactiva 9. Неміс: automatische eiweißsysteme 10. Француз: activation d'une source radioactive 11. Бекітілген нұсқасы: ығысу-дисперсия диллемасы - дилемма смещения-дисперсии (2021) 12. Заңнамадағы қолданысы: - 13. Ұсыныстар: "ауытқыған ток" деген атауды ұсынамыз. | +10 |
72. | энергетическая светимость | энергетикалық жарқырау | энергетическая светимостьэнергетикалық жарқырауСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Энергетикалық жарқырау – уақыт бірлігі ішінде ыдырайтын ядролар санымен анықталатын шама. 2. Этимологиясы: еж. грек ἐνέργεια - «әрекет, қызмет, қуат», ἐν (нұсқалары ἐγ-, ἐλ, ἐμ-) «в» + ἔργον «іс, жұмыс». 3. Әзербайжан: enerji parlaqlığı 4. Қырғыз: энергиянын жаркыроосу 5. Өзбек: energiya yorqinligi 6. Түрік: enerji parlaklığı 7. Ағылшын: energy luminosity 8. Испан: luminosidad energética 9. Неміс: energetische leuchtkraft 10. Француз: luminosité énergétique 11. Бекітілген нұсқасы: жарқырау - светимость (2016) 12. Заңнамадағы қолданысы: - 13. Ұсыныстар: "энергетикалық жарық" немесе "энергетикалық жарқырауы" деген атауды ұсынамыз. | +2 |
73. | дата-продукция | дата-өнім | дата-продукциядата-өнімСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Дата-өнім –дата-өнімдермен мәмілелер жасауға мүмкіндік беретін әмбебап «деректер биржасы». Ақпараттық өнім-бұл көбінесе болжамды немесе аналитикалық мақсаттарда қолданылатын деректерге негізделген өнім. Бұл әр түрлі формада болуы мүмкін, мысалы, бағдарламалық жасақтама немесе веб-сайт, ол өз пайдаланушыларына мәліметтер негізінде ақпарат береді. Ақпараттық өнімдер ұйымдарға ақпараттандырылған шешімдер қабылдауға және деректер мүмкіндіктерін пайдалану арқылы өз қызметін жақсартуға көмектесуге арналған. 2. Этимологиясы: лат. producere - шығару, өндіру 3. Әзербайжан: məlumat İstehsalat 4. Қырғыз: маалымат өндүрүш 5. Өзбек: ma'lumotlar – ishlab chiqarish 6. Түрік: veri üretim 7. Ағылшын: date-production 8. Испан: fecha de produccion 9. Неміс: datum-produkte 10. Француз: date-production 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: терминнің дефинициясы және жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "дата-өнім" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
74. | зрелость данных | деректердің жетілуі | зрелость данныхдеректердің жетілуіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Деректердің жетілуі – деректер этикасы саласындағы сараптамалық білім, деректерге қатысты жетілу. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: məlumatların yetkinliyi 4. Қырғыз: маалыматтардын жетилгендиги 5. Өзбек: ma'lumotlarning etukligi 6. Түрік: dijital olgunluk seviyesi 7. Ағылшын: data maturity 8. Испан: madurez de los datos 9. Неміс: datenreife 10. Француз: maturité des données 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "деректердің жетілуі" нұсқасын қолдаймыз. | -3 |
75. | наградной лист | наградтау парағы, марапаттау парағы | наградной листнаградтау парағы, марапаттау парағыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Наградтау парағы, марапаттау парағы – статистика саласына қосқан үлесі үшін марапаттау парағы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: mükafat vərəqəsi 4. Қырғыз: сыйлык баракчасы 5. Өзбек: mukofot varaqasi 6. Түрік: ödül listesi 7. Ағылшын: award list 8. Испан: lista de premios 9. Неміс: erstklassiges blatt 10. Француз: liste de récompenses 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Кешенді әлеуметтік заң көмегін көрсетуге елеулі үлес қосқаны үшін мемлекеттің ынталандыруы қағидаларын, сондай-ақ наградалардың тізбесі мен сипаттамасын, марапаттау парағының нысанын бекіту туралы және "Кешенді әлеуметтік заң көмегін көрсетуге елеулі үлес қосқаны үшін наградалардың тізбесі мен сипаттамасын, марапаттау парағының нысанын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Әділет министрінің міндетін атқарушының 2019 жылғы 18 қыркүйектегі № 471 бұйрығының күші жойылды деп тану туралы Қазақстан Республикасы Әділет министрінің 2023 жылғы 24 шiлдедегi № 521 бұйрығында "наградной лист" термині "марапаттау парағы" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "марапаттау парағы" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
76. | статус-отчет | статус-есеп | статус-отчетстатус-есепСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Статус-есеп – жобаны іске асыру туралы тоқсан сайын есеп ұсыну. 2. Этимологиясы: лат. status – тұру, қалып, күй 3. Әзербайжан: status hesabatı 4. Қырғыз: абалы жөнүндө отчет, статустук отчет 5. Өзбек: holat hisoboti 6. Түрік: durum raporu 7. Ағылшын: status report 8. Испан: estado-informe 9. Неміс: status-bericht 10. Француз: rapport de situation 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "статус-есеп" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
77. | луна-рыба | айбалық | луна-рыбаайбалықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Айбалық – біріккен жақ сүйектілер отрядына жататын ірі балық. Дене тұрқы - 3,0 м-ге, салмағы 500-1500 кг-ға жетеді. 2. Этимологиясы: лат. mola – тас диірмені 3. Әзербайжан: ay balığı 4. Қырғыз: ай балыгы 5. Өзбек: oy balig'i 6. Түрік: ay balığı 7. Ағылшын: ocean sunfish 8. Испан: pez luna 9. Неміс: mondfisch 10. Француз: poisson-lune 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "айбалық" нұсқасын ұсынамыз. | +14 |
78. | белый амур | ақ амур | белый амурақ амурСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ақ амур – тұқы тұқымдас сәулелі қанатты балықтар түрі. 2. Этимологиясы: латынша атауы – ctenopharyngodon idella; грек. kteis, ktenos – жота + грек. pharyngx – жұтқыншақ + грек. odous – тіс. 3. Әзербайжан: ağ amur 4. Қырғыз: ак амур 5. Өзбек: oq amur 6. Түрік: beyaz amur 7. Ағылшын: white amur 8. Испан: amur blanco 9. Неміс: weißer amor 10. Француз: amour blanc 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "2019 жылдың 1 шілдесі мен 2020 жылдың 1 шілдесі аралығында жануарлар дүниесі объектілерін алып қою лимиттерін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2019 жылғы 17 маусымдағы № 240 бұйрығына өзгерістер мен толықтыру енгізу туралы Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрінің 2020 жылғы 10 ақпандағы №36 бұйрығында "белый амур" термині "ақ амур" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "ақ амур" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
79. | широколобка амурская | амур кеңмайдалысы | широколобка амурскаяамур кеңмайдалысыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Амур кеңмайдалысы – скульпиндер тұқымдасына жататын сирек өзен балықтары. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: Amur skulpin 4. Қырғыз: Амур скульпин 5. Өзбек: Amur skulpin 6. Түрік: mesocottus haitej 7. Ағылшын: Amur sculpin 8. Испан: mesocottus haitej 9. Неміс: amurfisch mit breitem Rüssel 10. Француз: mesocottus haitej 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: термин дефинициясы және жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "амур кеңмайдалысы" нұсқасын қолдаймыз. | +1 |
80. | морской конек | атбасты теңіз балығы, теңіз аттары | морской конекатбасты теңіз балығы, теңіз аттарыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Атбасты теңіз балығы – инетәрізділер отрядының цихлид тұқымдасына жататын ұсақ сәулелі қанатты балықтар. 2. Этимологиясы: лат. hippocampus 3. Әзербайжан: dəniz atları 4. Қырғыз: деңиз жылкысы 5. Өзбек: dengiz oti 6. Түрік: denizatı 7. Ағылшын: seahorse 8. Испан: hipocampo 9. Неміс: seepferdchen 10. Француз: hippocampe 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "теңіз аттары" нұсқасын ұсынамыз. | 0 |
81. | треска атлантическая | атлант сетінегі | треска атлантическаяатлант сетінегіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Атлант сетінегі – нәлім тұқымдас сәулелі қанатты балықтар. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: Atlantik cod 4. Қырғыз: атлантикалык треска 5. Өзбек: Atlantika cod 6. Түрік: Atlantik alabalığı 7. Ағылшын: Atlantic cod 8. Испан: tresco atlantico 9. Неміс: atlantischer kabeljau 10. Француз: morue de l'Atlantique 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: Терминнің дефинициясын басшылыққа ала отырып, "атлант нәлімі" нұсқасын ұсынамыз. | +10 |
82. | петух морской | әтешбалық | петух морскойәтешбалықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Әтешбалық – шаянтәрізділер отрядынан шыққан теңіз сәулелі балықтар тұқымдасы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: eutrigla gurnardus 4. Қырғыз: гурнард 5. Өзбек: eutrigla gurnardus 6. Түрік: kırlangıç balığı 7. Ағылшын: eutrigla gurnardus 8. Испан: eutrigla gurnardus 9. Неміс: seehähne 10. Француз: coq marin 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: терминнің дефинициясын басшылыққа ала отырып, "әтешбалық" нұсқасын қолдаймыз. | +15 |
83. | гиппопотам (бегемот) | гиппопотам (бегемот), аранауыз, аран | гиппопотам (бегемот)гиппопотам (бегемот), аранауыз, аранСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гиппопотам – жұптұяқтылар отрядына, бегемоттар тұқымдасына жататын, күйіс қайырмайтын ірі жануар. 2. Этимологиясы: грек. ί̔ππος hippos – жылқы + ποταμός potamos – өзен 3. Әзербайжан: hippopotam 4. Қырғыз: бегемот 5. Өзбек: hippopotamus 6. Түрік: su aygırı 7. Ағылшын: hippopotamus 8. Испан: hipopotamo 9. Неміс: Nilpferd 10. Француз: hippopotame 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Еуразиялық экономикалық одақтың кедендік аумағына әкелуге және (немесе) Еуразиялық экономикалық одақтың кедендік аумағынан әкетуге рұқсат беру тәртібі белгіленген тауарлар тізбесінің 2.7 бөліміне өзгеріс енгізу туралы Еуразиялық экономикалық комиссия Алқасының 2017 жылғы 4 тамыздағы № 92 шешімінде "гиппопотам" термині "гиппопотам" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, бұл терминнің сәтті қазақша баламасы табылғанша "гиппопотам" нұсқасын ұсынамыз. | 0 |
84. | карликовая сумчатая белка, карликовая сумчатая летяга | ергежейлі қалталы тиін | карликовая сумчатая белка, карликовая сумчатая летягаергежейлі қалталы тиінСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ергежейлі қалталы тиін – қалталы ұшатын тиіндер тұқымдасы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: cırtdan marsupial uçan dələ 4. Қырғыз: эргежээл учкан тыйын чычкан 5. Өзбек: mitti marsupial sincap 6. Түрік: cüce keseli planör 7. Ағылшын: dwarf flying squirrel 8. Испан: ardilla voladora marsupial enana 9. Неміс: zwergbeuteltier-eichhörnchen 10. Француз: ecureuil marsupial nain 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: терминнің дефинициясын басшылыққа ала отырып, "ергежейлі қалталы тиін" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
85. | веслонос | ескектұмсық | веслоносескектұмсықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ескектұмсық – бекіретәрізділер отрядының ескектұмсықтылар тұқымдасының тұщы су балығы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: avar balığı 4. Қырғыз: калак балык 5. Өзбек: eshkakli baliq 6. Түрік: kürek balığı 7. Ағылшын: paddlefish 8. Испан: pez espátula 9. Неміс: paddelfisch 10. Француз: spatulaire 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Ішкі және сыртқы нарықтардағы сауда үшін бекіре тұқымдас балық түрлерінің уылдырығын таңбалау қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 14 қаңтардағы № 18-04/14 бұйрығына өзгеріс енгізу туралы Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрінің 2020 жылғы 21 мамырдағы № 116 бұйрығында "веслонос" термині "ескектұмсық" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: терминнің дефинициясы және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "ескектұмсық" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
86. | жираф | жайлаң, керік, жираф | жирафжайлаң, керік, жирафСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жайлаң – жұп тұяқты күйіс қайтаратын жануардың бір тұқымдасы. 2. Этимологиясы: лат. giraffa camelopardalis; араб. زرافة зарафа 3. Әзербайжан: zürafə 4. Қырғыз: жираф 5. Өзбек: jirafa 6. Түрік: zürafa 7. Ағылшын: giraffe 8. Испан: jirafa 9. Неміс: Giraffe 10. Француз: girafe 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Жануарларды еріксіз және (немесе) жартылай ерікті жағдайларда ұстау қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары - Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2017 жылғы 25 тамыздағы № 354 бұйрығына өзгерістер енгізу туралы Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрінің 2020 жылғы 24 тамыздағы № 199 бұйрығында "жираф" термині "жираф" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "жираф" нұсқасын ұсынамыз. | +11 |
87. | цокор | жаусоқыр | цокоржаусоқырСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жаусоқыр – аламан тәрізділер тұқымдасына жататын тышқан. 2. Этимологиясы: көне моңғ. sokor – соқыр 3. Әзербайжан: zokor 4. Қырғыз: цокор 5. Өзбек: soʻqor 6. Түрік: tsokor 7. Ағылшын: zokor 8. Испан: tsokor 9. Неміс: zokor 10. Француз: zocor 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Жұмыстар мен жұмысшы кәсіптерінің бірыңғай тарифтік-біліктілік анықтамалығын (45-шығарылым) бекіту туралы Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің 2020 жылғы 9 желтоқсандағы № 490 бұйрығынде "цокор" термині "цокор (бұзаубас)" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: орысша-қазақша сөздіктердегі аудармасын басшылыққа ала отырып "бұзаубас" нұсқасын ұсынамыз. | -8 |
88. | камбала полосатая | жолақты көзауық, жұлдызды камбала | камбала полосатаяжолақты көзауық, жұлдызды камбалаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жолақты көзауық – камбала тұқымдас теңіз балығы. Pleuronectes pinnifasciatus ұсақ ауыз табандарына жатады. Оның аузы асимметриялы; көзі жоқ жағында жақтары едәуір үлкен. Қанаттары жолақты, жолақтары қара және сары. 2. Этимологиясы: голланд.«kammel» - «иттерус» немесе «сырғанау» 3. Әзербайжан: zolaqlı kambala 4. Қырғыз: чаар камбала 5. Өзбек: chiziqli kambala 6. Түрік: pisi balığı 7. Ағылшын: starry flounder 8. Испан: platija rayada 9. Неміс: gestreifte Flunder 10. Француз: liopsetta pinnifasciata 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: ;оғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "жолақты камбала" нұсқасын ұсынамыз. | +9 |
89. | иглобрюх полосатый | жолақты тікенек құрсақ, жолақты тікенқұрсақ | иглобрюх полосатыйжолақты тікенек құрсақ, жолақты тікенқұрсақСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жолақты тікенек құрсақ – тетраодонтидтер тұқымдасына жататын сутүбі теңіз балығы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: kirpi balığı 4. Қырғыз: кирпи балык 5. Өзбек: puffer baliq 6. Түрік: kirpi balığı 7. Ағылшын: narrow-lined pufferfish 8. Испан: pez globo de líneas estrechas 9. Неміс: schmalliniger kugelfisch 10. Француз: poisson-globe rayé 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: терминнің дефинициясын басшылыққа ала отырып, "жолақты тікенқұрсақ" нұсқасын ұсынамыз. | +13 |
90. | сарган | іскек тұмсық | сарганіскек тұмсықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Іскек тұмсық – саргантәрізділер тұқымдас сәулелі балықтар түрі. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: sarqan 4. Қырғыз: сарган 5. Өзбек: sargan 6. Түрік: zargana 7. Ағылшын: needlefish 8. Испан: agujon 9. Неміс: hornhecht 10. Француз: orphie 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: бір тараптан Еуразиялық экономикалық одақ пен оған мүше мемлекеттер және екінші тараптан Вьетнам Социалистік Республикасы арасындағы еркін сауда туралы келісімді ратификациялау туралы Қазақстан Республикасының Заңы 2016 жылғы 24 ақпандағы № 461-V ҚРЗ - нда "сарган" термині "сарган" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "сарган" нұсқасын ұсынамыз. | -3 |
91. | прилипало обыкновенное | кәдімгі жабысқақ балық | прилипало обыкновенноекәдімгі жабысқақ балықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Кәдімгі жабысқақ балық – жабысқақ балықтар отрядына жататын сәулелі қанатты балықтардың бір түрі. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: ehenais baliq 4. Қырғыз: жабышкак балык 5. Өзбек: yopishqoq baliq 6. Түрік: yapışkan balık 7. Ағылшын: echeneis naucrates 8. Испан: echeneis naucrates 9. Неміс: Echeneis Naucrates 10. Француз: echeneis naucrates 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: терминнің дефинициясы және жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "кәдімгі жабысқақ балық" нұсқасын қолдаймыз. | +12 |
92. | рогатка (бычок четырехрогий) | кесірек | рогатка (бычок четырехрогий)кесірекСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Кесірек – скульпиндер тұқымдасына жататын теңіз және тұщы су шаян балықтарының бір түрі. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: fourhorn sculpin 4. Қырғыз: төрт мүйүздүү керчак 5. Өзбек: fourhorn sculpin 6. Түрік: fourhorn sculpin 7. Ағылшын: fourhorn sculpin 8. Испан: myoxocephalus quadricornis 9. Неміс: myoxocephalus quadricornis 10. Француз: gobie a quatre cornes 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "төрт мүйізді балық" нұсқасын ұсынамыз. | -3 |
93. | слепушонка | қадым | слепушонкақадымСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қадым – кішкентай, дамымаған көздері бар, жер астында өмір сүретін кішкентай кеміргіш. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: köstebek siçanı 4. Қырғыз: сокур момолой 5. Өзбек: ellobius talpinus 6. Түрік: köstebek faresi 7. Ағылшын: mole vole 8. Испан: campanol topo 9. Неміс: maulwurfsmaus 10. Француз: campagnol 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыдағы аудармаларды басшылыққа ала отырып, "соқыр тышқан" нұсқасын ұсынамыз. | -5 |
94. | бандикут (сумчатый барсук) | қалталы борсық | бандикут (сумчатый барсук)қалталы борсықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қалталы борсық – Австралия мен Жаңа Гвинеяда мекендейтін инфракласты сүтқоректілер отряды. 2. Этимологиясы: ағыл. bandicoot – қалталы борсық 3. Әзербайжан: bandicoot (marsupial porsuq) 4. Қырғыз: бандикут (сары барсук) 5. Өзбек: bandicoot (marsupial bo'rsiq) 6. Түрік: bandicoot (keseli porsuk) 7. Ағылшын: bandicoot (marsupial badger) 8. Испан: bandicoot (tejón marsupial) 9. Неміс: beuteldachs (beuteldachs) 10. Француз: bandicoot (blaireau marsupial) 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Еуразиялық экономикалық одақтың кедендік аумағына әкелуге және (немесе) Еуразиялық экономикалық одақтың кедендік аумағынан әкетуге рұқсат беру тәртібі белгіленген тауарлар тізбесінің 2.7 бөліміне өзгеріс енгізу туралы Еуразиялық экономикалық комиссия Алқасының 2017 жылғы 4 тамыздағы № 92 шешімінде "бандикус" термині "ұзынтырнақ" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: терминнің дефинициясын басшылыққа ала отырып, "қалталы борсық" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
95. | пикша | қарадақ | пикшақарадақСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қарадақ – Мұзды мұхит бассейнінде және Атлантиканың солтүстік бөлігінде мекендейтін, бағалы кәсіптік теңіз балығы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: mezgit balığı 4. Қырғыз: пикша 5. Өзбек: piksha 6. Түрік: mezgit balığı 7. Ағылшын: haddock 8. Испан: eglefino 9. Неміс: schellfisch 10. Француз: eglefin 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Қабылданған халықаралық міндеттемелер шеңберінде өңдеуші өнеркәсіптің отандық тауарлары мен көрсетілетін қызметтерін, сондай-ақ ақпараттық-коммуникациялық көрсетілетін қызметтерді сыртқы нарықтарға ілгерілету бойынша өнеркәсіптік-инновациялық қызмет субъектілері шығындарының бір бөлігін өтеу қағидаларын, өңдеуші өнеркәсіптің отандық тауарлары мен көрсетілетін қызметтерінің, сондай-ақ оларды сыртқы нарықтарға ілгерілету бойынша шығындары ішінара өтелетін ақпараттық-коммуникациялық көрсетілетін қызметтердің тізбесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Сауда және интеграция министрінің міндетін атқарушының 2022 жылғы 1 тамыздағы № 314-НҚ бұйрығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары - Сауда және интеграция министрінің 2022 жылғы 8 желтоқсандағы № 470-нқ бұйрығында "пикша" термині "пикша" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, бұл терминнің сәтті қазақша баламасы табылғанша "пикша" нұсқасын ұсынамыз. | -3 |
96. | снежная коза | қарешкі | снежная козақарешкіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қарешкі – таулы жануар, орман шекарасынан жоғары, жету қиын жерлерде мекендейді. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: qar keçisi 4. Қырғыз: кар теке 5. Өзбек: qor echki 6. Түрік: kar keçisi 7. Ағылшын: snow goat 8. Испан: cabra de nieve 9. Неміс: Schneeziege 10. Француз: chevre des neiges 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "қар ешкісі" нұсқасын ұсынамыз. | +2 |
97. | косорот | қиғашауыз | косоротқиғашауызСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қиғашауыз – тұзды балықтар тұқымдасынан шыққан сәулелі қанатты балықтар. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: dəniz dili 4. Қырғыз: косорот 5. Өзбек: dengiz tili 6. Түрік: bayağı dil balığı 7. Ағылшын: solea nasuta 8. Испан: solea nasuta 9. Неміс: solea nasuta 10. Француз: sole 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "теңіз тілі" нұсқасын ұсынамыз. | +9 |
98. | муравьед | құмырсқажегіш | муравьедқұмырсқажегішСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Құмырсқажегіш – тек құмырсқалар мен термиттермен қоректенетін жыртқыш. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: qarışqayeyən 4. Қырғыз: кумурска жегич 5. Өзбек: chumoli yeyuvchi 6. Түрік: karıncayiyen 7. Ағылшын: anteater 8. Испан: oso hormiguero 9. Неміс: ameisenbär 10. Француз: fourmilier 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Жануарларды еріксіз және (немесе) жартылай ерікті жағдайларда ұстау қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары - Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2017 жылғы 25 тамыздағы № 354 бұйрығына өзгерістер енгізу туралы Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрінің 2020 жылғы 24 тамыздағы № 199 бұйрығында "муравьеды" термині "аюлар" түрінде қолданылған. Тарифтік емес реттеу шаралары туралы Еуразиялық экономикалық комиссия Алқасының 2015 жылғы 21 сәуірдегі № 30 шешімінда "муравьед" термині "құмырсқақоректі" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: Терминнің дефинициясы мен жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "құмырсқажегіш" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
99. | медянка | мысрең | медянкамысреңСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Мысрең – қоңыр қабыршақтары бар улы емес жылан. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: qonur ilan 4. Қырғыз: жез баш жылан 5. Өзбек: silliq ilon 6. Түрік: taçlı yılan 7. Ағылшын: smooth snake 8. Испан: culebra lisa europea 9. Неміс: schlingnatter 10. Француз: coronelle lisse 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Еуразиялық экономикалық одақтың кедендік аумағына әкелудің және (немесе) Еуразиялық экономикалық одақтың кедендік аумағынан әкетудің рұқсат беру тәртібі белгіленген тауарлар тізбесіне өзгеріс енгізу туралы Еуразиялық экономикалық комиссия Алқасының 2015 жылғы 16 маусымдағы № 67 шешімінде "медянка" термині "сары жылан" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: орысша-қазақша сөздіктердегі аудармаларды басшылыққа ала отырып, "сұр жылан" нұсқасын ұсынамыз. | -5 |
100. | паукообразная обезьяна | өрмекші тәрізді маймыл | паукообразная обезьянаөрмекші тәрізді маймылСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Өрмекші тәрізді маймыл – кең мұрынды маймылдар тұқымдасы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: hörümçək meymun 4. Қырғыз: жөргөмүш маймыл 5. Өзбек: o'rgimchak maymun 6. Түрік: örümcek maymun 7. Ағылшын: spider monkey 8. Испан: mono arana 9. Неміс: der Spinnenaffe 10. Француз: singe araignee 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "өрмекші тәрізді маймыл" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
101. | желтощек | саржақ | желтощексаржақСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Саржақ – тұқы тұқымдас сәулелі қанатты балықтардың түрі. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: elopichthys bambusa 4. Қырғыз: сары балык 5. Өзбек: elopichthys bambusa 6. Түрік: elopichthys bambusa 7. Ағылшын: yellowcheek (kanyu) 8. Испан: amarillento del pescado 9. Неміс: gelbfisch 10. Француз: poisson jaune 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Еуразиялық экономикалық одақтың кедендік аумағына әкелудің және (немесе) Еуразиялық экономикалық одақтың кедендік аумағынан әкетудің рұқсат беру тәртібі белгіленген тауарлар тізбесіне өзгеріс енгізу туралы Еуразиялық экономикалық комиссия Алқасының 2015 жылғы 16 маусымдағы № 67 шешімінде "желтощек" термині "желтощек" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: терминнің дефинициясын басшылыққа ала отырып, "саржақ" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
102. | сингиль или джулара | сарысүңгі, сингиль | сингиль или джуларасарысүңгі, сингильСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сарысүңгі – кефаль тұқымдас, қалың ерінді теңіз сәулелі қанатты балықтар. Сингил немесе джулараны (Chelon aurata) алғаш рет 1810 жылы француз натуралисі Антуан Руссо сипаттаған. 2. Этимологиясы: лат. мugil auratus- "алтын жалатылған" 3. Әзербайжан: singil 4. Қырғыз: сингил 5. Өзбек: chelon auratus 6. Түрік: аltınbaş kefal 7. Ағылшын: Golden grey mullet 8. Испан: galupe 9. Неміс: Goldmeeräsche 10. Француз: мulet doré 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Аң аулау және балық аулау объектілері болып табылатын жануарлардың құнды түрлерінің тізбесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 16 ақпандағы № 18-03/106 бұйрығына өзгеріс енгізу туралы Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрінің 2022 жылғы 15 қыркүйектегі № 615 бұйрығында "сингиль" термині "сингиль" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "сингиль" нұсқасын ұсынамыз. | +3 |
103. | броненосец | сауытты аң | броненосецсауытты аңСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сауытты аң – сүйекті сауыт жабынған бірден-бір сүтқоректі. 2. Этимологиясы: лат. cingulata - "белдеу сүйегі" 3. Әзербайжан: armadillo 4. Қырғыз: армадильо 5. Өзбек: armadillo 6. Түрік: zırhlı memeli 7. Ағылшын: armadillo 8. Испан: armadillo 9. Неміс: gürteltier 10. Француз: tatou 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: терминнің дефинициясын басшылыққа ала отырып, "сауытты аң" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
104. | остронос | сүйіртұмсық | остроноссүйіртұмсықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сүйіртұмсық – кефаль тұқымдас сәулелі қанатты балықтардың түрі. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: Kefal balıq 4. Қырғыз: кефаль балыгы 5. Өзбек: kefal balig'i 6. Түрік: kefal balığı 7. Ағылшын: chelon saliens 8. Испан: Pez de nariz aguda 9. Неміс: Scharfschnurfisch 10. Француз: poisson à nez pointu 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Аң аулау және балық аулау объектілері болып табылатын жануарлардың құнды түрлерінің тізбесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 16 ақпандағы № 18-03/106 бұйрығына өзгеріс енгізу туралы Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрінің 2022 жылғы 15 қыркүйектегі № 615 бұйрығында "остронос" термині "сүйіртұмсық" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: терминнің дефинициясы және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "сүйіртұмсық" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
105. | султанка или барабулька | сұлтанбалық | султанка или барабулькасұлтанбалықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сұлтанбалық – алабұға тәрізділер отрядынан шыққан сәулелі қанатты балықтар. 2. Этимологиясы: түрік. barbunya, итал. barbone, лат. barbus – сақал 3. Әзербайжан: mullus barbatus 4. Қырғыз: муллус барбатус 5. Өзбек: mullus barbatus 6. Түрік: barbunya 7. Ағылшын: red mullet 8. Испан: salmonete 9. Неміс: rotbarbe 10. Француз: rouget 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: терминнің дефинициясын басшылыққа ала отырып, "сұлтанбалық" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
106. | серый спинорог | сұр белмүйізді | серый спинорогсұр белмүйіздіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сұр белмүйізді – белмүйізділер отрядының теңіз сәулелі қанатты балықтарының түрі. 2. Этимологиясы: лат. balistes capriscus; грек. ballo – лақтыру, capriscus – кішкентай ешкі 3. Әзербайжан: boz spinorog 4. Қырғыз: боз триггер балыгы 5. Өзбек: kulrang spinorog 6. Түрік: domuz (çotira) 7. Ағылшын: gray triggerfish 8. Испан: balistes capriscus 9. Неміс: grauer drückerfisch 10. Француз: balistes capriscus 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген түрік тіліндегі аударманы басшылыққа ала отырып, "доңыз балық" нұсқасын ұсынамыз. | +3 |
107. | удавчик | сығымырша | удавчиксығымыршаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сығымырша – жалғанаяқтылар тұқымдасына жататын жыландар. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: boa ilanı 4. Қырғыз: боа жыланы 5. Өзбек: boʻgʻma iloni 6. Түрік: boa yılanı 7. Ағылшын: boa 8. Испан: boa 9. Неміс: boa constrictor 10. Француз: boa constrictor 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Жануарлардың өзге де шаруашылық мақсаттарда (аң аулау мен балық аулаудан басқа) пайдаланылатын түрлерiнің, жануарлардың шаруашылық мақсаттарда пайдаланылмайтын, бiрақ экологиялық, мәдени және өзге де құндылығы бар түрлерiнің, жануарлардың халықтың денсаулығын сақтау, ауыл шаруашылығы және басқа да үй жануарларын аурудан алдын ала қорғау, қоршаған ортаға зиян келтiрудi болдырмау, ауыл шаруашылығы қызметiне айтарлықтай зиян келтiру қаупiнiң алдын алу мақсатында саны реттелуге тиiс түрлерiнің тізбелерін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2010 жылғы 14 сәуірдегі № 258 бұйрығына өзгерістер енгізу туралы Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрінің 2022 жылғы 21 қыркүйектегі № 620 бұйрығында "удавчик" термині "жылан" түрінде қолданылған. Қазақстан Республикасының жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану саласындағы заңнамасын бұзумен келтірілген зиянның орнын толтыру мөлшерін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің м.а. 2015 жылғы 27 ақпандағы № 18-03/158 бұйрығында "удавчик" термині "құмжылан" түрінде қолданылған. Еуразиялық экономикалық одақтың кедендік аумағына әкелудің және (немесе) Еуразиялық экономикалық одақтың кедендік аумағынан әкетудің рұқсат беру тәртібі белгіленген тауарлар тізбесіне өзгеріс енгізу туралы Еуразиялық экономикалық комиссия Алқасының 2015 жылғы 16 маусымдағы № 67 шешімінде "удавчик" термині "айдаһар" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "айдаһар жылан" нұсқасын ұсынамыз. | -3 |
108. | сайда | сырдақай, сайда | сайдасырдақай, сайдаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сырдақай – нәлімдер тұқымына жататын теңіз балықтарының бірі. 2. Этимологиясы: лат. Pollachius virens 3. Әзербайжан: sayda 4. Қырғыз: сайда 5. Өзбек: sayda 6. Түрік: sayda 7. Ағылшын: sayda 8. Испан: pollachius virens 9. Неміс: pollachius virens 10. Француз: faneca 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "сайда" нұсқасын ұсынамыз. | +7 |
109. | морская камбала | теңіз көзауығы, теңіз камбаласы | морская камбалатеңіз көзауығы, теңіз камбаласыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Теңіз көзауығы – камбала тұқымдас теңіз балығы. 2. Этимологиясы: лат. pleuronectes platessa; грек. pleura – бүйір, қабырға + грек. nekton – жүзгіш 3. Әзербайжан: dəniz kambala 4. Қырғыз: деңиз камбала 5. Өзбек: dengiz kambalasi 6. Түрік: deniz pisi balığı 7. Ағылшын: sea flounder 8. Испан: lenguado marino 9. Неміс: meeresflunder 10. Француз: limande à queue 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "теңіз камбаласы" нұсқасын ұсынамыз. | +13 |
110. | морской лев | теңізшер, теңіз арыстаны | морской левтеңізшер, теңіз арыстаныСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Теңізшер – құлақты итбалықтар тұқымдасына жататын сүтқоректі. 2. Этимологиясы: лат. otariinae 3. Әзербайжан: dəniz aslanı 4. Қырғыз: деңиз арстаны 5. Өзбек: dengiz arsloni 6. Түрік: deniz aslanı 7. Ағылшын: sea lion 8. Испан: leon marino 9. Неміс: seelöwe 10. Француз: otarie 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: ;оғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "теңіз арыстаны" нұсқасын ұсынамыз. | +10 |
111. | зубатка | тісті балық | зубаткатісті балықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тісті балық – алабұға тәрізділер отрядына жататын теңіз балығы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: dişli balıq 4. Қырғыз: тиштүү балык 5. Өзбек: bo'ri baliq 6. Түрік: kurt balığı 7. Ағылшын: wolffish 8. Испан: pez lobo 9. Неміс: seewolf 10. Француз: poisson loup 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: Терминнің дефинициясы және жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "тісті балық" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
112. | опоссум | тұтқышқұйрық | опоссумтұтқышқұйрықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Опоссум – Америкада кездесетін қос жатырлы, қалталы жануар. 2. Этимологиясы: амер. үндіс. apuksoum – үлкен ақымақ аң 3. Әзербайжан: opossum 4. Қырғыз: опоссум 5. Өзбек: opossum 6. Түрік: keseli sıçan 7. Ағылшын: opossum 8. Испан: zarigüeya 9. Неміс: opossum 10. Француз: opossum 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "опоссум" нұсқасын ұсынамыз. | +6 |
113. | густера | үйірсек, балпанбалық, шұбарбалық | густераүйірсек, балпанбалық, шұбарбалықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Шұбар балық – тұқы тұқымдас ұсақ тұщы су балығы. 2. Этимологиясы: лат. blicca bjoerkna 3. Әзербайжан: guster 4. Қырғыз: густера 5. Өзбек: g'ustera 6. Түрік: gustera 7. Ағылшын: gustera 8. Испан: gustera 9. Неміс: güster 10. Француз: gustera 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Балықтардың кәсіпшілік түрлері популяцияларының оңтайлы санының нормативтерін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрінің 2020 жылғы 26 наурыздағы №82 бұйрығында "густера" термині "балпанбалық" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: терминнің заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "балпанбалық" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
114. | щукорылые угри | шортантұмсықты жыланбалық | щукорылые угришортантұмсықты жыланбалықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Шортантұмсықты жыланбалық – жыланбалықтар отрядынан шыққан теңіз сәулелі балықтар тұқымдасы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: pike yılanbalığı 4. Қырғыз: тикенектүү жылан 5. Өзбек: pike ilonbaliqlari 6. Түрік: turna balığı 7. Ағылшын: pike - nosed eels 8. Испан: muraenesocidae 9. Неміс: hechtconger 10. Француз: muraenesocidae 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: терминнің дефинициясын басшылыққа ала отырып, "шортантұмсықты жыланбалық" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
115. | солнечник | шуақбалық | солнечникшуақбалықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Шуақбалық – күнсүйгіш тұқымдас теңіз сәулелі балықтар. 2. Этимологиясы: лат. heliozoa, грек. ἥλιος helios – Күн + ζῷον zoon – жануар 3. Әзербайжан: zeus faber 4. Қырғыз: күн балыгы 5. Өзбек: zeus faber 6. Түрік: dülger balığı 7. Ағылшын: zeus faber 8. Испан: pez sol 9. Неміс: petersfisch 10. Француз: poisson solaire 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: терминнің дефинициясы мен этимологиясын басшылыққа ала отырып, "күнсүйгіш балық" нұсқасын ұсынамыз. | -5 |
116. | торт «муравейник» | «құмырсқа илеуі» торты, «илеу» торты, құмырсқа илеуі (торт), илеу (торт) | торт «муравейник»«құмырсқа илеуі» торты, «илеу» торты, құмырсқа илеуі (торт), илеу (торт)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. «Құмырсқа илеуі» тәттісі – сары майды ерітіп, қант, қаймақ қосып жақсылап араластырылған және ас содасы мен ұн қосылған тәтті. 2. Этимологиясы: Ресейде шамамен 1980 жылдары таралған үй тәттісінің бір түрі. Түрі құмырсқаның илеуі секілді таушық болған соң «илеу» тәттісі деп аталып кеткен. 3. Әзербайжан: tort "qarışqa yuvası" 4. Қырғыз: "кумурска уясы" торту 5. Өзбек: chumoli keki 6. Түрік: "karınca yuvası" keki 7. Ағылшын: cake "аnthill" 8. Испан: pastel "hormiguero" 9. Неміс: kuchen «ameisenhaufen» 10. Француз: gâteau «fourmilière» 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен этимологиясын, тәттінің сипатын ескере келе «илеу» тәттісі нұсқасын термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +10 |
117. | торт «красный бархат» | «қызыл барқыт» торты, қызыл барқыт (торт) | торт «красный бархат»«қызыл барқыт» торты, қызыл барқыт (торт)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. «Қызыл барқыт» тәттісі – қою қызыл, ашық қызыл немесе қызыл-қоңыр түсті шоколадты торт. Дәстүрлі түрде кілегейлі ірімшік әйнекейі (глазурь) бар қатпарлы тәтті ретінде дайындалады. Тәттіні дайындау үшін сары май, ұн, какао және қызылша немесе қызыл тағамдық бояғыш қолданылады. 2. Этимологиясы: ағылш. Red Velvet cake, арабша (барқыт) «мақпал» деген сөзге келеді. 3. Әзербайжан: tort "qırmızı məxmər" 4. Қырғыз: "кызыл баркыт" торту 5. Өзбек: qizil baxmal keki 6. Түрік: "kırmızı kadife" kek 7. Ағылшын: red velvet cake 8. Испан: pastel de terciopelo rojo 9. Неміс: roter samt-kuchen 10. Француз: gâteau "velours rouge" 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе «қызыл барқыт» тәттісі» нұсқасын термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +14 |
118. | торт «молочная девочка» | «сүттей аппақ қыз» торты, «аппақ қыз» торты, сүттей аппақ қыз (торт), аппақ қыз (торт) | торт «молочная девочка»«сүттей аппақ қыз» торты, «аппақ қыз» торты, сүттей аппақ қыз (торт), аппақ қыз (торт)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. «Сүттей аппақ қыз» тәттісі – бұл ауа көпіршіктеріне қанықтырылған кілегей мен үлпілдек салмақсыз кремге малынған бірнеше қабаттардан тұратын, өте нәзік ерекше дәмді тәтті. 2. Этимологиясы: неміс тіліндегі (milchmadchen) сөзінен алынған. Сөзбе-сөз аударғанда "сүтші" (сүт жеткізетін қыз) деген мағына береді. 3. Әзербайжан: «südlü qız» tortu 4. Қырғыз: «сүт кыз" торту 5. Өзбек: sutli qiz keki 6. Түрік: «sütlü kız» pastası 7. Ағылшын: cake «milk girl» 8. Испан: pastel «chica de leche» 9. Неміс: kuchen «milchmädchen» 10. Француз: gâteau «milk girl» 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын, этимологиясын ескере келе «сүтші қыз» тәттісі нұсқасын термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +12 |
119. | автомукомер | автоұнөлшеу | автомукомеравтоұнөлшеуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Автоұнөлшеу – ұн және басқа сусымалы ингредиенттерді мөлшерлейтін құрал. 2. Этимологиясы: еж. грек. αὐτός auto – өздігінен 3. Әзербайжан: avtomuqomer 4. Қырғыз: автомукомер 5. Өзбек: unni tortish mashinasi 6. Түрік: otomatik un tartma makinesi 7. Ағылшын: automatic flour weighing machine 8. Испан: bascula automatica de harina 9. Неміс: automatische mehlwaage 10. Француз: peseuse automatique de farine 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің әскери мүлкін (азық-түлік қызметінің техникасын) пайдалануды ұйымдастыру жөніндегі нұсқаулықты бекіту туралы Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрінің 2022 жылғы 5 желтоқсандағы № 1168 бұйрығында "автомукомер" термині "авто ұн өлшегіш" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "автоұнөлшегіш" нұсқасын ұсынамыз. | -4 |
120. | деревянная ложка | ағаш қасық | деревянная ложкаағаш қасықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ағаш қасық – ағаштан жасалған қасық. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: taxta qaşıq 4. Қырғыз: жыгач кашык 5. Өзбек: yog'och qoshiq 6. Түрік: tahta kaşık 7. Ағылшын: wooden spoon 8. Испан: cuchara de madera 9. Неміс: holzlöffel 10. Француз: cuillere en bois 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың үлгілік оқу бағдарламаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің міндетін атқарушының 2016 жылғы 12 тамыздағы № 499 бұйрығына өзгеріс енгізу туралы Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрінің 2022 жылғы 14 қазандағы № 422 бұйрығында "деревянная ложка" термині "ағаш қасық" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "ағаш қасық" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
121. | деревянный черпак | ағаш ожау | деревянный черпакағаш ожауСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ағаш ожау – ағаштан жасалған, қымыз құюға арналған ыдыс. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: taxta çömçə 4. Қырғыз: жыгач чөмүч 5. Өзбек: yog'och paqir 6. Түрік: ahşap kepçe 7. Ағылшын: wooden ladle 8. Испан: cucharon de madera 9. Неміс: holzkelle 10. Француз: louche en bois 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "ағаш ожау" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
122. | деревянная чаша | ағаш тегене | деревянная чашаағаш тегенеСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ағаш тегене – ағаштан жасалған шұңғыл тік жиек ыдыс. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: taxta qab 4. Қырғыз: жыгач идиш 5. Өзбек: ahşap kase 6. Түрік: ahşap kase 7. Ағылшын: wooden bowl 8. Испан: cuenco de madera 9. Неміс: holzschale 10. Француз: bol en bois 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Республикалық меншіктің кейбір мәселелері туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2020 жылғы 7 сәуірдегі № 179 қаулысында "деревянная чаша" термині "ағаштан жасалған тостаған" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "ағаш тегене" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
123. | женьшень | адамтамыр, женьшень | женьшеньадамтамыр, женьшеньСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Адамтамыр, женьшень – Қиыр Шығыста өсетін қытай медицинасында тамыр дәрі есебінде қолданылатын өсімдік. 2. Этимологиясы: қыт. 人參 rénshen – женьшень 3. Әзербайжан: jenşen 4. Қырғыз: женьшень 5. Өзбек: ginseng 6. Түрік: ginseng 7. Ағылшын: ginseng 8. Испан: ginseng 9. Неміс: ginseng 10. Француз: ginseng 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Тарифтік емес реттеу шаралары туралы Еуразиялық экономикалық комиссия Алқасының 2015 жылғы 21 сәуірдегі № 30 шешімінда "женьшень" термині "адамтамыр" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: Терминнің дефинициясы мен заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "адамтамыр" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
124. | рис шлифованный | ажарланған күріш, тегістелген күрiш | рис шлифованныйажарланған күріш, тегістелген күрiшСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ажарланған күрiш – сыртқы қауызы мен қабығы тазарған, ақталған күрiш. 2. Этимологиясы: нем. schliefen – тегіс ету 3. Әзербайжан: cilalanmış pirinç 4. Қырғыз: тегизделген күрүч 5. Өзбек: cho ' zilgan guruch 6. Түрік: cilalanmış pirinç 7. Ағылшын: polished rice 8. Испан: arroz descascarillado (pulido) 9. Неміс: geschliften reis 10. Француз: riz blanchi 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Ең төмен күнкөріс деңгейінің шамасын есептеу қағидаларын бекіту туралы және азық-түлік емес тауарлар мен көрсетілетін қызметтерге шығыстардың тіркелген үлесін белгілеу туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрінің м.а. 2015 жылғы 27 шілдедегі № 623 және Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрінің м.а. 2015 жылғы 31 шілдедегі № 585 бірлескен бұйрығында "рис шлифованный" термині "тегістелген күріш" түрінде қолданылған. Әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының тізбесін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары - Сауда және интеграция министрінің 2023 жылғы 11 мамырдағы № 166-НҚ бұйрығында "рис шлифованный" термині "тазартылған күріш" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "тегістелген күріш" нұсқасын ұсынамыз. | -10 |
125. | малобелковая диета, низкобелковая диета | аз ақуызды (нәруызды) емдәм | малобелковая диета, низкобелковая диетааз ақуызды (нәруызды) емдәмСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Аз ақуызды (нәруызды) емдәм – жануарлар ақуызын тұтынуды шектейтін, емдік ұсыныстарға сәйкес арнайы емдәм. 2. Этимологиясы: грек. δίαιτα diaita – өмір салты 3. Әзербайжан: az proteinli pəhriz 4. Қырғыз: аз белоктуу диета 5. Өзбек: kam proteinli parhez 6. Түрік: düşük proteinli diyet 7. Ағылшын: low-protein diet 8. Испан: dieta baja en proteinas 9. Неміс: proteinarme diät 10. Француз: regime pauvre en proteines 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: термин дефинициясы мен жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, терминнің ықшамдау баламасы табылғанша "аз ақуызды емдәм" нұсқасын қолдаймыз. | -2 |
126. | дробное питание | аз-аздан тамақтандыру, бөліп тамақтандыру | дробное питаниеаз-аздан тамақтандыру, бөліп тамақтандыруСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Аз-аздан тамақтандыру, бөліп тамақтандыру – белгілі бір уақыт аралығында бес немесе одан да көп тағамнан тұратын тамақтану жүйесі. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: fraksiyalı yeməklər 4. Қырғыз: фракциялык тамактануу 5. Өзбек: fraksiyonel ovqatlar 6. Түрік: kesirli öğünler 7. Ағылшын: fractional meals 8. Испан: comidas fraccionadas 9. Неміс: fraktionierte mahlzeiten 10. Француз: repas fractionnes 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "аз-аздан тамақтану, бөліп тамақтану" нұсқасын ұсынамыз. | +2 |
127. | продовольственный склад | азық-түлiк қоймасы, азық қамбасы | продовольственный складазық-түлiк қоймасы, азық қамбасыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Азық-түлiк қоймасы, азық қамбасы – тауарлық-материалдық қорларды қабылдауға, орналастыруға және сақтауға, содан кейін өнімді тікелей қоғамдық тамақтандыру өндірісіне жіберуге арналған ғимарат. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: qida anbarı 4. Қырғыз: азык-түлүк кампасы 5. Өзбек: oziq-ovqat ombori 6. Түрік: gıda deposu 7. Ағылшын: food warehouse 8. Испан: almacen de alimentos 9. Неміс: lebensmittellager 10. Француз: entrepot alimentaire 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Тамақ өнімдерінің көтерме және бөлшек сауда объектілеріне қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптар" санитариялық қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2021 жылғы 4 тамыздағы № ҚР ДСМ -73 бұйрығында "продовольственный склад" термині "азық-түлік қоймасы" түрінде қолданған. 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып,"азық-түлiк қоймасы" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
128. | продовольственное сырье | азық-түлiк шикізаты | продовольственное сырьеазық-түлiк шикізатыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Азық-түлiк шикізаты – тамақ өнімдерін өндіру үшін қолданылатын өсімдік, жануарлар, микробиологиялық және минералды заттардың әртүрлі объектілері. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: qida xammalı 4. Қырғыз: азык-түлүк сырьесу 5. Өзбек: oziq-ovqat xom ashyosi 6. Түрік: gıda hammaddeleri 7. Ағылшын: food raw materials 8. Испан: materias primas alimentarias 9. Неміс: lebensmittelrohstoffe 10. Француз: matieres premieres alimentaires 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Еуразиялық экономикалық комиссия Алқасының 2014 жылғы 26 мамырдағы № 80 шешіміне өзгерістер енгізу туралы Еуразиялық экономикалық комиссия Алқасының 2017 жылғы 7 қарашадағы № 145 шешімінде "продовольственное сырье" термині "азық-түлiк шикізаты" және "азық-түлiктік шикізат" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "азық-түлiк шикізаты" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
129. | белорыбица | ақбалық | белорыбицаақбалықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ақбалық – денесінің ұзындығы – 120 сантиметрге, салмағы – 14 килограмға дейін баратын ірі балық. 2. Этимологиясы: лат. stenodus leucichthus – ақбалық немесе сылан 3. Әзербайжан: ağ balıq 4. Қырғыз: ак лосось, ак балык 5. Өзбек: oq baliq 6. Түрік: beyaz balık 7. Ағылшын: whitefish 8. Испан: el pez blanco 9. Неміс: weißlachs 10. Француз: poisson blanc 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану саласындағы заңнамасын бұзумен келтірілген зиянның орнын толтыру мөлшерін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің м.а. 2015 жылғы 27 ақпандағы № 18-03/158 бұйрығында "белорыбица" термині "ақбалық" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "ақбалық" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
130. | петрушка | ақжелкен | петрушкаақжелкенСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ақжелкен – шатыршагүлділер тұқымдасына жататын бір немесе екі жылдық өсімдік. 2. Этимологиясы: лат. petroselinum - бұйра ақжелкен 3. Әзербайжан: cəfəri 4. Қырғыз: петрушка 5. Өзбек: maydanoz 6. Түрік: maydanoz 7. Ағылшын: parsley 8. Испан: perejil 9. Неміс: petersilie 10. Француз: persil 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Бейбiт уақытқа арналған Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерiн азық-түлiкпен, азықпен, жабдықпен, асханалық-асүйлік ыдыспен және азық-түлік қызметінің техникасымен жабдықтау нормаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрінің 2015 жылғы 18 маусымдағы № 353 бұйрығында "петрушка" термині "желкек" түрінде қолданылған. Тамақ өнімдерін тұтынудың ғылыми негізделген физиологиялық нормаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрінің 2016 жылғы 9 желтоқсандағы № 503 бұйрығында "петрушка" термині "ақжелкен" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: Терминнің дефинициясы мен заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "ақжелкен" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
131. | стебли петрушки | ақжелкен сабақтары | стебли петрушкиақжелкен сабақтарыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ақжелкен сабақтары – ақжелкен жапырақтарын негізгі, қалың сабақта ұстап тұратын өте жұқа сабақтар. Гүлді сабақтар екінші жылы пайда болады. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: cəfəri sapları 4. Қырғыз: петрушка сабактары 5. Өзбек: petruska ildizlari 6. Түрік: maydanoz sapları 7. Ағылшын: parsley stalks 8. Испан: tallos de perejil 9. Неміс: petersilienstangen 10. Француз: tiges de persil 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "ақжелкен сабақтары" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
132. | белладонна | ақжиде, итжидек | белладоннаақжиде, итжидекСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ақжиде, итжидек – алқалар тұқымдасына жататын көп жылдық жарық сүйгіш, шөптесін өсімдік. 2. Этимологиясы: итал. belladonna – әдемі әйел 3. Әзербайжан: belladonna 4. Қырғыз: белладонна 5. Өзбек: belladonna 6. Түрік: belladonna 7. Ағылшын: belladonna 8. Испан: belladona 9. Неміс: belladonna 10. Француз: belladone 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Тарифтік емес реттеу шаралары туралы Еуразиялық экономикалық комиссия Алқасының 2015 жылғы 21 сәуірдегі № 30 шешімінде "белладонна" термині "итжидек" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: Терминнің дефинициясы мен заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "итжидек" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
133. | жасминовый чай | ақжұпар шайы; жасмин шайы | жасминовый чайақжұпар шайы; жасмин шайыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ақжұпар шайы – ақжұпар гүлдері қосылған шай. 2. Этимологиясы: лат. jasminum, парсы یاسمین – ясемин 3. Әзербайжан: yasemin çayı 4. Қырғыз: жасмин чайы 5. Өзбек: yasemin choyi 6. Түрік: yasemin çayı 7. Ағылшын: jasmine tea 8. Испан: té de jazmín 9. Неміс: Jasmintee 10. Француз: the au jasmin 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: Терминнің дефинициясын басшылыққа ала отырып, "ақжұпар шайы" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
134. | семга | ақсерке | семгаақсеркеСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ақсерке – Солтүстік Атлант және Тынық мұхиттарында, Қара, Азов және Баренц теңіздерінде кездесетін қызыл балық. Балықтың өнеркәсіптік түрі және әртүрлі тағамдарда, соның ішінде сушиде қолданылады. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: qızılbalıq 4. Қырғыз: семга 5. Өзбек: qizil baliq 6. Түрік: somon 7. Ағылшын: salmon 8. Испан: salmon 9. Неміс: lachs 10. Француз: saumon 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы туристік индустриясының перспективалы бағыттарын дамыту жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған бағдарламаны бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 11 қазандағы №1048 Қаулысында "семга" термині "ақсерке" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: терминнің Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "ақсерке" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
135. | тяпуга | ақшабақ | тяпугаақшабақСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ақшабақ – ақ түсті ұсақ көл балығы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: hamsi 4. Қырғыз: күл чабагы 5. Өзбек: hamsi 6. Түрік: hamsi 7. Ағылшын: whitebait 8. Испан: sardina 9. Неміс: weißköder 10. Француз: appat blanc 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: терминнің дефинициясын басшылыққа ала отырып, "ақшабақ" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
136. | шарлотка | алма бәліші, шарлотта бәліші | шарлоткаалма бәліші, шарлотта бәлішіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Алма бәліші – алманы қамырға орап пісірген тәттінің атауы. Француздің тәтті тағамы. 2. Этимологиясы: француздың "charlotte" деген сөзінен алынған. 3. Әзербайжан: charlotte ilə pasta 4. Қырғыз: шарлотта пирогу 5. Өзбек: sharlotta pirogi 6. Түрік: charlotte pastası 7. Ағылшын: charlotte pie 8. Испан: pastel de charlotte 9. Неміс: charlotte pie 10. Француз: tarte charlotte 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе «шарлотта бәліші» нұсқасын термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +6 |
137. | американо | американо | американоамериканоСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Американо – эспрессо және су қосу арқылы дайындалатын кофе түрі. 2. Этимологиясы: итал. сaffe americano – америкалық кофе 3. Әзербайжан: americano 4. Қырғыз: американо 5. Өзбек: americano 6. Түрік: americano 7. Ағылшын: americano 8. Испан: americano 9. Неміс: americano 10. Француз: americano 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "американо" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
138. | водка | арақ | водкаарақСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Арақ – ректификатталған этил спиртінің сумен қосындысынан тұратын күшті масайтқыш (алькогольді) ішімдік. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: araq 4. Қырғыз: арак 5. Өзбек: aroq 6. Түрік: votka 7. Ағылшын: vodka 8. Испан: vodka 9. Неміс: wodka 10. Француз: vodka 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Арақтарға және айрықша арақтарға, тауар шығарылған жердің атауы қорғалған арақтарға, күштілігі жоғары ликер-арақ бұйымдарына, коньяк пен брендиге ең төмен бөлшек сауда бағаларын белгілеу туралы Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары - Қаржы министрінің 2023 жылғы 4 шiлдедегi № 740 бұйрығында "водка" термині "арақ" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды және заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "арақ" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
139. | постное мясо | арық ет, жасық ет, майсыз ет | постное мясоарық ет, жасық ет, майсыз етСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Арық ет, жасық ет – тым арық майсыз ет. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: yağsız ət 4. Қырғыз: арык эт 5. Өзбек: yog'siz go'sht 6. Түрік: yağsız et 7. Ағылшын: lean meat 8. Испан: carne magra 9. Неміс: mageres fleisch 10. Француз: viande maigre 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "майсыз ет" нұсқасын ұсынамыз. | +4 |
140. | аспартам | аспартам | аспартамаспартамСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Аспартам – тағамға тәтті дәм беруші, қантты алмастырушы, ақ кристал тәрізді, қарапайым қанттан 200 есе тәттірек, иіссіз, жасанды тағамдық қоспа. 2. Этимологиясы: ағыл. aspartame; L-aспартил-L-фенилаланин–аспартам 3. Әзербайжан: aspartam 4. Қырғыз: аспартам 5. Өзбек: aspartam 6. Түрік: aspartam 7. Ағылшын: aspartame 8. Испан: aspartamo 9. Неміс: aspartam 10. Француз: aspartame 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Ерікті негізде қолданылуы нәтижесінде Кеден одағының "Тағамдық қоспалар, хош иістендіргіштер және технологиялық қосалқы құралдардың қауіпсіздік талаптары" (КО ТР 029/2012) техникалық регламенті талаптарының сақталуы қамтамасыз етілетін халықаралық және өңірлік (мемлекетаралық) стандарттардың, олар болмаған жағдайда – ұлттық (мемлекеттік) стандарттардың және Кеден одағының "Тағамдық қоспалар, хош иістендіргіштер және технологиялық қосалқы құралдардың қауіпсіздік талаптары" (КО ТР 029/2012) техникалық регламентінің талаптарын қолдану мен орындау және техникалық реттеу объектілерінің сәйкестігін бағалау үшін қажетті үлгілерді іріктеп алу ережелерін қоса алғанда, зерттеулер (сынақтар) мен өлшеулердің қағидалары мен әдістерін қамтитын халықаралық және өңірлік (мемлекетаралық) стандарттардың, олар болмаған жағдайда – ұлттық (мемлекеттік) стандарттардың тізбесі туралы Еуразиялық экономикалық комиссия Алқасының 2018 жылғы 7 ақпандағы №21 шешімінде "аспартам" термині "аспартам" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "аспартам" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
141. | кулинар | асшебер, аспаз | кулинарасшебер, аспазСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Асшебер, аспаз – қоғамдық тамақтану орталықтарында ас әзірлеумен, жаңа тағамдар ойлап табумен айналысатын мамандық иесі. 2. Этимологиясы: лат. culina – ас үй 3. Әзербайжан: aşpaz 4. Қырғыз: ашпозчу 5. Өзбек: aşpaz 6. Түрік: aşçı 7. Ағылшын: cook 8. Испан: cocinero 9. Неміс: koch 10. Француз: cuisinier 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: 2016-2017 оқу жылына мемлекеттік білім беру тапсырысын бекіту туралы Ақмола облысы әкімдігінің 2016 жылғы 31 тамыздағы № А-10/426 қаулысында "аспаз" термині қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "аспаз" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
142. | пиво светлое | ашық түсті сыра, жеңіл сыра | пиво светлоеашық түсті сыра, жеңіл сыраСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ашық түсті сыра – төменгі ашыту арқылы алынған, ашық алтын реңкті алкоголі аз ішімдік. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: yüngül pivə 4. Қырғыз: жеңил сыра 5. Өзбек: engil pivo 6. Түрік: hafif bira 7. Ағылшын: light beer 8. Испан: cerveza light 9. Неміс: leichtbier 10. Француз: biere legere 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "жеңіл сыра" нұсқасын ұсынамыз. | +7 |
143. | опара | ашытқы қамыр | опараашытқы қамырСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ашытқы қамыр – ұн, су және ашытқы немесе қамыр ашытқысын илеу арқылы алынған наубайхана өндірісінің жартылай дайын өнімі. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: maya xəmiri 4. Қырғыз: ачыткы камыры 5. Өзбек: xamirturush xamiri 6. Түрік: mayalı hamur 7. Ағылшын: yeast dough 8. Испан: masa de levadura 9. Неміс: hefeteig 10. Француз: pate a levure 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "ашытқы қамыр" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
144. | глазурь | әйнекей | глазурьәйнекейСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Әйнекей – жемістерді салып қайнататын немесе ұн өнімдерінің бетіне жағатын қалың қант шәрбаты. 2. Этимологиясы: немісше "glas" - "шыны, әйнек" дегенді білдіреді. 3. Әзербайжан: buzlanma 4. Қырғыз: глазурь 5. Өзбек: muzlash 6. Түрік: sır 7. Ағылшын: glaze 8. Испан: glaseado 9. Неміс: glasur 10. Француз: glaçure 11. Бекітілген нұсқасы: шыңылтыр (хим.) - глазурь (2006) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын өзге салалардағы бекітілген «шыңылтыр» сөзінің мәнін түсіне отырып, тек кескін, түр жағынан ұқсастығын елеп-екшеп берілген «әйнекей» нұсқасын тағамтану саласына қатысты термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +5 |
145. | бабл-чай (бабл-ти) | бабл шай | бабл-чай (бабл-ти)бабл шайСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Бабл шай – шайдан (жасыл немесе қара), сүттен немесе жеміс шырынынан, кейде кофеден тұратын шай сусыны, оған тапиока шарлары, желе кесектері және шырынмен толтырылған желе шарлары қосылады. 2. Этимологиясы: ағыл. bubble – көпіршік 3. Әзербайжан: bubble çayı 4. Қырғыз: бубл-чай 5. Өзбек: ko'pikli choy 6. Түрік: bubble çayı 7. Ағылшын: bubble tea 8. Испан: té babble 9. Неміс: bubble tea 10. Француз: bubble tea 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, бұл терминнің сәтті қазақша баламасы табылғанша "бабл шай" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
146. | салат из свежих овощей | балғын көкөніс салаты | салат из свежих овощейбалғын көкөніс салатыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Балғын көкөніс салаты – көктем мен жазға тән қарапайым маусымдық көкөністерден жасалған жеңіл, сергітетін және қоректік тағам. 2. Этимологиясы: итал. salata – тұздалған нәрсе 3. Әзербайжан: təzə tərəvəz salatı 4. Қырғыз: жаңы жашылча салаты 5. Өзбек: yangi sabzavotli salat 6. Түрік: taze sebze salatası 7. Ағылшын: fresh vegetable salad 8. Испан: ensalada de verduras frescas 9. Неміс: frischer gemüsesalat 10. Француз: salade de légumes frais 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: терминнің дефинициясын және жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "балғын көкөніс салаты" нұсқасын қолдаймыз. | -4 |
147. | балкуырдак | балқуырдақ | балкуырдакбалқуырдақСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Балқуырдақ – жаңа сойылған жас малдың етін сопақшалап, жіңішке турап алып тұзы, пияз сияқты ащы-тұщы дәмдеуіштер салып піскен сүттің бетінен алынған қаймаққа салып қуыратын жеңсік ас. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: balquirdak 4. Қырғыз: балкырдак 5. Өзбек: balqo'rdak 6. Түрік: balkuyrdak 7. Ағылшын: bal kuyrdak 8. Испан: bal kuyrdak 9. Неміс: ball kuyrdak 10. Француз: bal kuyrdak 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ұлттық тілдегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +14 |
148. | балшекер | балшекер | балшекербалшекерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Балшекер – балдан қайнатып жасалған шекер, қант. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: balşeker 4. Қырғыз: балшекер 5. Өзбек: shirinliklar 6. Түрік: balşeker 7. Ағылшын: balsheker 8. Испан: balsheker 9. Неміс: balscheker 10. Француз: balsheker 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "балшекер" нұсқасын ұсынамыз. | +14 |
149. | бастабак | бастабақ | бастабакбастабақСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Бастабақ – қазақтың тұрмыстық салты бойынша, сыйлы қонақтарға, жасы үлкендерге тартылатын сыбаға. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: baştabaq 4. Қырғыз: бастабак 5. Өзбек: katta tabak 6. Түрік: bastabak 7. Ағылшын: bastabac 8. Испан: bastabac 9. Неміс: bastabak 10. Француз: bastabac 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: терминнің дефинициясын басшылыққа ала отырып, "бастабақ" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
150. | пирог | бәліш | пирогбәлішСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Бәліш – салмасы бар пісірілген немесе қуырылған қамырдан жасалған тағам. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: çörək 4. Қырғыз: пирог 5. Өзбек: pirog 6. Түрік: börek 7. Ағылшын: pie 8. Испан: tarta 9. Неміс: kuchen 10. Француз: tarte 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің кейбiр шешiмдерiне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2020 жылғы 20 сәуірдегі № 225 қаулысында "пирог" термині "пирог" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, бұл терминнің сәтті қазақша баламасы табылғанша "пирог" нұсқасын ұсынамыз. | +7 |
151. | полдник | бесiндiк ас, екінді шай, бесін ас | полдникбесiндiк ас, екінді шай, бесін асСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Бесіндік ас – түскі және кешкі ас арасындағы жеңіл тамақ. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: günorta çayı 4. Қырғыз: түштөн кийинки чай 5. Өзбек: tushdan keyin choy 6. Түрік: ikindi çayı 7. Ағылшын: afternoon tea 8. Испан: té de la tarde 9. Неміс: brotzeit 10. Француз: goûter 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Денсаулық сақтау және білім беру ұйымдарында тамақтану стандарттарын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 21 желтоқсандағы № ҚР ДСМ-302/2020 бұйрығында "полдник" термині "бесін ас" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген түрік тіліндегі аударманы басшылыққа ала отырып, "екінді шайы" нұсқасын ұсынамыз. | +6 |
152. | биопродукт | биоөнім | биопродуктбиоөнімСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Биоөнім – ашытатын микроорганизмдерді пайдалана отырып, ашытқылау процесінде және (немесе) одан кейін монодақылдардағы немесе қауымдастықтардағы пробиотиктердің тірі дақылдарын және (немесе) пребиотиктерді қоса отырып дайындалатын сүтті қайта өңдеудің байытылған өнімі. 2. Этимологиясы: еж. грек. βίος – өмір 3. Әзербайжан: bioməhsul 4. Қырғыз: биопродукт 5. Өзбек: biomahsulot 6. Түрік: biyoürün 7. Ағылшын: bioproduct 8. Испан: bioproducto 9. Неміс: bioprodukt 10. Француз: bioproduit 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Басым Еуразиялық технологиялық платформаларды қалыптастыру туралы Еуразиялық Экономикалық Кеңес комиссиясының 2016 жылғы 18 қазандағы № 32 Өкімінде "биопродукт" термині "биоөнім" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "биоөнім" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
153. | заварка | бір салым шай, қайнатым, демдеме | заваркабір салым шай, қайнатым, демдемеСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Бір салым шай, демдеме – қою шай қайнатпасы (әдетте сумен сұйылтуға арналған). 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: qaynaq 4. Қырғыз: кайнатым 5. Өзбек: choy barglari 6. Түрік: dem 7. Ағылшын: brewing 8. Испан: té 9. Неміс: aufbrühen 10. Француз: remplissage 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: термин дефинициясы мен жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "демдеме" нұсқасын қолдаймыз. | +6 |
154. | боза | боза | бозабозаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Боза – дәнді дақылдардан ашытып жасалатын ежелгі сусын. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: bosa 4. Қырғыз: боза 5. Өзбек: boza 6. Түрік: boza 7. Ағылшын: boza 8. Испан: boza 9. Неміс: boza 10. Француз: boza 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "боза" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
155. | говядина в собственном соку | бөктірілген сиыр етi | говядина в собственном сокубөктірілген сиыр етiСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Бөктірілген сиыр етi – май, тұз, дәмдеуіштер және қоюландырылған сорпа қосылған, банкаларға салынған, герметикалық жабылған және зарарсыздандырылған ақшыл сиыр етінен жасалған консервілер. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: mal əti öz şirəsində 4. Қырғыз: уйдун эти өзүнүн ширесинде 5. Өзбек: O'z sharbatida mol go'shti 6. Түрік: kendi suyunda haşlanmış dana eti 7. Ағылшын: beef in its own juice 8. Испан: carne de res en su propio jugo 9. Неміс: rindfleisch im eigenen saft 10. Француз: boeuf dans son jus 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: Терминнің дефинициясы мен жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "бөктірілген сиыр еті" нұсқасын қолдаймыз. | -10 |
156. | пароварка | буқазан | пароваркабуқазанСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Буқазан – тамақты буға пісіретін құрылғы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: ikiqat qazan 4. Қырғыз: буу казан 5. Өзбек: ikki qavatli qozon 6. Түрік: düdüklü tencere 7. Ағылшын: steamer 8. Испан: olla vaporera 9. Неміс: dampfgarer 10. Француз: cuiseur vapeur 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздік органдарын асханалық-асүйлік жабдықпен және ыдыспен жабдықтау нормаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті Төрағасының 2017 жылғы 16 қазандағы № 95/қе бұйрығында "пароварка" термині "бумен пісіргіш", "бумен пісіретін аппарат" түрінде қолданылған. "Бурабай даму" жауапкершілігі шектеулі серіктестігін құру туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2015 жылғы 3 наурыздағы № 105 қаулысында "пароварка" термині "бумен пісіру ыдысы" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "буқазан" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
157. | бутерброд | бутерброд | бутербродбутербродСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Бутерброд – үстіне кез келген өнім түрі жағылған немесе қойылған нан немесе тоқаш өнімі. 2. Этимологиясы: немісше (butterbrot) "нан мен май" дегенді білдіреді. 3. Әзербайжан: sendviç 4. Қырғыз: сэндвич 5. Өзбек: sendvich 6. Түрік: sandviç 7. Ағылшын: sandwich 8. Испан: bocadillo 9. Неміс: belegtes brot 10. Француз: sandwich 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен этимологиясын, тамақ түрінің ерекшелігін ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +14 |
158. | пончик | бүйрекше | пончикбүйрекшеСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Бүйрекше – дөңгелек немесе сақина пішінді, салмасы бар немесе салмасы жоқ қуырылған нан-тоқаш өнім. 2. Этимологиясы: поляк. pączek – дөңгелек тәтті қуырылған бәліш 3. Әзербайжан: pişi 4. Қырғыз: пончик 5. Өзбек: donut 6. Түрік: tatlı çörek 7. Ағылшын: doughnut 8. Испан: buñuelo 9. Неміс: donut 10. Француз: donut 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Коммуналдық қазыналық кәсiпорындар өндiретiн және өткізетін тауарлардың (жұмыстардың, көрсетілетін қызметтердің) бағаларын белгілеу туралы" Қарағанды облысы әкімдігінің 2022 жылғы 4 наурыздағы № 12/01 қаулысына өзгеріс пен толықтырулар енгізу туралы Қарағанды облысының әкімдігінің 2023 жылғы 2 мамырдағы №28/01 қаулысында "пончик термині "пончик" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, бұл терминнің сәтті қазақша баламасы табылғанша "пончик" нұсқасын ұсынамыз. | +14 |
159. | бурме | бүрме (тағам) | бурмебүрме (тағам)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Бүрме – кесектеп тұралған етті өзінің майы мен сөліне бұқтырып дайындайтын (пісірілетін) тағам түрі. Жергілікті жерлерде мұндай тағамды бөртпе, көмбе, қарын бөртпе деп те атайды. Байырғы ортада осындай тәсілмен пісірілген етті суыған соң қарынға салып, тоңазытып қойып, көп ретте сапарға шыққан жолаушылар жолазыққа тұтынған. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: karın dolması 4. Қырғыз: бурме 5. Өзбек: karın dolma 6. Түрік: karın dolması 7. Ағылшын: burme 8. Испан: burme 9. Неміс: burme 10. Француз: burme 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: терминнің дефинициясын және жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "бүрме" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
160. | кулебяка | бүрме нан | кулебякабүрме нанСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Бүрме нан – ет, балық және т. б. қосылған сопақша бәліш. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: kulebyaka 4. Қырғыз: кулебяка 5. Өзбек: kulebyaka 6. Түрік: kulebyaka 7. Ағылшын: coulibiac 8. Испан: coulibiac 9. Неміс: kulebjak 10. Француз: koulibiak 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: Терминнің дефинициясын басшылыққа ала отырып, "бүрме нан" нұсқасын қолдаймыз. | +10 |
161. | виски | виски | вискивискиСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. виски – ашыту, божу, айыру және емен бөшкелерінде ұзақ уақытқа созылған сақтау үрдістерін пайдаланып, әртүрлі астық түрлерінен алынған күшті хош иісті алкогольді сусын. 2. Этимологиясы: кельт. uisge beatha – тірі су 3. Әзербайжан: viski 4. Қырғыз: виски 5. Өзбек: viski 6. Түрік: viski 7. Ағылшын: whisky 8. Испан: whisky 9. Неміс: whisky 10. Француз: whisky 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Электрондық шот-фактуралар ақпараттық жүйесінің "Виртуалдық қойма" модулі арқылы электрондық шот-фактуралар жазып берілетін тауарлар тізбесін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің Бірінші орынбасары - Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2019 жылғы 23 сәуірдегі № 384 бұйрығында "виски" термині "виски" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "виски" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
162. | глинтвейн | глинтвейн | глинтвейнглинтвейнСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Глинтвейн – қызыл шарапқа қант және дәмдеуіштер қосып қыздырылған ыстық ішімдік. 2. Этимологиясы: нем. glühender wein – ыстық шарап 3. Әзербайжан: isti şərab 4. Қырғыз: глинтвейн 5. Өзбек: issiq sharob 6. Түрік: sıcak şarap 7. Ағылшын: mulled wine 8. Испан: vino caliente 9. Неміс: glühwein 10. Француз: vin chaud 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "глинтвейн" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
163. | глясе | глясе | глясеглясеСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Глясе – кофеден жасалатын балмұздақ қосылған салқын сусын. 2. Этимологиясы: фр. glace – мұздай, мұздатылған 3. Әзербайжан: buzlu qəhvə 4. Қырғыз: муздак кофе 5. Өзбек: muzli qahva 6. Түрік: buzlu kahve 7. Ағылшын: iced coffee 8. Испан: cafe helado 9. Неміс: eiskaffee 10. Француз: cafe glace 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген түрік тіліндегі аударманы басшылыққа ала отырып, "мұзды кофе" нұсқасын ұсынамыз. | +12 |
164. | розмарин | гүлшетен | розмарингүлшетенСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гүлшетен – биіктігі 3-6 метрге дейін жететін майшетен тұқымдас бұта. 2. Этимологиясы: лат. ros marinus «теңіз шығы» 3. Әзербайжан: rozmarin 4. Қырғыз: розмарин 5. Өзбек: bibariya 6. Түрік: biberiye 7. Ағылшын: rosemary 8. Испан: romero 9. Неміс: rosmarin 10. Француз: romarin 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Қазақстан Республикасында пайдалануға ұсынылатын Селекциялық жетістіктердің мемлекеттік тізілімін және ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің перспективалы сорттарының тізбесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2009 жылғы 30 шілдедегі № 434 бұйрығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары – Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2017 жылғы 20 қаңтардағы № 22 бұйрығында "розмарин" термині "розмарин" түрінде берілген. 13. Ұсыныстар: Терминнің дефинициясын басшылыққа ала отырып, "гүлшетен" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
165. | усилитель вкуса | дәмкүшейткіш | усилитель вкусадәмкүшейткішСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Дәмкүшейткіш – тағам өнімдерінің дәмін және (немесе) хош иісін жақсартуға және (немесе) өзгертуге арналған тағамдық қоспа. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: dad gücləndiricisi 4. Қырғыз: даам күчөткүч 5. Өзбек: lazzat kuchaytirgich 6. Түрік: tat güçlendirici 7. Ағылшын: flavor enhancer 8. Испан: potenciador del sabor 9. Неміс: geschmacksverstärker 10. Француз: exhausteur de gout 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "дәмкүшейткіш" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
166. | мясорубка | еттартқыш; ет тартқыш | мясорубкаеттартқыш; ет тартқышСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Еттартқыш – етті турап майдалайтын электрлі жетегі бар немесе қолмен айналдыратын машина. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: ətçəkən maşın 4. Қырғыз: эт туурагыч 5. Өзбек: go'sht maydalagich 6. Түрік: kıyma makinesi 7. Ағылшын: mincer 8. Испан: capoladora 9. Неміс: fleischwolf 10. Француз: hachoir 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздік органдарын асханалық-асүйлік жабдықпен және ыдыспен жабдықтау нормаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті Төрағасының 2017 жылғы 16 қазандағы № 95/қе бұйрығында "мясорубка" термині "ет тартқыш" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "еттартқыш" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
167. | мастика | жағылым, мастика (кондитерлік өнімге пайдаланатын) | мастикажағылым, мастика (кондитерлік өнімге пайдаланатын)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жағылым, мастика – заттың бетіне жағылатын қорғағыш әрі әрлендіргіш рең беретін полимерлік негіздегі заттар. 2. Этимологиясы: грек. mastika – шайыр 3. Әзербайжан: mastika 4. Қырғыз: мастика 5. Өзбек: mastika 6. Түрік: mastika 7. Ағылшын: mastic 8. Испан: mástique 9. Неміс: lebensmittel Mastix 10. Француз: mastic alimentaire 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, бұл терминнің сәтті қазақша баламасы табылғанша "мастика" нұсқасын қолдаймыз. | +4 |
168. | ленивые вареники | жедел жеңіл тұшпара, жедел қайнақша | ленивые вареникижедел жеңіл тұшпара, жедел қайнақшаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жедел қайнақша – украин халқының оймақтай жаймаға түрлі қоспаны орап суға қайнатылып пісіретін шағын пішіндегі ұлттық тағамы. 2. Этимологиясы: түркі тіліндегі (дюш-вар) немесе (дюш-вара) деген тағам атауы украин асханасына "вараники" болып өзгертіліп алынған тағам атауы. О баста тұшпара тағамының жасалуына қарап пайда болған. 3. Әзербайжан: tənbəl köftələr 4. Қырғыз: жалкоо вареники 5. Өзбек: dangasa köfte 6. Түрік: tembel köfteler 7. Ағылшын: lazy dumplings 8. Испан: albóndigas perezosas 9. Неміс: faule knödel 10. Француз: boulettes paresseuses 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен тіліміздегі қолданысын, тағамның жасалу, дайындалу ерекшеліктерін ескере келе «жедел қайнақша» нұсқасын термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | -6 |
169. | пастила | жеміс-қақ, пастила | пастилажеміс-қақ, пастилаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жеміс-қақ, пастила – кептірілген жеміс-жидек пюресі немесе шырынынан жасалған кондитерлік өнім. 2. Этимологиясы: лат. pastilus – шелпек 3. Әзербайжан: lavaşana 4. Қырғыз: пастила 5. Өзбек: lavashana 6. Түрік: pastila 7. Ағылшын: pastila 8. Испан: pastila 9. Неміс: pastila 10. Француз: pastila 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Қоғамдық тамақтану объектілеріне қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптар" санитариялық қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2022 жылғы 17 ақпандағы № ҚР ДСМ-16 бұйрығына өзгеріс енгізу туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің м.а. 2023 жылғы 4 сәуірдегі № 58 бұйрығында "пастила" термині "пастила" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды және заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "пастила" нұсқасын қолдаймыз. | 0 |
170. | стейк | жон ет | стейкжон етСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Стейк – қуырылған сом (қалың) ет. Сиыр етінің ең жақсы жұмсақ етінен қуырылып дайындалған тағамды ағылшындар «стейк» әдетте "жай стейк" деп атайды. 2. Этимологиясы: ағылшынша "steak" - "түйір ет" деген мағынаға келеді. 3. Әзербайжан: biftek 4. Қырғыз: стейк 5. Өзбек: biftek 6. Түрік: biftek 7. Ағылшын: steak 8. Испан: filete 9. Неміс: steak 10. Француз: steak 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын, тағамның қазақ танымындағы «кесек ет, сом ет, жон ет» түсініктерінен алшақ өзіндік ерекшелігін ескере келе «стейк» нұсқасын термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | -2 |
171. | капучино | капучино | капучинокапучиноСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Капучино – эспрессо, ыстық сүт және сүт көбігінен дайындалатын итальяндық кофе сусыны. Ол бу шығаратын эспрессо машинасында дайындалады. 2. Этимологиясы: итал. cappuccino – капуцин (капюшон) 3. Әзербайжан: kapuçino 4. Қырғыз: капучино 5. Өзбек: kapuchino 6. Түрік: cappuccino 7. Ағылшын: cappuccino 8. Испан: capuchino 9. Неміс: cappuccino 10. Француз: cappuccino 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Қазақстан Республикасында пайдалануға ұсынылатын Селекциялық жетістіктердің мемлекеттік тізілімін және ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің перспективалы сұрыптарының тізбесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2009 жылғы 30 шілдедегі № 434 бұйрығына өзгерістер енгізу туралы Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2023 жылғы 10 сәуірдегі № 130 бұйрығында "капучино" термині "капучино" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "капучино" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
172. | квас | квас | квасквасСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Квас – сүт қышқылды және ашытқылы негізде қара бидай сухарынан (ұннан) және өнген арпа дәнінен дайындалған табиғи сусын. 2. Этимологиясы: жалпы слав. кысати – ашып кету. 3. Әзербайжан: kvas 4. Қырғыз: квас 5. Өзбек: kvas 6. Түрік: kvas 7. Ағылшын: kvass 8. Испан: kvas 9. Неміс: kwas 10. Француз: kvas 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Ақтау қаласында стационарлық емес сауда объектілерін орналастыру орындарын және маршруттарын айқындау және бекіту туралы Маңғыстау облысы Ақтау қаласы әкімдігінің 2020 жылғы 28 шілдедегі № 1293 қаулысында "квас" термині "квас" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аударамаларды және заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, бұл терминнің сәтті қазақша баламасы табылғанша "квас" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
173. | вяленое мясо | кептірілген ет | вяленое мясокептірілген етСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Кептірілген ет – майсыз, жолақтарға кесіліп, бұзылмауы үшін сусыздандырылған ет. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: qurudulmuş ət 4. Қырғыз: кургатылган эт 5. Өзбек: quritilgan go'sht 6. Түрік: kurutulmuş et 7. Ағылшын: dried meat 8. Испан: charqui 9. Неміс: trockenfleisch 10. Француз: viande sechee 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: терминнің дефинициясы және жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "қақталған ет" нұсқасын ұсынамыз. | -1 |
174. | коктейль | коктейл | коктейлькоктейлСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Коктейль – бірнеше сұйықтықты қосу нәтижесінде алынатын сусын. 2. Этимологиясы: ағыл. cocktail – cock әтеш + tail – құйрық 3. Әзербайжан: kokteyl 4. Қырғыз: коктейль 5. Өзбек: kokteyl 6. Түрік: kokteyl 7. Ағылшын: cocktail 8. Испан: coctel 9. Неміс: cocktail 10. Француз: cocktail 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы ішкі істер органдарының әскери-медициналық (медициналық) бөліністерінде (ұйымдарында) ведомстволық әскери-медициналық (медициналық) статистикалық есептілік нысандарын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2020 жылғы 16 қарашадағы № 779 бұйрығында "коктейль" термині "коктейль" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды және заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "коктейль" нұсқасын қолдаймыз. | +10 |
175. | компот | компот, нәрсу | компоткомпот, нәрсуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Компот, нәрсу – сұйық десерт тағамы; аздап қант салынған суға қайнатылған жас немесе кепкен жемістердің қоспасы. 2. Этимологиясы: фр. compote, лат. componere – құрастыру 3. Әзербайжан: kompot 4. Қырғыз: компот 5. Өзбек: kompot 6. Түрік: komposto 7. Ағылшын: compote 8. Испан: compotas 9. Неміс: kompott 10. Француз: compote 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің Төтенше жағдайлар комитеті білім беру ұйымдарының курсанттарын тамақпен қамтамасыз ету жөніндегі нормаларды бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2015 жылғы 19 наурыздағы № 255 бұйрығына өзгерістер енгізу туралы Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрінің 2021 жылғы 25 мамырдағы № 230 бұйрығында "компот" термині "компот" түрінде қолданылған. Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздік органдарында тамақтандыруды ұйымдастыру қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті Төрағасының м.а. 2017 жылғы 24 тамыздағы № 68 қе бұйрығында "компот" термині "компот" және "нәрсу" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, бұл терминнің сәтті қазақша баламасы табылғанша "компот" нұсқасын қолдаймыз. | +1 |
176. | коньяк | коньяк | коньякконьякСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Коньяк – жүзім шараптарынан алынған және арнайы қайың бөшкелерде біраз уақыт сақталған спирттік ащы сусын. 2. Этимологиясы: Франциядағы Коньяк (Cognac) қаласының атауы бойынша 3. Әзербайжан: konyak 4. Қырғыз: коньяк 5. Өзбек: konyak 6. Түрік: konyak 7. Ағылшын: cognac 8. Испан: coñac 9. Неміс: kognak 10. Француз: cognac 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Арақтарға және айрықша арақтарға, тауар шығарылған жердің атауы қорғалған арақтарға, күштілігі жоғары ликер-арақ бұйымдарына, коньяк пен брендиге ең төмен бөлшек сауда бағаларын белгілеу туралы Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары - Қаржы министрінің 2023 жылғы 4 шiлдедегi № 740 бұйрығында "коньяк" термині "коньяк" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "коньяк" нұсқасын қолдаймыз. | +12 |
177. | кофе | кофе | кофекофеСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. кофе 2. Этимологиясы: ар. قهوة қахва – сусын түрі; Африкадағы Каффа аймағының атымен аталған 3. Әзербайжан: qəhvə 4. Қырғыз: кофе 5. Өзбек: qahva 6. Түрік: kahve 7. Ағылшын: coffee 8. Испан: cafe 9. Неміс: kaffee 10. Француз: cafe 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы ұлттық қауіпсіздік органдарының жекелеген санаттағы қызметкерлерін қызметті өткеру ерекшеліктерін ескере отырып, азық-түлікпен қамтамасыз етудің заттай нормаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті Төрағасының 2015 жылғы 26 мамырдағы №40 бұйрығында "кофе" термині "кофе" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "кофе" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
178. | зеленый чай | көк шай | зеленый чайкөк шайСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. көк шай 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: yaşıl çay 4. Қырғыз: көк чай 5. Өзбек: yashil choy 6. Түрік: yeşil çay 7. Ағылшын: green tea 8. Испан: te verde 9. Неміс: grüner tee 10. Француз: the vert 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "көк шай" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
179. | куби | күбі | кубикүбіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Күбі – сүт өнімдерін өңдеуге, сақтауға арналған, ағаштан жасалған ыдыс түрі. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: kadka 4. Қырғыз: кадка 5. Өзбек: yoni tik yogʻoch bochka 6. Түрік: fıçı 7. Ағылшын: barrel 8. Испан: barril 9. Неміс: barrel 10. Француз: tonneau 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: Терминнің дефинициясын басшылыққа ала отырып, "күбі" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
180. | цельное молоко | қаймағы алынбаған сүт, табиғи сүт | цельное молокоқаймағы алынбаған сүт, табиғи сүтСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қаймағы алынбаған сүт, табиғи сүт – табиғи құрамын өзгертетін ешқандай өңдеуге ұшырамаған сүт. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: təbii süd 4. Қырғыз: табигый сүт 5. Өзбек: tabiiy sut 6. Түрік: doğal süt 7. Ағылшын: natural milk 8. Испан: leche natural 9. Неміс: natürliche milch 10. Француз: lait naturel 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Медициналық-әлеуметтік мекемелерде, оңалту орталықтарында, мүгедектігі бар балаларға арналған оқу орындарында, аумақтық әлеуметтік қызмет көрсету орталықтарында, күндіз болу бөлімшелерінде, әлеуметтік бейімдеу орталықтарында қызмет көрсетілетін адамдар үшін заттай тамақтану нормаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрінің 2015 жылғы 27 қарашадағы № 896 бұйрығында "цельное молоко" термині "қаймағы алынбаған сүт" түрінде қолданылған. Төтенше жағдай аймағындағы халықтың ең төменгі тіршілігін қамтамасыз ету нормаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрінің 2023 жылғы 7 маусымдағы № 299 бұйрығында "цельное молоко" термині "табиғи сүт" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды және заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "табиғи сүт" нұсқасын қолдаймыз. | +12 |
181. | смородина | қарақат | смородинақарақатСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қарақат – тасжарғандар тұқымдасына жататын, жеуге жарамды қышқыл-тәтті жидектері бар бұта. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: qarağat 4. Қырғыз: карагат 5. Өзбек: smorodina 6. Түрік: frenküzümü 7. Ағылшын: currant 8. Испан: grosella 9. Неміс: johannisbeere 10. Француз: groseille 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Патент қабілеттілігі мен шаруашылықта пайдалылығы мемлекеттік сынақтың немесе өтініш берушінің деректері бойынша бағаланатын өсімдіктердің тектері мен түрлерінің тізбелерін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің міндетін атқарушының 2015 жылғы 29 мамырдағы № 4-2/490 бұйрығына өзгерістер енгізу туралы Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің м.а. 2022 жылғы 6 қаңтардағы № 2 бұйрығында "смородина" термині "қарақат" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды және заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "қарақат" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
182. | сухое молоко | құрғақ сүт | сухое молокоқұрғақ сүтСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Құрғақ сүт – жоғары температурада кептіру қондырғыларында дайындап, төл азығы және адам тағамына қосынды ретінде ұзақ мерзім сақталуы үшін кептірілген сүт ұнтағы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: süd tozu 4. Қырғыз: кургак сүт 5. Өзбек: quruq sut 6. Түрік: süt tozu 7. Ағылшын: powdered milk 8. Испан: leche en polvo 9. Неміс: milchpulver 10. Француз: lait en poudre 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Еуразиялық экономикалық комиссия Алқасының 2019 жылғы 19 наурыздағы №40 шешімі. Тез еритін құрғақ сүт. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +14 |
183. | курткоже | құрткөже | курткожеқұрткөжеСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Құрткөже – көбінесе қыста дайындалатын, құрттан езіп әзірленетін ыстық, қуатты тағам. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: qurd şorbası 4. Қырғыз: курт шорпо 5. Өзбек: qurt sho'rva 6. Түрік: kurt çorbası 7. Ағылшын: qurtkozhe 8. Испан: qurtkozhe 9. Неміс: qurtkozhe 10. Француз: qurtkozhe 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "құрткөже" нұсқасын қолдаймыз. | +8 |
184. | латте | латте | латтелаттеСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Латте – сүтті көбік, сүт және эспрессо кофесінің үш қабатты қоспасы болып табылатын кофе сусыны. 2. Этимологиясы: итал. caffe latte – сүт қосылған кофе. 3. Әзербайжан: latte 4. Қырғыз: латте 5. Өзбек: latte 6. Түрік: latte 7. Ағылшын: latte 8. Испан: latte 9. Неміс: milchkaffee 10. Француз: latte 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "латте" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
185. | лимонад | лимонад | лимонадлимонадСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Лимонад – лимонның немесе басқа жеміс-жидектің дәмі мен хош иісі бар салқындатылған сусын. 2. Этимологиясы: фр. limonade – лимон сусыны 3. Әзербайжан: limonad 4. Қырғыз: лимонад 5. Өзбек: limonad 6. Түрік: limonata 7. Ағылшын: lemonade 8. Испан: limonada 9. Неміс: limonade 10. Француз: limonade 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің "Қолжетімді кредит беру міндетін шешу үшін ұзақ мерзімді теңгелік өтімділікті қамтамасыз етудің кейбір мәселелері туралы" 2018 жылғы 11 желтоқсандағы № 820 және "Жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың кейбір шаралары туралы" 2019 жылғы 31 желтоқсандағы № 1060 қаулыларына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2022 жылғы 19 шiлдедегi № 505 қаулысында "лимонад" термині "лимонад" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "лимонад" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
186. | майсок | майсөк | майсокмайсөкСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Майсөк – ақтаған тарыны (сөкті) майға қуырып дайындалатын тағам. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: maysok 4. Қырғыз: майсок 5. Өзбек: maysok 6. Түрік: maysok 7. Ағылшын: maysok 8. Испан: maysok 9. Неміс: maysok 10. Француз: maysok 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "майсөк" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
187. | мармелад | мармелад | мармеладмармеладСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Мармелад – желе тәрізді кондитерлік өнім; жеміс-жидек езбесін, қантты, сірнені, агарды (немесе пектинді), тамақ қышқылдарын, хош иісті және бояғыш заттарды араластырып, қайнатып дайындалады. 2. Этимологиясы: порт. marmelada – айвадан жасалған тосап 3. Әзербайжан: marmelad 4. Қырғыз: мармелад 5. Өзбек: marmelad 6. Түрік: marmelat 7. Ағылшын: marmalade 8. Испан: mermelada 9. Неміс: marmelade 10. Француз: marmelade 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Еуразиялық экономикалық одақтың сыртқы экономикалық қызметінің Бірыңғай тауар номенклатурасына сәйкес тағамға қосылатын шайнайтын мармелад түріндегі биологиялық белсенді қоспаны сыныптау туралы Еуразиялық экономикалық комиссия Алқасының 2018 жылғы 30 қазандағы № 171 шешімінде "мармелад" термині "мармелад" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды және заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "мармелад" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
188. | мартини | мартини | мартинимартиниСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Мартини – ащы шөптермен, дәмдеуіштермен, жемістермен және басқа да хош иісті қоспалармен тұндырылған байытылған шарап. 2. Этимологиясы: Автордың атымен аталған – Мартини де Анна де Тоггия 3. Әзербайжан: martini 4. Қырғыз: мартини 5. Өзбек: martini 6. Түрік: martini 7. Ағылшын: martini 8. Испан: martini 9. Неміс: martini 10. Француз: martini 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Бурабай даму" жауапкершілігі шектеулі серіктестігін құру туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2015 жылғы 3 наурыздағы № 105 қаулысында "мартини" термині "мартини" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "мартини" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
189. | маття (матча) | маття (матча), матча шайы | маття (матча)маття (матча), матча шайыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Маття (матча) – жапондық жасыл ұнтақталған шай. 2. Этимологиясы: жап. 抹茶 маття – ұнтақталған шай 3. Әзербайжан: matcha 4. Қырғыз: матча 5. Өзбек: mattiya 6. Түрік: maça çayı 7. Ағылшын: matcha 8. Испан: matcha 9. Неміс: matcha 10. Француз: matcha 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "матча шайы" нұсқасын ұсынамыз. | +9 |
190. | ми палау | ми палау, мипалау | ми палауми палау, мипалауСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ми палау – малдың миын алып, оған бауыр, құйрық майы, бастың құйқасын әбден араластырып дайындалатын сұйық тағам. Бұған қымыз, айран немесе тұзды сүзбе қосып, майлы сорпа құйса мипалаудың дәмі де, маңызы да арта түседі. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: mi plov 4. Қырғыз: ми палоо 5. Өзбек: mi palov 6. Түрік: mi palau 7. Ағылшын: mi palau 8. Испан: mi pilaf 9. Неміс: mi pilaw 10. Француз: mi plov 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен қазақ тіліндегі қолданысын ескере келе «мипалау» деп бірге жазылған нұсқасын термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
191. | мидии | мидиялар | мидиимидияларСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Мидиялар – дүниежүзілік мұхиттың барлық суларында тіршілік ететін қосжақтаулылардың бір тұқымдасы. 2. Этимологиясы: грек. mytes – ұлу 3. Әзербайжан: midye 4. Қырғыз: мидия 5. Өзбек: midiya 6. Түрік: midye 7. Ағылшын: mussel 8. Испан: mejillon 9. Неміс: miesmuschel 10. Француз: moule 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Қабылданған халықаралық міндеттемелер шеңберінде өңдеуші өнеркәсіптің отандық тауарлары мен көрсетілетін қызметтерін, сондай-ақ ақпараттық-коммуникациялық көрсетілетін қызметтерді сыртқы нарықтарға ілгерілету бойынша өнеркәсіптік-инновациялық қызмет субъектілері шығындарының бір бөлігін өтеу қағидаларын, өңдеуші өнеркәсіптің отандық тауарлары мен көрсетілетін қызметтерінің, сондай-ақ оларды сыртқы нарықтарға ілгерілету бойынша шығындары ішінара өтелетін ақпараттық-коммуникациялық көрсетілетін қызметтердің тізбесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Сауда және интеграция министрінің міндетін атқарушының 2022 жылғы 1 тамыздағы № 314-НҚ бұйрығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары - Сауда және интеграция министрінің 2022 жылғы 8 желтоқсандағы №470-нқ бұйрығында "мидии" термині "мидиялар" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "мидиялар" нұсқасын қолдаймыз. | +12 |
192. | минестроне | минестроне | минестронеминестронеСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Минестроне – итальяндық тағам, кейде макарон немесе күріш қосылып, маусымдық көкөністерден жасалатын жеңіл сорпа. 2. Этимологиясы: minestrone – қою сорпа 3. Әзербайжан: ministrone 4. Қырғыз: минестроне 5. Өзбек: minestron 6. Түрік: ministrone 7. Ағылшын: minestrone 8. Испан: minestrone 9. Неміс: minestrone 10. Француз: minestrone 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "минестроне" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
193. | мокко | мокко | моккомоккоСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Мокко – сүт, какао ұнтағы немесе шоколад шәрбаты қосылып эспрессодан жасалатын сусын. 2. Этимологиясы: Йемендегі Моха порт қаласының атымен аталған 3. Әзербайжан: mokko 4. Қырғыз: мокко 5. Өзбек: mokko 6. Түрік: mocha 7. Ағылшын: mocha 8. Испан: moca 9. Неміс: mokka 10. Француз: moka 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "мокко" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
194. | морс | морс | морсморсСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Морс – құмшекер қосып қайнатып, мұздатылған жемістің немесе жидектің шырынынан жасалатын сусын. 2. Этимологиясы: нем. moosbeere – мүкжидек 3. Әзербайжан: mors 4. Қырғыз: морс 5. Өзбек: mors 6. Түрік: mors 7. Ағылшын: morse 8. Испан: morso 9. Неміс: fruchtsaftgetränk 10. Француз: morse 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "морс" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
195. | моцарелла | моцарелла | моцарелламоцареллаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Моцарелла – итальяндық дәстүрлі жас ірімшік түрі. 2. Этимологиясы: итал. mozzare – бөлу, кесу 3. Әзербайжан: mozzarella 4. Қырғыз: моцарелла 5. Өзбек: mozarella 6. Түрік: mozzarella 7. Ағылшын: mozzarella 8. Испан: mozzarella 9. Неміс: mozzarella 10. Француз: mozzarella 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Еуразиялық экономикалық комиссия Кеңесі кедендік әкелу бажы мөлшерлемесін өзгерту туралы шешім қабылдайтын сезімтал тауарлардың тізбесіне өзгерістер енгізу туралы Жоғары Еуразиялық экономикалық Кеңестің 2016 жылғы 26 желтоқсандағы №25 шешімінде "моцарелла" термині "моцарелла" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "моцарелла" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
196. | мыжыма | мыжыма, мыжыма нан | мыжымамыжыма, мыжыма нанСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Мыжыма – кейде есімі белгілі адамдар шаңыраққа, үлкенге сәлем беруге әдейі соғады, амандық біледі. Сыйлы кісілерге міндетті түрде мал сойып бас ұсынады. Алайда қонақтар асығыс жүреді. Мұндайда қазақтар мал сойдырмаған кісілерге соған лайық дәм тартатын жолды таба білді. Сондай бағалы тағамдардың бірі – «мыжыма» деп аталатын нан тағам. Наннан жоғары тағам жоқ. Екіншіден тез әзірленеді әрі дәмді тағам. Келген кісілерге соятын малға қарамайтынын білген бәйбіше шоққа дереу нан салады, ол ілезде қайнаған шәймен пісіп шығады. Бәйбіше сырлы аяқты алып қарынан сары майды мол салып, оның үстіне тападан жана ғана алынған ыстық нанды турап жіберіп, оң қолымен езеді де қоңақтардың алдына қояды. Тұзды сары майға мыжылған нанның мұндай дәмді болатынын кейбір адамдар әлі де білмеуі мүмкін. Білікті адамдар мұндай тамақтың күнде жеп жүрген еттен де артық екенін бағалайды. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: myzhyma 4. Қырғыз: мыжыма 5. Өзбек: myzhyma” 6. Түрік: mıjıma 7. Ағылшын: myzhyma 8. Испан: myzhyma 9. Неміс: myzhyma 10. Француз: myzhyma 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "мыжыма нан" нұсқасын ұсынамыз. | +9 |
197. | нават | науат | наватнауатСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Науат – Орта Азия халықтарының дәстүрлі қарапайым қантты қайнатып, ерітіп дайындайтын кристалдандырылған қанты. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: navat 4. Қырғыз: нават 5. Өзбек: novvot 6. Түрік: navat 7. Ағылшын: navat 8. Испан: navat 9. Неміс: navat 10. Француз: navat 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "науат" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
198. | нори | нори | норинориСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Нори – кептірілген қызыл теңіз балдыры, кептірілгеннен кейін түсін жасылға өзгертеді. Көбінесе суши жасағанда қолданылады. 2. Этимологиясы: жап. 海苔 (nori) – нори 3. Әзербайжан: nori 4. Қырғыз: нори 5. Өзбек: nori 6. Түрік: nori 7. Ағылшын: laver 8. Испан: нори 9. Неміс: nori 10. Француз: nori 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "нори" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
199. | окрошка | окрошка, көк сорпа | окрошкаокрошка, көк сорпаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Окрошка, көк сорпа – әртүрлі шөптер мен майдалап туралған ет немесе балық қосылған квастан жасалған салқын тағам. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: okroşka 4. Қырғыз: окрошка 5. Өзбек: okroshka 6. Түрік: okroşka 7. Ағылшын: okroshka 8. Испан: okroshka 9. Неміс: okroschka 10. Француз: okrochka 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Жалпы білім беру ұйымдарына арналған жалпы білім беретін пәндердің, таңдау курстарының және факультативтердің үлгілік оқу бағдарламаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2013 жылғы 3 сәуірдегі №115 бұйрығына өзгеріс пен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2017 жылғы 27 шілдедегі №352 бұйрығында "окрошка" термині "окрошка" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, бұл терминнің сәтті қазақша баламасы табылғанша "окрошка" нұсқасын қолдаймыз. | +6 |
200. | пророщенные бобы | өскін бұршақ | пророщенные бобыөскін бұршақСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Өскін бұршақ – бұл биологиялық белсенді заттардың, дәрумендердің, аминқышқылдарының, микроэлементтердің және табиғи антиоксиданттардың көзі болып табылатын құнарлылығы тепетеңдестірілген табиғи тағам. 2. Этимологиясы: "бобы" сөзі ағылшынша (bob) сөзінен алынған «қысқа сүрлеу» деген мәні бар. 3. Әзербайжан: cücərmiş lobya 4. Қырғыз: өнүп чыккан буурчак 5. Өзбек: o'sib chiqqan loviya 6. Түрік: filizlenmiş fasulye 7. Ағылшын: sprouted beans 8. Испан: frijoles germinados 9. Неміс: gekeimte bohnen 10. Француз: haricots germés 11. Бекітілген нұсқасы: атбас бұршақ (ауыл шаруаш.) - бобы (1971) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің м.а. 2022 жылғы 6 қаңтардағы №2 бұйрығы. Дәнді-бұршақты дақылдар. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен қазақ тіліндегі тұрақты қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
201. | пахлава (баклава) | пахлава (баклава) | пахлава (баклава)пахлава (баклава)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Пахлава – қатпарлы қамыр мен жаңғақ, тосаптан тұратын танымал кондитерлік өнім. 2. Этимологиясы: моңғ. baγla – орау 3. Әзербайжан: paxlava 4. Қырғыз: баклава 5. Өзбек: pahlava 6. Түрік: baklava 7. Ағылшын: baklava 8. Испан: baclava 9. Неміс: baklava 10. Француз: baklava 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "баклава" нұсқасын қолдаймыз. | +10 |
202. | пицца | пицца, наншелпек | пиццапицца, наншелпекСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Пицца, наншелпек – үстіне томат тұздығы, ірімшік, ет, көкөніс, саңырауқұлақ және басқа да ингредиенттер қосылып пісірілетін, дөңгелек шелпек түріндегі дәстүрлі итальяндық тағам. 2. Этимологиясы: итал. pizza < pizzicare – өткір болу 3. Әзербайжан: pitsa 4. Қырғыз: пицца 5. Өзбек: pitsa 6. Түрік: pizza 7. Ағылшын: pizza 8. Испан: pizza 9. Неміс: pizza 10. Француз: pizza 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Коммуналдық қазыналық кәсiпорындар өндiретiн және өткізетін тауарлардың (жұмыстардың, көрсетілетін қызметтердің) бағаларын белгілеу туралы" Қарағанды облысы әкімдігінің 2022 жылғы 4 наурыздағы №12/01 қаулысына өзгеріс пен толықтырулар енгізу туралы Қарағанды облысының әкімдігінің 2023 жылғы 2 мамырдағы № 28/01 қаулысында "пицца" термині "пицца" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "пицца" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
203. | печенье | піспенан, печенье | печеньепіспенан, печеньеСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Піспенан, печенье – кең тараған ұннан жасалатын кондитер өнімі. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: peçenye 4. Қырғыз: печенье 5. Өзбек: cookie 6. Түрік: bisküvi 7. Ағылшын: cookie 8. Испан: galleta 9. Неміс: gebäck 10. Француз: biscuit 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Жұмыскерлерге сүт немесе оған теңестірілген тамақ өнімдерін және (немесе) диеталық (емдік және профилактикалық) тамақтануға арналған арнайы өнімдер беру нормаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрінің 2015 жылғы 28 желтоқсандағы №1056 бұйрығында "печенье" термині "печенье" түрінде қолданылды. 2015 жылғы 29 мамырдағы Бір тараптан Еуразиялық экономикалық одақ пен оған мүше мемлекеттер және екінші тараптан Вьетнам Социалистік Республикасы арасындағы еркін сауда туралы келісімге 3-қосымшаны қолдану туралы Еуразиялық экономикалық комиссия Алқасының 2018 жылғы 17 сәуірдегі №55 шешімінде "печенье" термині "піспенан" түрінде қолданылды. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "піспенан" нұсқасын қолдаймыз. | +6 |
204. | пудинг | пудиң, пудинг | пудингпудиң, пудингСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Пудинг – жарма, ұн, сүт, жұмыртқа т.б. дайындалатын тәтті десерт түрі. 2. Этимологиясы: ағыл. pudding – пудинг 3. Әзербайжан: puding 4. Қырғыз: пудинг 5. Өзбек: puding 6. Түрік: puding 7. Ағылшын: pudding 8. Испан: pudin 9. Неміс: pudding 10. Француз: pudding 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Жұмыскерлерге сүт немесе оған теңестірілген тамақ өнімдерін және (немесе) диеталық (емдік және профилактикалық) тамақтануға арналған арнайы өнімдер беру нормаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрінің 2015 жылғы 28 желтоқсандағы № 1056 бұйрығында "пудинг" термині "пудинг" түрінде қолданылды. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "пудинг" нұсқасын қолдаймыз. | +12 |
205. | рагу | рагу | рагурагуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Рагу – көкөніс қосып, ет не балықтан жапырақтап турап пісіретін тағам. 2. Этимологиясы: франц. ragoûter – тәбетті ояту 3. Әзербайжан: güveç 4. Қырғыз: рагу 5. Өзбек: güveç 6. Түрік: ragu 7. Ағылшын: ragout 8. Испан: ragú 9. Неміс: ragout 10. Француз: ragout 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Жұмыскерлерге сүт немесе оған теңестірілген тамақ өнімдерін және (немесе) диеталық (емдік және профилактикалық) тамақтануға арналған арнайы өнімдер беру нормаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрінің 2015 жылғы 28 желтоқсандағы №1056 бұйрығында "рагу" термині "рагу" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "рагу" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
206. | рамэн (рамен) | рамэн (рамен) | рамэн (рамен)рамэн (рамен)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Рамэн (рамен) – бидай кеспесі қосылған жапон тағамы. 2. Этимологиясы: жап. ラーメン、拉麺、柳麺 ра:мэн – созу + кеспе 3. Әзербайжан: ramen 4. Қырғыз: рамен 5. Өзбек: ramen 6. Түрік: ramen 7. Ағылшын: ramen 8. Испан: ramen 9. Неміс: ramen 10. Француз: ramen 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "рамэн" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
207. | рататуй | рататуй | рататуйрататуйСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Рататуй – бұрыш, баклажан және цуккиниден жасалған прованс асханасының дәстүрлі көкөніс тағамы. 2. Этимологиясы: фр. ratatouille; «rata» – тағам + touiller – араластыру 3. Әзербайжан: ratatuy 4. Қырғыз: рататүй 5. Өзбек: ratatuy 6. Түрік: ratatuy 7. Ағылшын: ratatouille 8. Испан: ratatouille 9. Неміс: ratatouille 10. Француз: ratatouille 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "рататуй" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
208. | ревень | рауғаш | ревеньрауғашСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Рауғаш – тарандар тұқымдастарға тиесілі өсімдіктердің тегі. Ол Орта Азия, Болгария және Оңтүстік Сібір аумағынан шығады. 2. Этимологиясы: лат. rheum – рауғаш 3. Әзербайжан: rhubarb 4. Қырғыз: рубарб 5. Өзбек: rubarb 6. Түрік: ravent 7. Ағылшын: rhubarb 8. Испан: ruibarbo 9. Неміс: rhabarber 10. Француз: rhubarbe 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Дәрілік өсімдіктердің тізбесін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Экология және табиғи ресурстар министрінің 2023 жылғы 7 наурыздағы №77 бұйрығында "ревень" термині "рауғаш" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: терминнің дефинициясын және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "рауғаш" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
209. | ризотто | ризотто | ризотторизоттоСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ризотто – көбіне буда пісірілген күрішке әр түрлі дәмдік қоспалар (үгітілген ет, тауық еті, бұзау еті, пармезан сыры және көкөністер) және май мен татымдықтар қосылып жасалатын тағам. 2. Этимологиясы: итал. risotto – кішкентай күріш 3. Әзербайжан: rizotto 4. Қырғыз: ризотто 5. Өзбек: rizotto 6. Түрік: risotto 7. Ағылшын: risotto 8. Испан: risotto 9. Неміс: risotto 10. Француз: risotto 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "ризотто" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
210. | рикотта | рикотта | рикоттарикоттаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Рикотта – ірімшіктің басқа түрлерінен қалған сарысудан жасалған дәстүрлі итальяндық ірімшік. 2. Этимологиясы: итал. ricotta – қайта пісірілген 3. Әзербайжан: rikota 4. Қырғыз: рикотта 5. Өзбек: rikotta 6. Түрік: rikotta 7. Ағылшын: ricotta 8. Испан: ricotta 9. Неміс: ricotta 10. Француз: ricotta 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "рикотта" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
211. | ром | ром | ромромСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ром – қант құрағының ашытылған шырыны немесе сірнесінен жасалатын күшті спирттік ішімдік түрі. 2. Этимологиясы: ағыл. rum, испан. ron, франц. rhum – қант арағы 3. Әзербайжан: rom 4. Қырғыз: ром 5. Өзбек: rom 6. Түрік: rom 7. Ағылшын: rum 8. Испан: ron 9. Неміс: rum 10. Француз: rhum 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "ром" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
212. | бурдюк | саба | бурдюксабаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Саба – қымыз, шұбат ашыту, іркіт пісу үшін пайдаланылатын, мал терісінен пішіп тігілетін ыдыс. 2. Этимологиясы: азер. borduk – шарапқа арналған тері 3. Әзербайжан: tuluq 4. Қырғыз: чанач 5. Өзбек: burdyuk 6. Түрік: tulum 7. Ағылшын: wineskin 8. Испан: odre 9. Неміс: weinschlauch 10. Француз: outre 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстанның тауарлар бойынша басқаға берулері мен міндеттемелерінің тізбесінде (Келісім, 23 маусым 2015 жыл) "бурдюк" термині "бөрдек" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген кейбір аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "бөрдек" нұсқасын ұсынамыз. | +11 |
213. | сирне | сірне | сирнесірнеСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сірне – бағланның, кепенің етін қазанға жілік-жілігімен қуырып даярлайтын қазақтың дәстүрлі асы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: sirne 4. Қырғыз: сирне 5. Өзбек: sirne 6. Түрік: sirne 7. Ағылшын: sirne 8. Испан: sirne 9. Неміс: sirne 10. Француз: sirne 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: термин дефинициясын және жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "сірне" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
214. | пшено | сөк | пшеносөкСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сөк – тарыдан жасалатын тағам түрі. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: darı yeməyi 4. Қырғыз: таруу тамак 5. Өзбек: tariq taom 6. Түрік: darı yemeği 7. Ағылшын: millet dish 8. Испан: plato de mijo 9. Неміс: hirsegericht 10. Француз: plat de mil 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының "1993 жылға арналған республикалық бюджет туралы" заңын жүзеге асыру туралы Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетiнiң қаулысында (5 наурыз 1993 ж. №170) "сок" термині "сөк" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: терминнің дефинициясы және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "сөк" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
215. | мясо на кости | сүйектегі ет, сүйекті ет | мясо на костисүйектегі ет, сүйекті етСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сүйектегі ет, сүйекті ет – сүйектің бойындағы әртүрлі мөлшер мен салмақтағы, пішіні түрліше ет пен майдың кесегі. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: sümük üzərində ət 4. Қырғыз: сөөктөгү эт 5. Өзбек: suyak go'shti 6. Түрік: kemikteki et 7. Ағылшын: meat on the bone 8. Испан: carne en hueso 9. Неміс: knochenfleisch 10. Француз: viande sur l'os 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген "сүйектегі ет" нұсқасын термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +12 |
216. | чай с молоком | сүтті шай | чай с молокомсүтті шайСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сүтті шай – сүт қосылған қара немесе көк шай. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: südlü çay 4. Қырғыз: сүт кошулган чай 5. Өзбек: sutli choy 6. Түрік: sütlü çay 7. Ағылшын: tea with milk 8. Испан: te con leche 9. Неміс: tee mit Milch 10. Француз: the au lait 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "сүтті шай" нұсқасын қолдаймыз. | +5 |
217. | порция | сыбаға, мөлшер, үлес | порциясыбаға, мөлшер, үлесСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сыбаға, мөлшер, үлес – белгілі бір үлес, бір нәрсенің мөлшері. 2. Этимологиясы: лат. portio (- onis) – бөлік, үлес 3. Әзербайжан: porsiya 4. Қырғыз: порция 5. Өзбек: porsiya 6. Түрік: porsiyon 7. Ағылшын: portion 8. Испан: porcion 9. Неміс: portion 10. Француз: portion 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Тұрмыс деңгейі статистикасы бойынша жалпымемлекеттік статистикалық байқаулардың статистикалық нысандары мен оларды толтыру жөніндегі нұсқаулықтарды бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитеті төрағасының 2019 жылғы 19 желтоқсандағы №14 бұйрығына өзгерістер және толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросы Басшысының 2021 жылғы 29 қазандағы №26 бұйрығында "порция" термині "порция" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: терминнің дефинициясын басшылыққа ала отырып, "үлес" нұсқасын қолдаймыз. | 0 |
218. | пиво | сыра | пивосыраСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сыра – арпа, су және құлмақ араластырыла ашылатын, күші аз, шөл қандыратын ішімдік түрі. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: pivə 4. Қырғыз: сыра 5. Өзбек: pivo 6. Түрік: bira 7. Ағылшын: beer 8. Испан: cerveza 9. Неміс: bier 10. Француз: bière 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: 1999-2000 жылдарға арналған этил спирті мен алкоголь өнімін өндіруді және оның айналымын мемлекеттік реттеуді күшейту жөніндегі бағдарлама туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысында (1999 жылғы 23 қыркүйек №1443) "пиво" термині "сыра" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: термин дефинициясы мен Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "сыра" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
219. | цельномолочный продукт | табиғи сүт өнімі | цельномолочный продукттабиғи сүт өніміСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Табиғи сүт өнімі – табиғи сүттен дайындалған сүт өнімі. 2. Этимологиясы: лат. productus – өндірілген 3. Әзербайжан: təbii süd məhsulu 4. Қырғыз: табигый сүт азыктары 5. Өзбек: tabiiy sut mahsuloti 6. Түрік: tam yağlı süt ürünü 7. Ағылшын: whole milk product 8. Испан: producto de leche entera 9. Неміс: vollmilchprodukt 10. Француз: produit laitier entier 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "табиғи сүт өнімі" нұсқасын қолдаймыз. | -5 |
220. | фарш мясной | тартылған ет, турама ет | фарш мяснойтартылған ет, турама етСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тартылған ет – ұсақталған шикі ет, түрлі тағамдар жасауға арналған жартылай өнім. 2. Этимологиясы: лат. farcire – толтыру 3. Әзербайжан: ət qiyməsi 4. Қырғыз: фарш эт 5. Өзбек: qiyma go'sht 6. Түрік: kıyılmış et 7. Ағылшын: minced meat 8. Испан: carne picada 9. Неміс: hackfleisch 10. Француз: viande hachee 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: терминнің дефинициясын басшылыққа ала отырып, "тартылған ет" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
221. | булочка | тоқаш, бөлішке | булочкатоқаш, бөлішкеСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тоқаш, бөлішке – шағын өлшемді кондитерлік өнім, ішінде салындысы мен қоспалары болуы мүмкін. 2. Этимологиясы: итал. bulla және франц. boule – шар немесе тоқаш 3. Әзербайжан: çörək 4. Қырғыз: булочка 5. Өзбек: bulochka 6. Түрік: çörek 7. Ағылшын: bun 8. Испан: bollo 9. Неміс: brötchen 10. Француз: brioche 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Жалпы білім беру ұйымдарына арналған жалпы білім беретін пәндердің, таңдау курстарының және факультативтердің үлгілік оқу бағдарламаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2013 жылғы 03 сәуірдегі №115 Бұйрығында "булочка" термині "тоқаш" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: терминнің дефинициясы мен Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "тоқаш" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
222. | пампушка | томпақ бөлішке | пампушкатомпақ бөлішкеСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Томпақ бөлішке – ашытқы қамырынан жасалатын кішкене тоқаш. 2. Этимологиясы: поляк. pampuch – құймақ 3. Әзербайжан: pampushka 4. Қырғыз: пампушка 5. Өзбек: pampushka 6. Түрік: tatlı çörek 7. Ағылшын: doughnut 8. Испан: rosquillas 9. Неміс: pfannkuchen 10. Француз: donut 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: терминнің дефинициясын басшылыққа ала отырып, "томпақ бөлішке" нұсқасын қолдаймыз. | +2 |
223. | торсык | торсық | торсыкторсықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Торсық – Орталық Азиядағы түркі халықтарының қымыз, шұбат, іркіт құюға арналған ежелгі ыдысы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: tuluq 4. Қырғыз: чанач 5. Өзбек: burdyuk 6. Түрік: tulum 7. Ағылшын: wineskin 8. Испан: odre 9. Неміс: weinschlauch 10. Француз: outre 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың үлгілік оқу бағдарламаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің міндетін атқарушының 2016 жылғы 12 тамыздағы №499 бұйрығына өзгеріс енгізу туралы Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрінің 2022 жылғы 14 қазандағы №422 бұйрығында "торсык" термині "торсық" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: терминнің дефинициясы және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "торсық" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
224. | торт | торт | торттортСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Торт – кілегей немесе джем жағылған бірнеше корж қабаттарынан тұратын кондитерлік өнім. Торттың үстіңгі жағы әдетте креммен, глазурмен немесе жемістермен безендіріледі. 2. Этимологиясы: лат. tōrta – "дөңгелек нан" 3. Әзербайжан: tort 4. Қырғыз: торт 5. Өзбек: genotip 6. Түрік: pasta 7. Ағылшын: cake 8. Испан: pastel 9. Неміс: die Torte 10. Француз: la tarte 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 1 ақпандағы №183 Қаулысы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2015 жылғы 8 қыркүйектегі №754 қаулысында "торт" термині қолданылады. 13. Ұсыныстар: "тәтті" десерттерге ортақ атау ретінде қалыптасып кеткен. "Торт" деген нұсқаны қолдаймыз. | +14 |
225. | молозиво | уыз | молозивоуызСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Уыз – бұл жаңа туған сиырдың 4-8 тәулiкке дейiнгi сүтi. 2. Этимологиясы: лат. colostrum gravidarum 3. Әзербайжан: kolostrum 4. Қырғыз: колостром 5. Өзбек: ogʻiz suti 6. Түрік: kolostrum 7. Ағылшын: colostrum 8. Испан: calostro 9. Неміс: kolostrum 10. Француз: colostrum 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Туыстық емес трансплантаттауды жүргізу мақсатында адамның биологиялық материалдарының үлгілерін, гемопоэздік дің жасушаларын, сүйек кемігін, донорлық лимфоциттерді, жыныстық жасушалар мен эмбриондарды Еуразиялық экономикалық одаққа мүше болып табылмайтын мемлекеттерден Қазақстан Республикасының аумағына әкелуге және Қазақстан Республикасының аумағынан осы мемлекеттерге әкетуге қорытындылар (рұқсат беру құжаттарын) беру қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 3 қарашадағы № ҚР ДСМ-177/2020 бұйрығына өзгеріс енгізу туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2021 жылғы 7 желтоқсандағы № ҚР ДСМ-126 бұйрығында "молозиво" термині "уыз" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: терминнің дефинициясы және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "уыз" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
226. | икра | уылдырық | икрауылдырықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Уылдырық – моллюскалар, тікентерілілер, сүйекті балықтар, қосмекенділер, т.б. жануарлардың жыныс бездерінен бөлінетін түйіршекті ұрықтар. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: kürü 4. Қырғыз: икра 5. Өзбек: ikra 6. Түрік: havyar 7. Ағылшын: caviar 8. Испан: caviar 9. Неміс: kaviar 10. Француз: caviar 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Ішкі және сыртқы нарықтардағы сауда үшін бекіре тұқымдас балық түрлерінің уылдырығын таңбалау қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 14 қаңтардағы № 18-04/14 бұйрығына өзгеріс енгізу туралы Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрінің 2020 жылғы 21 мамырдағы №116 бұйрығында "икра" термині "уылдырық" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: терминнің дефинициясы және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "уылдырық" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
227. | хот-дог | хот-дог | хот-догхот-догСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Хот-дог – ортасына сосиска немесе шұжық салынған сэндвич. 2. Этимологиясы: ағылш. hot dog – "ыстық ит" 3. Әзербайжан: hot-dog 4. Қырғыз: хот-дог 5. Өзбек: hot-dog 6. Түрік: sosisli sandviç 7. Ағылшын: hot dog 8. Испан: perrito caliente 9. Неміс: hotdog 10. Француз: hot dog 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "хот-дог" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
228. | чизкейк | чизкейк, ірімшік бәліші | чизкейкчизкейк, ірімшік бәлішіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Чизкейк (ірімшік бәліші) – бұл еуропалық және американдық тағам, ол сүзбе тағамдарынан суфлеге дейін ірімшіктен жасалған жеңсік ас түрі. 2. Этимологиясы: ағылшын тіліндегі (cheese) "ірімшік" және (cake) "торт" деген сөздердің қосындысынан, сөзбе-сөз - "ірімшік пирогы", "сүзбе пирогы" деген мағынадан шыққан. 3. Әзербайжан: cheesecake 4. Қырғыз: сыр торт 5. Өзбек: cheesecake 6. Түрік: çizkek 7. Ағылшын: cheesecake 8. Испан: tarta de queso 9. Неміс: käsekuchen 10. Француз: cheesecake 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өз тіліміздегі қолданысын ескере келе «ірімшік бәліші» нұсқасын термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
229. | нектар | шiрне, балшырын, нектар | нектаршiрне, балшырын, нектарСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Шiрне, бал шырын, нектар – концентрленген шырыннан (пюре), ауыз судан жасалған, табиғи хош иісті заттар қосылған немесе қосылмаған сұйық тамақ өнімі. 2. Этимологиясы: еж. грек. νέκταρ nektar – құдайлардың тамағы 3. Әзербайжан: nektar 4. Қырғыз: нектар 5. Өзбек: nektar 6. Түрік: balözü 7. Ағылшын: nectar 8. Испан: nectar 9. Неміс: nektar 10. Француз: nectar 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: 2009 жылғы 20 қарашадағы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығында тауарлардың шығарылған елін айқындау ережесі туралы келісімге өзгерістер мен толықтыру енгізу туралы хаттамаға қол қою туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 28 мамырдағы №325 қаулысында "нектар" термині "бал шырын" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: терминнің дефинициясын және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "балшырын" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
230. | шампанское | шампан | шампанскоешампанСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Шампан – Францияның Шампань аймағында өндірілетін, бөтелкедегі шарапты қайталама ашыту әдісімен қалыптасқан жүзім сорттарынан жасалатын жарқыраған шарап. 2. Этимологиясы: франц. Champagne (Франциядағы тарихи провинция) 3. Әзербайжан: şampan 4. Қырғыз: шампан 5. Өзбек: shampan vinosi 6. Түрік: şampanya 7. Ағылшын: champagne 8. Испан: champán 9. Неміс: champagne 10. Француз: champagne 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: 1999-2000 жылдарға арналған этил спирті мен алкоголь өнімін өндіруді және оның айналымын мемлекеттік реттеуді күшейту жөніндегі бағдарлама туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысында (1999 жылғы 23 қыркүйек №1443) "шампанское" термині "шампан" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "шампан" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
231. | сироп | шәрбат | сиропшәрбатСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Шәрбат – тәтті шырынды сусын. 2. Этимологиясы: араб. شراب sharab – сусын 3. Әзербайжан: şərbət 4. Қырғыз: сироп 5. Өзбек: sirop 6. Түрік: şurup 7. Ағылшын: syrup 8. Испан: jarabe 9. Неміс: sirup 10. Француз: sirop 11. Бекітілген нұсқасы: дәрілік шәрбәт – лекарственный сироп (2021), дәмдік шәрбат – вкусовой сироп (2021) 12. Заңнамадағы қолданысы: Құрамында есірткі құралдарының, психотроптық заттар мен прекурсорлардың аз мөлшері бар, олардан көрсетілген құралдар мен заттар оңай қол жеткізілетін тәсілдермен алынуы мүмкін емес дәрілік препараттарды бақылаудан алу ережесін және көрсетілген препараттардың тізімін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 23 мамырдағы №413 Қаулысында "сироп" термині "шәрбат" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: бұл терминнің бұрын бекітілген нұсқаларын ескере отырып және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "шәрбат" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
232. | австралопитек | австралопитек | австралопитекавстралопитекСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Австралопитек - арғытектік формасына жақын адам тәріздес маймыл. 2. Этимологиясы: лат. australis «оңтүстік», auster «оңтүстік желі» + еж. гр. πίθηκος «маймыл» 3. Әзербайжан: аustralopithecus 4. Қырғыз: австралопитек 5. Өзбек: avstralopitek 6. Түрік: аustralopithecus 7. Ағылшын: australopithecus 8. Испан: аustralopithecus 9. Неміс: australopithecus 10. Француз: australopithèque 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: Биология, экология, тарих сөздіктерінде "австралопитек" деп берілген. | +9 |
233. | автоматизм | автоматизм | автоматизмавтоматизмСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Автоматизм – жасушаның, ұлпаның немесе мүшелердің сыртқы тітіркендіргіштердің әсерінсіз болатын ырғақты қызметі. 2. Этимологиясы: еж.гр. (α ατόματος) "өзі қозғалады" деген сөзінен алынған. 3. Әзербайжан: avtomatizm 4. Қырғыз: автоматизм 5. Өзбек: avtomatizm 6. Түрік: otomatizm 7. Ағылшын: automatism 8. Испан: automatismo 9. Неміс: automatismus 10. Француз: automatisme 11. Бекітілген нұсқасы: сөйлеу дағдыларының автоматизмі (2020) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің м.а. 2020 жылғы 27 қазандағы № ҚР ДСМ-156/2020 бұйрығы. Жұлын автоматизмдері мен рефлекстері байқалады 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
234. | автотрофы | автотрофтар | автотрофыавтотрофтарСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Автотрофтар – бейорганикалық заттардан органикалық заттарды синтездейтін ағза. 2. Этимологиясы: ежелгі грекше (α ατός) "өзі" және (τροφή) "тамақ" деген сөздерден алынған. 3. Әзербайжан: avtotroflar 4. Қырғыз: автотрофтор 5. Өзбек: avtotroflar 6. Түрік: ototroflar 7. Ағылшын: autotrophs 8. Испан: autótrofos 9. Неміс: autotrophe 10. Француз: autotrophes 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
235. | автотрофные фотосинтезирующие организмы | автотрофты фотосинтездеуші организмдер | автотрофные фотосинтезирующие организмыавтотрофты фотосинтездеуші организмдерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Автотрофты фотосинтездеуші организмдер – бұл энергия көзі ретінде жарықты (фотосинтез) немесе химиялық энергияны (химосинтез) пайдалана отырып, бейорганикалық компоненттерден органикалық заттарды өздігінен синтездей алатын тірі ағза. 2. Этимологиясы: «автотрофты» еж. грек. (α ατός) "өзі " және (τροφή) "тамақ, ал «фотосинтез» грек тілінде (φ φς) "жарық" және (σύνθεσις) "қосылу", "бүктеу", "байланыстыру", "синтез" деген сөз. 3. Әзербайжан: avtotrofik fotosintetik orqanizmlər 4. Қырғыз: автотрофтуу фотосинтездөөчү организмдер 5. Өзбек: avtotrof fotosintetik organizmlar 6. Түрік: ototrofik fotosentetik organizmalar 7. Ағылшын: autotrophic photosynthetic organisms 8. Испан: organismos fotosintéticos autótrofos 9. Неміс: autotrophe photosynthetische organismen 10. Француз: organismes photosynthétiques autotrophes 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +9 |
236. | агглютинация | агглютинация, желімдегіш | агглютинацияагглютинация, желімдегішСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Агглютинация - микробтар, эритроциттер және жасушаның басқа бөліктерінің жабыса және түйіршіктене тұнуы. 2. Этимологиясы: лат. agglūtinātio - «жабысу» 3. Әзербайжан: aglutinasiya 4. Қырғыз: агглютинация 5. Өзбек: aglutinatsiya 6. Түрік: aglütinasyon 7. Ағылшын: agglutination 8. Испан: aglutinación 9. Неміс: Agglutination 10. Француз: agglutination 11. Бекітілген нұсқасы: спецификалы агглютинация - агглютинация специфическая (2017) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2020 жылғы 28 шiлдедегi № 241 бұйрығында "Бруцеллезге сынауға арналған агглютинация реакциясын қайта қою" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "Агглютинация " термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "агглютинация" нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде "желімдегіш" деп берілген. Медицина сөздігінде "агглютинация" деп берілген. Біз "агглютинация" деген нұсқаны қолдаймыз. | +11 |
237. | скелет человека | адам қаңқасы | скелет человекаадам қаңқасыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Адам қаңқасы – тірек-қозғалыс аппаратының пассив бөлігі ретіндегі сүйектердің жүйелі түрдегі симетриялық жиынтығы. 2. Этимологиясы: ежелгі грек. σκελετος "кептірілген" деген сөз. 3. Әзербайжан: insan skeleti 4. Қырғыз: адамдын скелети 5. Өзбек: inson skeleti 6. Түрік: insan iskeleti 7. Ағылшын: human skeleton 8. Испан: esqueleto humano 9. Неміс: menschliches skelett 10. Француз: squelette humain 11. Бекітілген нұсқасы: жылқы қаңқасы - скелет лошади (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен бұрын-соңды тіліміздегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
238. | болезнь Аддисона | Аддисон ауруы | болезнь АддисонаАддисон ауруыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Аддисон ауруы – бүйрекүсті бездерінен гормонның аз бөлінуінен болатын ауру. Бүйрек үсті безінің қыртысының баяу дамып келе жатқан және әдетте прогрессивті гипофункциясы. Аурудың түрлі белгілері бар, соның ішінде артериялық гипотензия мен гиперпигментация. Аддисон ауруы жүрек-қан тамырлары коллапсымен адренал дағдарысының дамуына әкелуі де мүмкін. 2. Этимологиясы: Бұл атау 1855 жылы ауруды алғаш рет сипаттаған Британдық терапевт Томас Эдисонның құрметіне пайда болды. 3. Әзербайжан: Addison xəstəliyi 4. Қырғыз: Аддисон оорусу 5. Өзбек: bronza kasalligi 6. Түрік: Addison hastalığı 7. Ағылшын: Addison's disease 8. Испан: enfermedad de Addison 9. Неміс: Addison-krankheit 10. Француз: maladie d'Addison 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
239. | аденилатциклаза | аденилатциклаза, аденилат циклазасы | аденилатциклазааденилатциклаза, аденилат циклазасыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Аденилатциклаза – лиазалар класының ферменті. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: adenilat siklaza 4. Қырғыз: аденилат циклазы 5. Өзбек: adenilat siklaza 6. Түрік: adenilat siklaz 7. Ағылшын: adenylate cyclase 8. Испан: adenilato ciclasa 9. Неміс: adenylatcyclase 10. Француз: adénylate cyclase 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: барлық тілдерде бөлек берілген. Сондықтан қазақ тілінде де "аденилат циклазасы" деп берген дұрыс деп санаймыз. | +11 |
240. | аденозиндифосфат | аденозиндифосфат | аденозиндифосфатаденозиндифосфатСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Аденозиндифосфат - аденин, рибоза және фосфор қышқылының екі қалдығынан құралған нуклеотид. 2. Этимологиясы: еж. гр. δίς - «екеу» + гр. φωσφόρος - «жарық шығаратын» 3. Әзербайжан: adenozin difosfat 4. Қырғыз: аденозин дифосфаты 5. Өзбек: adenozin difosfat 6. Түрік: adenosin difosfat 7. Ағылшын: adenosine diphosphate 8. Испан: difosfato de adenosina 9. Неміс: Adenosindiphosphat 10. Француз: adénosine diphosphate 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "Аденозиндифосфат" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде де кездеспейді. Биология сөздігінде "аденозиндифосфат" деп берілген. Біз "аденозиндифосфат" деген нұсқаны қолдаймыз. | +11 |
241. | аденозинмонофосфат | аденозинмонофосфат | аденозинмонофосфатаденозинмонофосфатСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Аденозинмонофосфат - аденин, рибоза және фосфор қышқылының бір қалдығынан құралған нуклеотид 2. Этимологиясы: гр. μόνος - «бір»+ еж. гр. φωσφόρος - «жарық шығаратын» 3. Әзербайжан: adenozin monofosfat 4. Қырғыз: аденозин монофосфаты 5. Өзбек: adenozin monofosfat 6. Түрік: adenosin monofosfat 7. Ағылшын: adenosine monophosphate 8. Испан: monofosfato de adenosina 9. Неміс: Adenosinmonophosphat 10. Француз: AMP 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Еуразиялық экономикалық комиссия алқасының 2020 жылғы 14 қаңтардағы № 1 ұсынымында "тікелей емес арандататын (мысалы, аденозинмонофосфаттың (АМФ) немесе маннитолдың көмегімен) бронх-протективті зерттеулердің біреуін жүргізу көмегімен бағалауға болады" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "Аденозинмонофосфат" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "аденозинмонофосфат" нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде "аденозинмонофосфат" деп берілген. Біз "аденозинмонофосфат" деген нұсқаны қолдаймыз. | +11 |
242. | аденоиды | аденоидтар | аденоидыаденоидтарСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Аденоидтар – мұрынжұтқыншақ бадамша бездері. Бұл Пирогов-Вальдейер лимфоидты-жұтқыншақ сақинасының он құрылымының бірі. Өсіп кеткен немесе гиперплазияланған бадамша безі аденоид деп аталады. 2. Этимологиясы: ежелгі грек тіліндегі (βδήν) «темір» және (εδδος)-«түр» деген сөздерден шыққан. 3. Әзербайжан: adenoidlər 4. Қырғыз: аденоиддер 5. Өзбек: adenoidlar 6. Түрік: geniz etleri 7. Ағылшын: adenoids 8. Испан: adenoide 9. Неміс: adenoide 10. Француз: adénoïdes 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
243. | эндокринные железы | ажарланған күрiш | эндокринные железыажарланған күрiшСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Эндокриндік бездер, ішкі секреция бездері – шығаратын жолы (өзегі) болмайтын және олар өндіретін заттарды (гормондар) тікелей қанға немесе лимфаға бөлетін арнайы мүшелер. 2. Этимологиясы: еж. грек ἔνδον endon – ішкі + ϰρίνω krino – айыру, бөлу 3. Әзербайжан: endokrin bezlər 4. Қырғыз: эндокриндик бездер 5. Өзбек: endokrin bezlar 6. Түрік: endokrin bezleri 7. Ағылшын: endocrine glands 8. Испан: glandulas endocrinas 9. Неміс: endokrine drüsen 10. Француз: glandes endocrines 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "эндокринді бездер" нұсқасын ұсынамыз. | -13 |
244. | азотистые основания | азотты негіздер | азотистые основанияазотты негіздерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Азотты негіздер – азот атомындағы жалғыз электронды жұптан пайда болатын, құрамында міндетті түрде азотты қамтитын органикалық молекула. 2. Этимологиясы: азотты сөзі көне грек. α "жоқ"; ζωή "өмір, тіршілік", яғни "тіршіліксіз" 3. Әзербайжан: azotlu əsaslar 4. Қырғыз: азоттуу негиз 5. Өзбек: azotli asos 6. Түрік: azotlu bazlar 7. Ағылшын: nitrogen base 8. Испан: base nitrogenada 9. Неміс: stickstoffhaltige basis 10. Француз: base azotée 11. Бекітілген нұсқасы: абсолютные основание - абсолюттік негіздер (2002), азотная кислота - азот қышқылы (2021) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "азотты негіз" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
245. | пищевая цепь | азықтық тізбек, азық тізбегі | пищевая цепьазықтық тізбек, азық тізбегіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Азықтық тізбек – әрқайсысы екіншісін қорек ете алатын немесе ыдырауына себеп болатын ағзалардың реттілігі. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: qida zənciri 4. Қырғыз: тамак-аш чынжыры 5. Өзбек: oziq zanjir 6. Түрік: besin zinciri 7. Ағылшын: fооd chain 8. Испан: cadena alimentaria 9. Неміс: nahrungskette 10. Француз: chaîne alimentaire 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары – Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2017 жылғы 21 тамыздағы № 341 бұйрығы. биомассасына қайта есептеуден тұрады және азықтық гидробионттардың әрбір тобы үшін трофикалық тізбекпен органикалық затты ауыстырудың азықтық коэффициенттері. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын, тіліміздің грамматикалық ерекшелігін ескере келе «азық тізбегі» нұсқасын термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
246. | лунатизм (сомнамбулизм) | айкезбелік | лунатизм (сомнамбулизм)айкезбелікСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Айкезбелік – адамның ұйқыда бола тұра әрекет ететін ерекше жағдайы, мидың бұзылу салдарынан дене оянып сананың ұйқыда қалуы. 2. Этимологиясы: "сомнамбулизм" лат. somnus - «ұйқы» және ambulo - «жүру», «қозғалу» 3. Әзербайжан: yuxuda gəzinti 4. Қырғыз: уйкуда жүрүү 5. Өзбек: somnambulizm 6. Түрік: uyurgezerlik 7. Ағылшын: sleepwalking 8. Испан: sonambulismo 9. Неміс: schlafwandeln 10. Француз: somnambulisme 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +11 |
247. | кроссинговер | айқасу | кроссинговерайқасуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Айқасу – мейоз профазасы кезінде гомологты хромосомалардың ұқсас бөліктермен алмасу процесі. 2. Этимологиясы: ағылш. crossing over "қиылысу, қиып өту" 3. Әзербайжан: krossinqover 4. Қырғыз: өтүү 5. Өзбек: krossingover 6. Түрік: geçiş yapan 7. Ағылшын: crossingover 8. Испан: сrossing 9. Неміс: crossingover 10. Француз: crossingover 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "айқасу" нұсқасын қолдаймыз. | -5 |
248. | акропетальный рост | акропеталды өсу | акропетальный ростакропеталды өсуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Акропеталды өсу – өсімдік бұтақтарының, жапырақтары мен басқа бөліктерінің жоғарғы бағытқа қарай өсуі. 2. Этимологиясы: грек. akron – "шың" және лат. peto – "созылу, ұмтылу, жетуге тырысу" 3. Әзербайжан: akropetal böyümə 4. Қырғыз: акропеталдык өсүш 5. Өзбек: akropetal o'sish 6. Түрік: akropetal büyüme 7. Ағылшын: acropetal growth 8. Испан: crecimiento acropetal 9. Неміс: akropetales wachstum 10. Француз: croissance acropétale 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: биология сөздігінде "акропеталды өсу" деп берілген. Біз "акропеталды өсу" деген нұсқаны қолдаймыз. | -3 |
249. | аксон | аксон | аксонаксонСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Аксон – жүйке импульстарын бір жасушаның денесінен және дендриттерден келесі нейрон мен ағзаларға өткізетін нейронның ұзарған (1 м-ге дейін) цитоплазмалық өсіндісі. 2. Этимологиясы: еж.гр. аксон (ἄξων) "өзек" деген мағынаға келеді. 3. Әзербайжан: akson 4. Қырғыз: аксон 5. Өзбек: akson 6. Түрік: akson 7. Ағылшын: axon 8. Испан: neurita 9. Неміс: axon 10. Француз: axone 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
250. | активный транспорт | активті тасымал, белсенді тасымал | активный транспортактивті тасымал, белсенді тасымалСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Белсенді тасымал – энергия пайдалану арқылы жүретін молекулалар мен иондардың мембрана арқылы концентрация градиентіне қарсы тасымалдануы. 2. Этимологиясы: латын. activus «әрекетті, ықпалды»; латын. trans "арқылы", portare "алып өту, алып жүру" 3. Әзербайжан: аktiv nəqliyyat 4. Қырғыз: активдүү транспорт 5. Өзбек: faol transport 6. Түрік: aktif transfer 7. Ағылшын: active transport 8. Испан: transporte activo 9. Неміс: aktiver transport 10. Француз: transport actif 11. Бекітілген нұсқасы: активный уголь - белсенді көмір (2021) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "белсенді тасымал" нұсқасын қолдаймыз. | +9 |
251. | актин | актин | актинактинСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Актин - бұлшық ет талшығының нәруызы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: aktin 4. Қырғыз: актин 5. Өзбек: aktin 6. Түрік: aktin 7. Ағылшын: actin 8. Испан: actina 9. Неміс: Aktin 10. Француз: actine 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: Биология сөздігінде "актин" деп берілген. | +13 |
252. | планария белая | ақсұлама | планария белаяақсұламаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ақсұлама – пiшiнi жапырақ тәрiздi, арқасынан құрсағына қарай жалпақ болып келетін, денесiнiң алдыңғы ұшында құлақша тәрізді екi өсiндiсi бар, ұзындығы 24-26 мм, реңi ақшыл түсті, кірпікшелі құрттар тобына жататын құрт. 2. Этимологиясы: латын. dendrocoelum lacteum "ақ құрт" 3. Әзербайжан: ağ planariya 4. Қырғыз: ак планария 5. Өзбек: oq planariya 6. Түрік: sütlü dendrocoelum 7. Ағылшын: dendrocoelum lacteum 8. Испан: dendrocoelum lechoso 9. Неміс: dendrokoel milchig 10. Француз: dendrocoelum laiteux 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "ақсұлама" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
253. | протонефридии | алғашқы нефридия | протонефридииалғашқы нефридияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Алғашқы нефридия – жалпақ құрттардың зәр шығару жүйесі. 2. Этимологиясы: грекше (nephros) "бүйрек", πρῶτος «алғашқы» дегенді білдіреді. 3. Әзербайжан: protonefridiya 4. Қырғыз: протонефридиялар 5. Өзбек: protonefridiya 6. Түрік: protonefridya 7. Ағылшын: protonephridia 8. Испан: protonefridium 9. Неміс: protonephridien 10. Француз: protonéphridies 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын, этимологиясын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | -11 |
254. | алкалоиды | алкалоидтар | алкалоидыалкалоидтарСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Алкалоидтар - өсімдіктекті азотты ағзалық қосылыстар. 2. Этимологиясы: арабша «al qualja» - өсімдік күлі, жаңа лат. alkali «сілті» 3. Әзербайжан: alkaloidlər 4. Қырғыз: алкалоиддер 5. Өзбек: alkaloidlar 6. Түрік: alkaloidler 7. Ағылшын: alkaloids 8. Испан: alcaloides 9. Неміс: Alkaloide 10. Француз: alcaloïdes 11. Бекітілген нұсқасы: нағыз алкалоидтар - истинные алкалоиды (2021) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 1 қараша N 1647 қаулысында "...құрамында есiрткiлік белсендi алкалоидтар, оның iшiнде морфин, кодеин, тебаин бар өнiм және оларды ацетилдендiру өнiмдерi..." деп берілген. 13. Ұсыныстар: "Алкалоиды" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "алкалоидтар" нұсқасында кездеседі. Ауыл шаруашылығы сөздігінде "алкалоидтар" деп берілген. Біз "алкалоидтар" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
255. | аллели | аллельдер | аллелиаллельдерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Аллельдер – гомологиялық хромосомалардың бірдей телімдерінде (локустарында) орналасқан бір геннің әртүрлі формалары. Аллель нақты бір белгінің даму бағытын анықтайды мысалы, асбұршақтардың сары және жасыл түсі. 2. Этимологиясы: еж. гр. (theλλήλων) "бір-бірін" дегенді білдіреді. 3. Әзербайжан: allellər 4. Қырғыз: аллельдер 5. Өзбек: allel 6. Түрік: aleller 7. Ағылшын: alleles 8. Испан: alelos 9. Неміс: allele 10. Француз: allèles 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2023 жылғы 26 мамырдағы № 205 бұйрығы. Минорлық аллельдердің жиілігі кемінде 5 %. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | -3 |
256. | альдостерон | альдостерон | альдостерональдостеронСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Альдостерон – адамның бүйрекүсті бездері қыртысты қабатының негізгі минералды кортикостероидты гормоны. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: aldosteron 4. Қырғыз: альдостерон 5. Өзбек: aldosteron 6. Түрік: aldosteron 7. Ағылшын: aldosterone 8. Испан: aldosterona 9. Неміс: aldosteron 10. Француз: aldostérone 11. Бекітілген нұсқасы: гиперальдостеронизм - гиперальдостеронизм (2017) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "альдостерон" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
257. | яичник | аналық без | яичниканалық безСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Аналық без – жұмыртқа жасушалары түзілетін және жетілетін аналық жыныс безі. 2. Этимологиясы: лат. ovarium - жұмыртқа 3. Әзербайжан: yumurtalıq 4. Қырғыз: энелик 5. Өзбек: tuxumdon 6. Түрік: yumurtalık 7. Ағылшын: ovary 8. Испан: ovario 9. Неміс: еierstock 10. Француз: ovaire 11. Бекітілген нұсқасы: анабез апоплексиясы - апоплексия яичника (2017) 12. Заңнамадағы қолданысы: "Қосалқы репродуктивтік әдістер мен технологияларды жүргізу қағидалары мен шарттарын бекіту туралы" заңда "аналық бездердің трансвагинальды пункциясы" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "яичник" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, "анабез апоплексиясы - апоплексия яичника" деген тіркес құрамында бекітілген, заңнама мәтіндерінде "аналық без" нұсқасында кездеседі. Біз "аналық без" деген нұсқаны қолдаймыз. | +11 |
258. | анафилактический шок | анафилактикалық шок | анафилактический шоканафилактикалық шокСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Анафилактикалық шок – организмге аллерген түсуі салдарынан болатын ең ауыр аллергиялық реакция. 2. Этимологиясы: еж. гр. ἀνά – «қарсы» және φύλαξις – «қорғаныс» 3. Әзербайжан: anafilaktik şok 4. Қырғыз: анафилактикалык шок 5. Өзбек: anafilaktik shok 6. Түрік: anafilaktik şok 7. Ағылшын: acute anaphylaxis 8. Испан: choque anafiláctico 9. Неміс: anaphylaktischer Schock 10. Француз: choc anaphylactique 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Жүкті, босанатын әйелдердің қайтыс болу жағдайлары, сондай-ақ босанған әйелдер босанғаннан кейін күнтізбелік қырық екі күн ішінде қайтыс болған жағдайда, пациенттерге жоспарлы медициналық көмек (медициналық-санитариялық алғашқы көмек және мамандандырылған көмек, оның ішінде жоғары технологиялық медициналық көрсетілетін қызметтер) көрсету кезінде олардың кенеттен қайтыс болу жағдайлары туралы ақпарат (шұғыл хабархат) беру қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 7 қыркүйектегі № ҚР ДСМ-100/2020 бұйрығына өзгеріс енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2021 жылғы 15 қазандағы № ҚР ДСМ-104 бұйрығында "сондай-ақ анафилактикалық шок, (Т78.0 АХЖ-10 коды бойынша), ятрогенді асқынулар (Т80-85 АХЖ-10 коды бойынша), жүректің тоқтауы (I46.1, I46.9 АХЖ-10 коды бойынша) диагноздарымен пациенттердің қайтыс болу жағдайлары тіркелген" деп берілген. 13. Ұсыныстар: ауыл шаруашылығы сөздігінде "естен тану, талықсу" деп берілген. Халықаралық термин ретінде ұсынылған нұсқаны қолдаймыз. | +7 |
259. | анаэробные микроорганизмы | анаэробты микроағзалар | анаэробные микроорганизмыанаэробты микроағзаларСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Анаэробты микроағзалар – қоршаған ортада оттегі жоқ кезде өмір сүруге және көбеюге қабілетті, оттегін мүлдем қажет етпейтін микроорганизмдер. 2. Этимологиясы: грек. αν "теріс бөлшектер" және αέρ "ауа", сондай-ақ βιοζ "өмір" 3. Әзербайжан: anaerob mikroorqanizmlər 4. Қырғыз: анаэробдук микроорганизмдер 5. Өзбек: anaerob mikroorganizmlar 6. Түрік: anaerobik mikroorganizmalar 7. Ағылшын: anaerobic microorganisms 8. Испан: microorganismos anaeróbicos 9. Неміс: anaerobe mikroorganismen 10. Француз: microorganismes anaérobies 11. Бекітілген нұсқасы: анаэробные упражнения - анаэробты жаттығу (2019), обсеменение микроорганизмами - микроорганизмдермен ластану (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "анаэробты микроағзалар" нұсқасын қолдаймыз. | +9 |
260. | анаэробное дыхание | анаэробты тыныс алу | анаэробное дыханиеанаэробты тыныс алуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Анаэробты тыныс алу – оттектің қатысынсыз органикалық заттардың тотығуы және энергия бөлу арқылы жүзеге асатын процестер жиынтығы. 2. Этимологиясы: көне грек. αν "емес", αέρ "ауа", βιοζ "өмір" 3. Әзербайжан: anaerob tənəffüs 4. Қырғыз: анаэробдук дем алуу 5. Өзбек: anaerob nafas olish 6. Түрік: anaerobik solunum 7. Ағылшын: anaerobic respiration 8. Испан: respiración anaeróbica 9. Неміс: anaerobe atmung 10. Француз: respiration anaérobie 11. Бекітілген нұсқасы: анаэробный процесс - анаэроб процесс (2021), дыхание - тыныс (тыныс алу) (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "анаэробты тыныс алу" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
261. | андрогены | андрогендер | андрогеныандрогендерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Андрогендер – жыныс бездері мен бүйрек үсті безінің қыртысы шығаратын және белгілі бір концентрацияда андрогенезді, ағзаның вирилизациясын тудыратын қасиеті бар стероидты аталық жыныстық гормондарының жалпы ұжымдық атауы. 2. Этимологиясы: еж.гр. (ἀνήρ) "ер адам" және γένος"шығу тегі" дегенге келеді. 3. Әзербайжан: androgenlər 4. Қырғыз: андрогендер 5. Өзбек: androgenlar 6. Түрік: androjenler 7. Ағылшын: androgens 8. Испан: andrógenos 9. Неміс: androgene 10. Француз: androgènes 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе және ұлттық тілде қалыптасқан «аталық», «аналық» секілді терминдердің өнікті қолданысын алға тартып «аталық тек» деген балама сөзді термин үміткер ретінде ұсынамыз. | +13 |
262. | андрогенез | андрогенез | андрогенезандрогенезСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Андрогенез - ұрық дамыған кезде сперматозоидпен жұмыртқаға түскен аталық ядросы қатысып, аналық қатыспайтын ағзалардың көбею формасы. 2. Этимологиясы: грек. andrós — "ер адам" және génesis — "шығу тегі" 3. Әзербайжан: androgenez 4. Қырғыз: андрогенез 5. Өзбек: androgenez 6. Түрік: androjenez 7. Ағылшын: androgenesis 8. Испан: androgénesis 9. Неміс: androgenese 10. Француз: androgenèse 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: Биология, ауыл шаруашылығы сөздіктерінде "андрогенез" деп берілген. | +13 |
263. | анеуплоидия | анеуплоидия | анеуплоидияанеуплоидияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Анеуплоидия - ағза жасушасында еселенбей жалқыланған жиынтықта саны өзгерген хромосомалар болатын құбылыс. 2. Этимологиясы: еж. грек. ἀν- — "теріс түбіралды қосымшасы" + εὖ — "түгел, толық" + πλόος — "еселенген" + εἶδος — "түр" 3. Әзербайжан: aneuploidiya 4. Қырғыз: анеуплоидия 5. Өзбек: aneuploidiya 6. Түрік: anöploidi 7. Ағылшын: aneuploidy 8. Испан: aneuploidía 9. Неміс: Aneuploidie 10. Француз: aneuploïdie 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: Биология сөздігінде "анеуплоидия" деп берілген. | +13 |
264. | антибиотики | антибиотиктер | антибиотикиантибиотиктерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Антибиотиктер – микроағзалардың өсуін, көбеюін тежейтін немесе тоқтататын микробтар, өсімдіктер мен жануарлар жасушасынан алынатын органикалық зат. 2. Этимологиясы: еж. гр. (ἀντί) "қарсы" және (βίος) "өмір" деген мағына береді. 3. Әзербайжан: antibiotiklər 4. Қырғыз: антибиотиктер 5. Өзбек: antibiotiklar 6. Түрік: antibiyotikler 7. Ағылшын: antibiotics 8. Испан: antibióticos 9. Неміс: antibiotika 10. Француз: antibiotiques 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрінің 2003 жылғы 15 мамырдағы N 270 бұйрығы. Құрамында антибиотиктер, гормондар және биологиялық стимуляторлар бар. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
265. | антипорт | антипорт | антипортантипортСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Антипорт – басқа заттың қарама-қарсы бағытта тасымалдануы, яғни эукариоттық плазмалық мембраналардағы натрий-калий сорғысының натрий иондарын жасушадан, ал калий иондарын жасуға қарай айдау процесі. 2. Этимологиясы: көне грек. ἀντί "қарсы", латын. porticus "дің" 3. Әзербайжан: antiport 4. Қырғыз: антипорт 5. Өзбек: antiport 6. Түрік: antiport 7. Ағылшын: antiport 8. Испан: antiport 9. Неміс: antiport 10. Француз: antiport 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "антипорт" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
266. | антропоген | антропоген | антропогенантропогенСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Антропоген - кайнозойдың үшінші кезеңі. 2. Этимологиясы: грек. anthropos — "адам және тұқым" 3. Әзербайжан: antropogen 4. Қырғыз: антропогендик 5. Өзбек: antropogen 6. Түрік: antropojenik 7. Ағылшын: anthropogen 8. Испан: antropógeno 9. Неміс: anthropogen 10. Француз: anthropogène 11. Бекітілген нұсқасы: антропогендiк ластағыш - загрязнитель антропогенный (2022), антропогендік процестер - антропогенные процессы (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрінің 2021 жылғы 25 маусымдағы № 211 бұйрығында "Жол берілетін жиынтық антропогендік жүктеме нормативтерін әзірлеу қағидаларын бекіту туралы" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "Антропоген" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "антропоген" нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде "Адам пайда болған дәуір (антропоген)" деп берілген. Біз "антропоген" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
267. | антропогенная среда | антропогендік орта | антропогенная средаантропогендік ортаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Антропогендік орта – адамдардың мақсатты түрде не абайсыз күнделікті қызметі барысында өзгерткен табиғи ортасы. 2. Этимологиясы: «антропоген» сөзі ежелгі грек тілінен. ἄνθρωπος-адам, γένεσις-шығу тегі, лат. фактор-іс деген мағына береді. 3. Әзербайжан: antropogen mühit 4. Қырғыз: антропогендик чөйрө 5. Өзбек: antropogen muhit 6. Түрік: insan yapımı çevre 7. Ағылшын: anthropogenic environment 8. Испан: entorno antropogénico 9. Неміс: anthropogene umgebung 10. Француз: environnement anthropique 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрінің 2021 жылғы 25 маусымдағы №211 бұйрығы. Жағдайлар мен антропогендік объектілердің жиынтығы антропогендік орта деп танылады. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
268. | антропогенные факторы | антропогендік факторлар | антропогенные факторыантропогендік факторларСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Антропогендік факторлар - адамның іс-әрекетіне байланысты қоршаған ортаға кез келген ықпал жасау. 2. Этимологиясы: гр. anthropos — "адам және тұқым", лат. factor - «істейтін, жасаушы, өндіруші» 3. Әзербайжан: antropogen amillər 4. Қырғыз: антропогендик факторлор 5. Өзбек: antropogen omillar 6. Түрік: insan yapımı faktörler 7. Ағылшын: anthropogenic factors 8. Испан: factores antropogénicos 9. Неміс: vom Menschen verursachte Faktoren 10. Француз: facteurs anthropiques 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің м.а. 2010 жылғы 01 қыркүйектегі N 558 Бұйрығында "...таралымдарының сақталуына әсер ететін антропогендік факторларды, сондай-ақ, олардың санын бақылаудың немесе басқарудың ықтимал амалдарын егжей-тегжейлі зерттеуді қамтиды" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "Антропогенные факторы" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "антропогендік факторлар" нұсқасында кездеседі. Су шаруашылығы сөздігінде "антропогендік факторлар" деп берілген. Біз "антропогендік факторлар" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
269. | антропогенез | антропогенез | антропогенезантропогенезСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Антропогенез - адамның шығу тегінің, қоғам құру – социогенез үдерісінде оның түр ретіндегі қалыптасуы. 2. Этимологиясы: еж. грек. ἄνθρωπος - «адам», ἀνήρ - «ер адам» 3. Әзербайжан: аntropogenez 4. Қырғыз: антропогенез 5. Өзбек: antropogenez 6. Түрік: antropojenez 7. Ағылшын: anthropogenesis 8. Испан: antropogénesis 9. Неміс: Anthropogenese 10. Француз: anthropogenèse 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрінің 2022 жылғы 13 желтоқсандағы № 185 бұйрығында "Антропогенез туралы жаңа мәліметтер" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "Антропогенез" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "антропогенез" нұсқасында кездеседі. Биология, экология, тарих сөздіктерінде "антропогенез" деп берілген. Біз "антропогенез" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
270. | справочная книга | анықтағыш-кітап, анықтама кітап, мәлімет беруші кітап, анықтамалық кітап | справочная книгаанықтағыш-кітап, анықтама кітап, мәлімет беруші кітап, анықтамалық кітапСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Анықтамалық кітап – өсімдіктер мен жануарлардың жүйелімдегі орны туралы қысқаша мәлімет жазылған кітап. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: istinad kitabı 4. Қырғыз: маалымдама китеп 5. Өзбек: ma'lumot kitobi 6. Түрік: referans kitabı 7. Ағылшын: reference book 8. Испан: libro de referencia 9. Неміс: referenzbuch 10. Француз: livre de référence 11. Бекітілген нұсқасы: бюро справочное - анықтама бюросы (2016), информационно -справочный материал - ақпараттық-анықтамалық материал (2021) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "анықтамалық кітап" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
271. | апатия | апатия, селқостық (2005) | апатияапатия, селқостық (2005)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Апатия – немқұрайлылық күй. Қандай да бір іске деген құлшыныстың болмауы. Енжарлық, селқостық, көңілдің еш нәрсеге соқпай, ұнжырғаның түсуі. 2. Этимологиясы: еж. гр. (ἀπάθεια) "бейқамдық" дегенге келеді. 3. Әзербайжан: apatiya 4. Қырғыз: апатия 5. Өзбек: beparvolik 6. Түрік: ilgisizlik 7. Ағылшын: apathy 8. Испан: apatía 9. Неміс: apathie 10. Француз: apathie 11. Бекітілген нұсқасы: селқостық (мед.) - апатичность, апатия (2005) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен термин ретінде бұрын-соңды бекітілгенін ескере келе "селқостық" нұсқасын термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
272. | апопласт | апопласт | апопластапопластСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Апопласт – өсімдік жасушалары қабырғаларының арасындағы бос кеңістік. 2. Этимологиясы: "апо" қосымшасы мен грек тіліндегі (plastos) "мүсінделген" деген сөзден жасалған. 3. Әзербайжан: apoplast 4. Қырғыз: апопласт 5. Өзбек: apoplast 6. Түрік: apoplast 7. Ағылшын: apoplast 8. Испан: apoplasto 9. Неміс: apoplast 10. Француз: apoplast 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: көрсетілген анықтамаға қарап және сөздің этимологиясын ескере келе берілген нұсқада қолдануды ұсынамыз. | +13 |
273. | аппарат | аппарат | аппаратаппаратСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Аппарат – ағзада қандай да бір қызмет атқаратын мүшелердің жиынтығы (асқорыту аппараты). 2. Этимологиясы: лат. (apparatus) "жиынтық" дегенге келеді. 3. Әзербайжан: aparat 4. Қырғыз: аппарат 5. Өзбек: qurilma 6. Түрік: aygıt 7. Ағылшын: apparatus 8. Испан: aparato 9. Неміс: apparat 10. Француз: appareil 11. Бекітілген нұсқасы: аппараттық жабдық - аппаратное оборудование (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2022 жылғы 17 маусымдағы №477 бұйрығы. Рентгенологиялық диагностикалау аппараты. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
274. | артериолы | артериолалар | артериолыартериолаларСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Артериолалар – артериядан кейінгі капиллярларға дейінгі қан ағымын қамтамасыз етуші тамыр. Оларға тән ерекшелік – тегіс бұлшықет қабатының тамырдың қабырғасында басым болуы, соның арқасында артериолалар люменнің мөлшерін өзгертіп ағзадағы қарсылықты белсенді ете алады. Жалпы шеткері тамырлардың кедергісін реттеуге қатысады. 2. Этимологиясы: еж. гр. (ἀρτηρία) "трахея, артерия". 3. Әзербайжан: arteriollar 4. Қырғыз: артериолалар 5. Өзбек: arteriolalar 6. Түрік: küçük atardamarlar 7. Ағылшын: arterioles 8. Испан: arteriolas 9. Неміс: arteriolen 10. Француз: arteriolen 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 25 қарашадағы № ҚР ДСМ-203/2020 бұйрығы. Артериялардың, артериолалар мен капиллярлардың аурулары. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе «артерия» - «күретамыр», «артериола» – «тамыр», ал «капилляр» – «уақтамыр» деп алып термин ретінде бекітуді ұсынамыз | +13 |
275. | артерия | артерия, күретамыр | артерияартерия, күретамырСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Артерия – оттегімен байытылған қанды жүректен алып шығып, дене мүшелеріне тарататын тасымалдаушы ірі қан тамыры. 2. Этимологиясы: еж. гр. (ἀρτηρία ) "трахея, артерия" деген сөздерден шыққан. 3. Әзербайжан: arteriya 4. Қырғыз: артерия 5. Өзбек: arteriya 6. Түрік: atar damar 7. Ағылшын: artery 8. Испан: arteria 9. Неміс: arterie 10. Француз: artère 11. Бекітілген нұсқасы: негіздік артерия (2017) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2018 жылғы 14 наурыздағы № 110 бұйрығы. Сәулелік диагностика бөлімшелері бар, күретамыр және омыртқа артерияларының жағдайын бағалауға арналған ультрадыбыстық аспаптар. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген «күретамыр» сөзін термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
276. | артериальное давление | артериялық қысым | артериальное давлениеартериялық қысымСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Артериялық қысым – бұл қантамырда (артерияда) өлшенетін қан қысымы. 2. Этимологиясы: «қысым» арғы славян тілінен (dāvī́tī) «қысу, басу» мәндегі сөз. 3. Әзербайжан: qan təzyiqi 4. Қырғыз: кан басымы 5. Өзбек: qon bosimi 6. Түрік: kan basıncı 7. Ағылшын: blood pressure 8. Испан: presión arterial 9. Неміс: arterieller blutdruck 10. Француз: pression artérielle 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрінің 2015 жылғы 28 қазандағы №609 бұйрығы. Артериялық қысымды өлшеуге арналған аппарат. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +11 |
277. | задний мозг, метэнцефалон | артқы ми, метэнцефалон | задний мозг, метэнцефалонартқы ми, метэнцефалонСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Артқы ми – мишық пен ми көпірінен құралған ми бөлімі. 2. Этимологиясы: грек. meta – "кейін" + enkepfalon – "ми" 3. Әзербайжан: arxa beyin, metensefalon 4. Қырғыз: арткы мээ, метенцефалон 5. Өзбек: orqa miya, metensefalon 6. Түрік: arka beyin, metensefalon 7. Ағылшын: posterior brain, metencephalon 8. Испан: cerebro posterior, metencefalon 9. Неміс: hinteres Gehirn, Metenzephalon 10. Француз: cerveau postérieur, métencéphalone 11. Бекітілген нұсқасы: ми қыртысы - кора головного мозга (2021), үлкен ми - большой мозг (2017) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "артқы ми, метэнцефалон" терминдері бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде де кездеспейді. Биология, медицина сөздіктерінде "артқы ми" деген нұсқада кездеседі. Біз "артқы ми, метэнцефалон" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
278. | пищеварительные ферменты | асқорыту ферменттері, асқорытқыш ферменттер | пищеварительные ферментыасқорыту ферменттері, асқорытқыш ферменттерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Асқорытқыш ферменттер – астың ыдырау реакциясын, яғни органикалық заттардың қорытылуын тездететін нәруыздар. 2. Этимологиясы: лат. fermentum "ашытқы, ұйытқы" 3. Әзербайжан: həzm fermentləri 4. Қырғыз: тамак сиңирүү ферменттери 5. Өзбек: ovqat hazm qilish fermentlari 6. Түрік: sindirim enzimleri 7. Ағылшын: digestive enzymes 8. Испан: enzimas digestivas 9. Неміс: verdauungsenzym 10. Француз: enzymes digestives 11. Бекітілген нұсқасы: пищеварительный - асқорытқыш (мед.) (1995) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "асқорытқыш ферменттер" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
279. | ассоциаты | ассоциаттар | ассоциатыассоциаттарСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ассоциаттар – заттың химиялық табиғатында өзгеріс тудырмай, жай заттарды молекулалар немесе иондарды қосып біршама күрделі заттарға айналдыру. 2. Этимологиясы: латын. associare "қосу, байланыстыру, біріктіру" 3. Әзербайжан: аssosiasiyalar 4. Қырғыз: ассоциациялар 5. Өзбек: uyushmalar 6. Түрік: dernekler 7. Ағылшын: associates 8. Испан: asociados 9. Неміс: аssoziaten 10. Француз: associés 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "ассоциаттар" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
280. | асфиксия | асфиксия, тұншығу | асфиксияасфиксия, тұншығуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Асфиксия – қандағы оттектің жетіспеуінен және көмірқышқыл газының көбеюінен тамырдағы қан ағымының күшеюі, тамыр соғысының артуы. 2. Этимологиясы: латын. (asphyxia) "тамыр соғу" дегенге келеді. 3. Әзербайжан: boğulma 4. Қырғыз: асфиксия 5. Өзбек: asfiksiya 6. Түрік: asfiksi 7. Ағылшын: asphyxia 8. Испан: asfixia 9. Неміс: аsphyxie 10. Француз: asphyxie 11. Бекітілген нұсқасы: тұншығу (2005) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе "асфиксия" сөзін термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
281. | атавизм | атавизм, реверсия, арғытектік белгілер | атавизматавизм, реверсия, арғытектік белгілерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Атавизм – ағзаның жақын ататегінде жоқ, бірақ ерте ататегінде болған, алайда эволюция үдерісі барысында жойылып кеткен белгілердің ұрпақ бойында кездейсоқ қайталануы. 2. Этимологиясы: лат. (atavus) "алыс ата" деген сөзден шыққан. 3. Әзербайжан: atavizm 4. Қырғыз: атавизм 5. Өзбек: atavizm 6. Түрік: atacılık 7. Ағылшын: atavism 8. Испан: atavismo 9. Неміс: atavismus 10. Француз: atavisme 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын, этимологиясын ескере келе «арғытектік» сөзін термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
282. | яичко | аталық без, жұмыртқа | яичкоаталық без, жұмыртқаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Аталық без – сперматозоидтер мен жыныс гормондары (тестостерон және т.б.) түзілетін аталық жыныс бездері. 2. Этимологиясы: лат. testis, testiculus – «ержүректіліктің куәгері» 3. Әзербайжан: testislər 4. Қырғыз: урук бези 5. Өзбек: moyaklar 6. Түрік: testisler 7. Ағылшын: testicles 8. Испан: testículos 9. Неміс: hoden 10. Француз: testicules 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Тәулік бойы стационар жағдайларында емдеуді қажет етпейтін диагнозды анықтағанға дейін тәулік бойы стационардың қабылдау бөліміндегі емдік-диагностикалық іс-шаралар тізбесін бекіту туралы" заңда "бүйрек, бүйрек үсті бездері, несеп қалдығын анықтаумен қуық, қуық асты безі, аталық бездер" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "яичко" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "аталық бездер" нұсқасында кездеседі. Біз "аталық без" деген нұсқаны қолдаймыз. | +9 |
283. | АТФ-синтетаза | АТФ-синтетаза | АТФ-синтетазаАТФ-синтетазаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. АТФ-синтетаза – аденозиндифосфат пен бейорганикалық фосфаттардан аденозинтрифосфат синтездейтін, гидролазалар класына жататын ферменттер тобы. 2. Этимологиясы: АТФ (латын. adenosine "ұйытқы", грек. τρεῖς (τρία) "үштік", φωσφόρος "жарқырауық") көне грек. σύνθεσις "байланысу, қосылу, біріктіру" 3. Әзербайжан: ATP sintetaz 4. Қырғыз: АТФ-синтетаза 5. Өзбек: ATP sintetaza 6. Түрік: ATP-sentetaz 7. Ағылшын: ATP synthetase 8. Испан: ATP sintetasa 9. Неміс: ATP-synthetase 10. Француз: ATP synthétase 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "АТФ-синтетаза" нұсқасын қолдаймыз. | +9 |
284. | аутизм | аутизм | аутизмаутизмСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Аутизм – аутизм спектрінің бұзылуы, мидың даму ерекшеліктеріне байланысты әртүрлі патологиялық жағдайлар тобы. 2. Этимологиясы: лат. (autismus), «әрі қарай», (α ατός) "өзі, ол" деген сөздерден шыққан. 3. Әзербайжан: autizm 4. Қырғыз: аутизм 5. Өзбек: autizm 6. Түрік: otizm 7. Ағылшын: autism 8. Испан: autismo 9. Неміс: autismus 10. Француз: autisme 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрінің м.а. 2020 жылғы 30 желтоқсандағы № 696 бұйрығы. Балалар аутизмі 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +14 |
285. | АТФ (аденозинтрифосфорная кислота), аденозинтрифосфат | АҮФ (аденозинүшфосфор қышқылы), аденозинүшфосфат | АТФ (аденозинтрифосфорная кислота), аденозинтрифосфатАҮФ (аденозинүшфосфор қышқылы), аденозинүшфосфатСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. АҮФ (аденозинүшфосфор қышқылы), аденозинүшфосфат – энергетикалық нуклеотид, тірі жасушадағы негізгі энергия көзі аденин, рибоза және фосфор қышқылының үш қалдығынан құралған нуклеотид. 2. Этимологиясы: еж. гр. φωσφόρος – «жарық шығаратын» 3. Әзербайжан: ATP (adenozin trifosfor turşusu), adenozin trifosfat 4. Қырғыз: АТФ (аденозин трифосфор кислотасы), аденозин трифосфаты 5. Өзбек: ATP (adenozin trifosfor kislotasi), adenozin trifosfat 6. Түрік: ATP (adenosin trifosforik asit), adenosin trifosfat 7. Ағылшын: ATP (adenosine triphosphate), adenosine triphosphate 8. Испан: ATP (ácido trifosfórico de adenosina), trifosfato de adenosina 9. Неміс: ATP (Adenosintriphosphorsäure), adenosintriphosphat 10. Француз: ATP (adénosine triphosphate), adénosine triphosphate 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Орта, техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі білім алушылардың білімін бағалау өлшемшарттарын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2016 жылғы 21 қаңтардағы № 52 бұйрығында "жасушаның компоненттерін, құрылысын, құрамы мен ақуыз міндетін, майларды, көмірсутектерді, нуклеин қышқылдарын, - аденозинтрифосфат (бұдан әрі – АТФ), гемоглобинді, жердегі тіршілік үшін су молекуласының полярлық маңызын" деп берілген. 13. Ұсыныстар: биология сөздігінде "аденозинтрифосфат (атф)" деп берілген. Халықаралық термин ретінде ұсынылған нұсқаны қолдаймыз. | +11 |
286. | открытая система кровообращения | ашық қанайналым жүйесі | открытая система кровообращенияашық қанайналым жүйесіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ашық қанайналым жүйесі – денедегі қан немесе гемолимфаның үздіксіз қозғалысын, қоректік заттардың ұлпаларға берілуін және зиянды заттардың шайылуын қамтамасыз ететін, тұйықталмаған, яғни қан тамырларының аралықтарында қан құйылатын саңылаулы қуыстары бар жүйе. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: açıq qan dövranı sistemi 4. Қырғыз: ачык кан айлануу системасы 5. Өзбек: ochiq qon aylanish tizimi 6. Түрік: açık dolaşım sistemi 7. Ағылшын: open circulatory system 8. Испан: sistema circulatorio abierto 9. Неміс: offenes kreislaufsystem 10. Француз: système circulatoire ouvert 11. Бекітілген нұсқасы: кровообращение - қанайналым (2021), операционная система - oneрациялық жүйе (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "ашық қанайналым жүйесі" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
287. | аэробы | аэробтар | аэробыаэробтарСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Аэробтар - тек қана бос оттегі бар ортада тіршілік ететін және дами алатын ағзалар. 2. Этимологиясы: грек. αηρ — "ауа" және βιοζ — "өмір" 3. Әзербайжан: aeroblar 4. Қырғыз: учуучу аппараттар 5. Өзбек: aeroblar 6. Түрік: hava yolları 7. Ағылшын: airbags 8. Испан: aerobios 9. Неміс: Aerobier 10. Француз: aérobies 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрінің м.а. 2018 жылғы 25 мамырдағы № 393 бұйрығында "Аэробтардың жалпы саны" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "Аэробы" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "аэробтар" нұсқасында кездеседі. Ауыл шаруашылығы, су шаруашылығы, экология сөздіктерінде "аэробтар" деп берілген. Біз "аэробтар" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
288. | аэробное дыхание | аэробты тыныс алу | аэробное дыханиеаэробты тыныс алуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Аэробты тыныс алу – оттектің қатысуымен жүретін биологиялық процестерді адамның мақсатына сай өзгерту арқылы жүзеге асатын процестер жиынтығы. 2. Этимологиясы: көне грек. αέρ "ауа", βιοζ "өмір" 3. Әзербайжан: aerobik tənəffüs 4. Қырғыз: аэробикалык дем алуу 5. Өзбек: aerobik nafas olish 6. Түрік: aerobik solunum 7. Ағылшын: aerobic breathing 8. Испан: respiración aeróbica 9. Неміс: aerobe atmung 10. Француз: respiration aérobie 11. Бекітілген нұсқасы: дыхание - тыныс (тыныс алу) (2023), анаэробный процесс - анаэроб процесс (2021), аэробные реакции - аэробты реакциялар (2019) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "аэробты тыныс алу" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
289. | классификация стволовых клеток | бағаналы жасушалар жіктелуі | классификация стволовых клетокбағаналы жасушалар жіктелуіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Бағаналы жасушалар жіктелуі – бастапқы біртекті, маманданбаған эмбриондық жасушалардың ұлпалар мен мүшелер түзетін маманданбаған эмбриондық жасушаларға қайтымсыз өзгеруі 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: kök hüceyrə təsnifatı 4. Қырғыз: өзөк клеткасынын классификациясы 5. Өзбек: ildiz hujayralarining tasnifi 6. Түрік: kök hücre sınıflandırması 7. Ағылшын: classification of stem cells 8. Испан: clasificación de células madre 9. Неміс: klassifizierung von stammzellen 10. Француз: classification des cellules souches 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитеті төрағасының 2015 жылғы 18 наурыздағы № 50 бұйрығы. Ведомстволық жіктелімдерді жүргізудің үлгілік әдістемесін (ВЖЖҮӘ) бекіту туралы. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе «бағаналы жасушалар жіктелімі» деген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | -9 |
290. | направленный мутагенез | бағытталған мутагенез | направленный мутагенезбағытталған мутагенезСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Бағытталған мутагенез – бағалы белгілері бар мутантты ағзаларды кезектегі сұрыптау үшін пайдаланылатын, мутация мөлшерін саналы түрде арттыру әдісі. 2. Этимологиясы: латын. mutatio "өзгеріс"; көне грек. γεννάω "туамын" 3. Әзербайжан: istiqamətli mutagenez 4. Қырғыз: багыттуу мутагенез 5. Өзбек: yo'naltirilgan mutagenez 6. Түрік: yönlendirilmiş mutagenez 7. Ағылшын: directed mutagenesis 8. Испан: mutagénesis dirigida 9. Неміс: gerichtete mutagenese 10. Француз: mutagenèse dirigée 11. Бекітілген нұсқасы: ответвитель направленный - бағытталған тармақтағыш (2016), двунаправленный поиск - қосбағытты іздеу (2021) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "бағытталған мутагенез" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
291. | миндалины | бадамша без | миндалиныбадамша безСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Бадамша – қорғаныштық қызмет атқаратын лимфа ұлпаларынан түзілген бездер. 2. Этимологиясы: лат. tonsillae - бадамша 3. Әзербайжан: amigdala 4. Қырғыз: бадам бездери 5. Өзбек: bodomsimon bezlar 6. Түрік: bademcikler 7. Ағылшын: tonsils 8. Испан: amígdalas 9. Неміс: mandeln 10. Француз: amygdales 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі шеңберінде және (немесе) міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесінде денсаулық сақтау субъектілерінің көрсетілетін қызметтеріне ақы төлеу қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 20 желтоқсандағы № ҚР ДСМ-291/2020 бұйрығына өзгерістер және толықтырулар енгізу туралы" заңда "Тіл бадамшасының қатерлі ісігі" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "миндалины" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "бадамша" нұсқасында кездесді. Биология сөздігінде "бадамшалар" деген нұсқада кездеседі. Біз "бадамша" деген нұсқаны ұсынамыз. | -3 |
292. | бактериоскопические исследование | бактериоскопиялық зерттеу | бактериоскопические исследованиебактериоскопиялық зерттеуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Бактериоскопиялық зерттеу – микроорганизмдердің формасы мен құрылысын микроскоп көмегімен зерттеу. 2. Этимологиясы: лат. bacteria – "бактерия", skopeo – "қарау" 3. Әзербайжан: bakterioskopik müayinə 4. Қырғыз: бактериоскопиялык изилдөө 5. Өзбек: bakterioskopik tekshirish 6. Түрік: bakteriyoskopik muayene 7. Ағылшын: bacterioscopic examination 8. Испан: estudio bacterioscópico 9. Неміс: bakterioskopische untersuchung 10. Француз: examen bactérioscopique 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "2003 жылға арналған республикалық бюджеттiк бағдарламалардың паспорттарын бекiту туралы (Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау министрлігі)" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 29 желтоқсан N 1429 қауылысында "1 бактериоскопиялық МИНИ АПИ, 1 уродинамикалық жүйе, 1 ТУР жиынтығы" деп берілген. 13. Ұсыныстар: халықаралық термин ретінде ұсынылған нұсқаны қолдаймыз. Себебі "бектериоскопия" сөзі барлық тілдерде осы қалпында қолданылады. | +5 |
293. | бактериофаги | бактерия вирустары, бактериофагтар, бактерияқоректілер, бактерияжегілер | бактериофагибактерия вирустары, бактериофагтар, бактерияқоректілер, бактерияжегілерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Бактерия вирустары – бактерияларды, басқа да микроағзаларды іштей ыдыратып, жойып жібертін вирустар. 2. Этимологиясы: көне грек. φᾰ́γω "жалмап бітіру" 3. Әзербайжан: bakteriofaqlar 4. Қырғыз: бактериофагдар 5. Өзбек: bakteriofaglar 6. Түрік: bakteriyofajlar 7. Ағылшын: bacteriophages 8. Испан: bacteriófagos 9. Неміс: bakteriophagen 10. Француз: bactériophages 11. Бекітілген нұсқасы: бактериальные средства - бактериялық құралдар (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "бактериофагтар" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
294. | молоточек | балғашық | молоточекбалғашықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Балғашық – ортаңғы құлақтың есту сүйекшесі; дыбыс тербелісін дабыл жарғағынан төстік пен үзеңгіге өткізеді. 2. Этимологиясы: лат. «malleus» – балғашық 3. Әзербайжан: çəkic 4. Қырғыз: малеус 5. Өзбек: malleus 6. Түрік: çekiç kemiği 7. Ағылшын: malleus 8. Испан: martillo 9. Неміс: hämmerchen 10. Француз: marteau 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Қазақстан Республикасының халқына сурдологиялық көмек көрсетуді жетілдіру жөніндегі шаралар туралы" заңда "неврологиялық балға" тіркесінде кездеседі. 13. Ұсыныстар: "молоточек" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "балға" нұсқасында кездеседі. Біз "балғашық" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
295. | череп | бас сүйек | черепбас сүйекСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Бассүйек – адам мен омыртқалы жануарлардың бір-бірімен тұтаса байланысқан сүйектерден тұратын бас қаңқасы. 2. Этимологиясы: латын. cranіum "бөлу, ажырату" 3. Әзербайжан: kəllə 4. Қырғыз: сөөк 5. Өзбек: boshsuyagi 6. Түрік: kafatası 7. Ағылшын: skull 8. Испан: cráneo 9. Неміс: hirnschale 10. Француз: crâne 11. Бекітілген нұсқасы: травма черепа – бассүйек жарақаты (2005) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "бассүйек" нұсқасын қолдаймыз. | +3 |
296. | черепно-мозговые нервы | бассүйек-ми жүйкелері | черепно-мозговые нервыбассүйек-ми жүйкелеріСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Бассүйек-ми жүйкелері – мидың алдыңғы (төменгі) бағанынан тарайтын жұп жүйкелер. 2. Этимологиясы: лат. nervus - сіңір, бұлшықет 3. Әзербайжан: kranial sinirlər 4. Қырғыз: мээнин нервдери 5. Өзбек: kranial nervlar 6. Түрік: beyin sinirleri 7. Ағылшын: cranial nerves 8. Испан: nervios craneales 9. Неміс: hirnnerven 10. Француз: nerfs crâniens 11. Бекітілген нұсқасы: бассүйек-ми жарақаты - травма черепно-мозговая (2005), нерв, жүйке - нерв (1971) 12. Заңнамадағы қолданысы: "Қазақстан Республикасының құқық қорғау органдары мен Мемлекеттік фельдъегерлік қызметінде әскери-дәрігерлік сараптама жүргізу қағидаларын және Қазақстан Республикасының ішкі істер органдарындағы әскери-дәрігерлік сараптама комиссиялары туралы ережені бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2020 жылғы 2 қарашадағы № 758 бұйрығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" зеңда "Бас сүйек-ми нервтері" деп берілген. Сөйлем құрамында кездеспейді. 13. Ұсыныстар: берілген термин құрамындағы "бас сүйек" терминінің бірге не бөлек жазылуын біріздендіру қажет. Басқа сөзбен тіркескен, бекітілген нұсқада бірге жазылған. Сондықтан "бассүйек-ми жүйкелері" нұсқасын ұсынамыз. | +13 |
297. | бациллы | бациллалар | бациллыбациллаларСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Бациллалар - кез келген таяқша пішінді бактериялар. 2. Этимологиясы: лат. bacillus - «таяқша» 3. Әзербайжан: bacillus 4. Қырғыз: бациллалар 5. Өзбек: batsillalar 6. Түрік: basiller 7. Ағылшын: bacilli 8. Испан: bacilos 9. Неміс: Bazillen 10. Француз: bacilles 11. Бекітілген нұсқасы: бациллатасымалдаушы - бациллоноситель (2017) 12. Заңнамадағы қолданысы: - 13. Ұсыныстар: "Бациллы" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде де кездеспейді. Биология және экология сөздіктерінде "таяқшалы бактериялар" деп берілген. Біз "таяқшалы бактериялар" деген нұсқаны ұсынамыз. | +9 |
298. | малярия | безгек | маляриябезгекСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Безгек – плазмодий тудыратын инвазиялық ауру, тасымалдаушылары - безгек масасы. 2. Этимологиясы: итал. mala aria - "жаман ауа" 3. Әзербайжан: malyariya 4. Қырғыз: безгек 5. Өзбек: bezgak 6. Түрік: sıtma 7. Ағылшын: malaria 8. Испан: malaria 9. Неміс: malaria 10. Француз: paludisme 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: безгек 13. Ұсыныстар: "малярия" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "безгек" нұсқасында кездеседі. Сондықтан біз "безгек" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
299. | лицевой нерв | бет жүйкесі | лицевой нервбет жүйкесіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Бет жүйкесі – бас сүйек-ми жүйкелерінің жетінші жұбы. Мимикалық бұлшық етті, жас және сілекей бездерін; тілдің, таңдайдың, мұрын қуысының және жұтқыншақтың жоғары бөлімінің шырышты қабықшасын торлап жатады. 2. Этимологиясы: лат. nervus «сіңір, бұлшықет» 3. Әзербайжан: üz siniri 4. Қырғыз: беттин нерви 5. Өзбек: yuz nervi 6. Түрік: yüz siniri 7. Ағылшын: facial nerve 8. Испан: nervio facial 9. Неміс: gesichtsnerv 10. Француз: nerf facial 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "лицевой нерв" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде де кездеспейді. Біз "бет жүйкесі" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
300. | бивалент | бивалент | бивалентбивалентСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Бивалент - мейозда өзара қосылған біркелкі хромосомалар жұбы. 2. Этимологиясы: лат. bi — "екі еселенген" және valens — "мықты" 3. Әзербайжан: bivalent 4. Қырғыз: бивалент 5. Өзбек: bivalent 6. Түрік: iki değerli 7. Ағылшын: bivalent 8. Испан: bivalente 9. Неміс: bivalent 10. Француз: bivalent 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2019 жылғы 27 сәуірдегі № ҚР ДСМ-55 бұйрығында " ішуге арналған, құрамында полиомелит вирустарының әлсіреген штамдары бар - 1,3 (бивалентті)" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "Бивалент" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "бивалент" нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде "қосвалент" деп берілген. Біз "қосвалент" деген нұсқаны ұсынамыз. | +13 |
301. | биология | биология | биологиябиологияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Биология – жаратылыстану ғылымдарының бір саласы. Тірі ағзаларды және олардың қоршаған ортамен арақатынасын зерттейтін ғылым. 2. Этимологиясы: ежелгі грекше (βίος) "өмір" және (λόγος) "ілім, ғылым". 3. Әзербайжан: biologiya 4. Қырғыз: биология 5. Өзбек: biologiya 6. Түрік: biyoloji 7. Ағылшын: biyoloji 8. Испан: biología 9. Неміс: biologie 10. Француз: biologie 11. Бекітілген нұсқасы: агробиология - агробиология (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің м.а. 2023 жылғы 13 шiлдедегi №131 бұйрығы. Қазақстан Республикасының биологиялық қауіпсіздігі туралы. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
302. | биологическая мембрана | биологиялық мембрана, биологиялық жарғақ | биологическая мембранабиологиялық мембрана, биологиялық жарғақСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Биологиялық мембрана – жасушаның және жасушаішілік бөлшектердің бетінде орналасқан молекулалық мөлшердегі (қалыңдығы 5—10 нм), нәруызды-липидтік құрылымды жұқа қабықша. 2. Этимологиясы: еж. гр. βίος – «өмір» + λόγος – «ғылым»; лат. membrāna – «тері, қабықша, жарғақ» 3. Әзербайжан: bioloji membran 4. Қырғыз: биологиялык мембрана 5. Өзбек: biologik membrana 6. Түрік: biyolojik membran 7. Ағылшын: biological membrane 8. Испан: membrana biológica 9. Неміс: biologische membran 10. Француз: membrane biologique 11. Бекітілген нұсқасы: мембрана - жарғақ (2006), жартылай өткізгіш мембрана - полупроницаемая мембрана (2022), негіздік мембрана - базальная мембрана (2017) 12. Заңнамадағы қолданысы: "Зерттеу (сынау) және өлшем қағидалары мен әдістерін, соның ішінде "Табиғи минералды суды қоса алғанда, қаптамадағы ауыз судың қауіпсіздігі туралы" Еуразиялық экономикалық одақтың техникалық регламентінің (ЕАЭО ТР 044/2017) талаптарын қолдану мен орындау және техникалық реттеу объектілерінің сәйкестігін бағалауды жүзеге асыру үшін қажетті үлгілерді іріктеу қағидаларын қамтитын стандарттар тізбесіне өзгерістер енгізу туралы" Еуразиялық экономикалық комиссия Алқасының 2019 жылғы 8 қазандағы № 169 шешімінде "Мембраналық сүзу әдісі" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "мембрана" термині "жарғақ" деп бекітілгендіктен, "биологиялық жарғақ" деген нұсқаны ұсынамыз. | +13 |
303. | биологические ритмы | биологиялық ырғақтар | биологические ритмыбиологиялық ырғақтарСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Биологиялық ырғақтар – биологиялық процестер мен құбылыстардың қарқыны мен сипатындағы мезгілімен қайталанып отыратын өзгерістер реттілігі. 2. Этимологиясы: еж. гр. βίος «өмір» + λόγος "ілім, ғылым"; еж. гр. ῥυθμός "бірқалыптылық, ырғақ" 3. Әзербайжан: bioloji ritmlər 4. Қырғыз: биологиялык ритмдер 5. Өзбек: biologik ritmlar 6. Түрік: biyolojik ritimler 7. Ағылшын: biological rhythms 8. Испан: ritmos biológicos 9. Неміс: biorhythmen 10. Француз: rythmes biologiques 11. Бекітілген нұсқасы: ырғақ - ритм (1971) 12. Заңнамадағы қолданысы: "Жануарларды мәдени ойын-сауық мақсаттарында пайдалану және оларды ұстау қағидаларын бекіту туралы" заңда "Жануарларды көрсету режимі жануарлардың табиғи биологиялық ырғақтарын ескеруі керек" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "биологические ритмы" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, бірақ "ритм" термині "ырғақ" деп бекітілген, заңнама мәтіндерінде "биологиялық ырғақтар " нұсқасында кездеседі. Біз "биологиялық ырғақтар" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
304. | биомасса | биомасса | биомассабиомассаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Биомасса – бір түрдің, түрлер тобының немесе жалпы қауымдастықтың (өсімдіктер, жануарлар, микроорганизмдер) тіршілік ету ортасының көлемдік салмақ бірлігінде көрсетілетін жалпы мөлшері. 2. Этимологиясы: греч. βίος "өмір", латын. māssa "сығымдама, құйма, бөлік" 3. Әзербайжан: biokütlə 4. Қырғыз: биомасса 5. Өзбек: biomassa 6. Түрік: biyokütle 7. Ағылшын: biomass 8. Испан: biomasa 9. Неміс: biomasse 10. Француз: biomasse 11. Бекітілген нұсқасы: молевая масса - мөлдік масса (2023), биoгумус - биошірінді (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "биомасса" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
305. | пирамида биомасс | биомасса пирамидасы | пирамида биомассбиомасса пирамидасыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Биомасса пирамидасы – қоректік тізбектің бірінші деңгейінен екінші деңгейіне берілетін органикалық заттар массасы. 2. Этимологиясы: латын. pyramis, pyramida "пирамида"; көне грек. βίος "өмір"; латын. māssa "құйма, бөлік" 3. Әзербайжан: biokütlə piramidası 4. Қырғыз: биомасса пирамидасы 5. Өзбек: biomass piramidasi 6. Түрік: piramit biyokütle 7. Ағылшын: pyramid of biomass 8. Испан: pirámide de biomasa 9. Неміс: biomassepyramide 10. Француз: pyramide de biomasse 11. Бекітілген нұсқасы: пирамида - пирамида (2015) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "биомасса пирамидасы" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
306. | биометеорология | биометеорология | биометеорологиябиометеорологияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Биометеорология – атмосферада болып жатқан физикалық және химиялық үрдістердің әсерін зерттейтін ғылым. 2. Этимологиясы: ағылшынша (biometeorology), грек тілінен. (μέτρον) "өлшем" + λόγος "ой; себеп" деген сөз 3. Әзербайжан: biometeorologiya 4. Қырғыз: биометеорология 5. Өзбек: biometeorologiya 6. Түрік: biyometeoroloji 7. Ағылшын: biometeorology 8. Испан: biometeorología 9. Неміс: biometeorologie 10. Француз: biométéorologie 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе, берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
307. | биотехнология | биотехнология | биотехнологиябиотехнологияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Биотехнология – тірі ағзалар мен биологиялық үрдістерді өндірісте пайдалану; экономикалық құнды заттарды алу үшін ген және жасуша деңгейінде өзгертілген биологиялық нысандарды құрастыру. 2. Этимологиясы: грекше (βίος) "өмір", (τέχνη) "өнер, шеберлік, қабілет", (λόγος) - "сөз, мағына, ой, ұғым" 3. Әзербайжан: biotexnologiya 4. Қырғыз: биотехнология 5. Өзбек: biotexnologiya 6. Түрік: biyoteknoloji 7. Ағылшын: biotechnology 8. Испан: biotecnología 9. Неміс: biotechnologie 10. Француз: biotechnologie 11. Бекітілген нұсқасы: биотехнологиялық процесс - биотехнологический процесс (2021) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 20 наурыздағы №277 қаулысы. Биотехнологиялық өндiрiстi қалыптастыру 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
308. | биотический потенциал | биотикалық потенциал, биотикалық әлеует | биотический потенциалбиотикалық потенциал, биотикалық әлеуетСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Биотикалық әлеует – тежегіш факторлар болмаған кездегі белгілі бір уақыт бірлігінде (жыл, өмірлік цикл) бір жұптан (немесе жеке адамнан) ұрпақтардың теориялық мүмкін болатын максимумы. 2. Этимологиясы: грек. biotikos "тірі, өмірлік", латын. potentia "күш, мүмкіндік" 3. Әзербайжан: biotik potensial 4. Қырғыз: биотикалык потенциал 5. Өзбек: biotik potensial 6. Түрік: biyotik potansiyel 7. Ағылшын: biotic potential 8. Испан: potencial biótico 9. Неміс: biotisches potenzial 10. Француз: potentiel biotique 11. Бекітілген нұсқасы: потенциал электрического поля - электр өрісінің әлеуеті (2023), абиотические факторы - абиотикалық факторлар (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "биотикалық әлеует" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
309. | биотоп | биотоп | биотопбиотопСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Биотоп – құрлық немесе суқойманың биоценоздары мекендейтін орта жағдайлары біртектес аумақ. 2. Этимологиясы: ежелгі грек тілінен алынған (βίος) "өмір" және (τόπος) "орын" деген сөздерден жасалған. 3. Әзербайжан: biotop 4. Қырғыз: биотоп 5. Өзбек: biotop 6. Түрік: biyotop 7. Ағылшын: biotope 8. Испан: biotopo 9. Неміс: biotop 10. Француз: biotope 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Экология және табиғи ресурстар министрінің м.а. 2023 жылғы 20 наурыздағы №92 бұйрығы. Олардың биотоптарының, қауымдастықтары... 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
310. | биофизика | биофизика | биофизикабиофизикаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Биофизика – тірі ағзаларда жүретін физикалық және физикалық-химиялық үдерістерді, сонымен бірге биологиялық жүйелердің ультрақұрылымын зерттейтін ғылым. 2. Этимологиясы: еж. грек тілінен. (βίος) «өмір», т.б. - грек. (φύσις) «табиғат» деген сөз. 3. Әзербайжан: biofizika 4. Қырғыз: биофизика 5. Өзбек: biofizika 6. Түрік: biyofizik 7. Ағылшын: biophysics 8. Испан: biofísica 9. Неміс: biophysik 10. Француз: biophysique 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 5 қарашадағы №1339 Қаулысы. Ядролық медицина және биофизика орталығын құру 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
311. | биохимия | биохимия | биохимиябиохимияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Биохимия – тірі ағзалардың химиялық құрамын, ондағы биохимиялық қосылыстардың синтезделу жолдарын, заңдылықтары мен қасиеттерін, молекулалық құрамын, жасушалардың биологиялық, биохимиялық және физиологиялық қызметін зерттейтін ғылым. 2. Этимологиясы: грекше (bios - βιολογία) "өмір" + еж. грек. χυμος "химия" - "шырын", "сұйықтық", "дәм" 3. Әзербайжан: biokimya 4. Қырғыз: биохимия 5. Өзбек: biokimyo 6. Түрік: biyokimya 7. Ағылшын: biochemistry 8. Испан: bioquímica 9. Неміс: biochemie 10. Француз: biochimie 11. Бекітілген нұсқасы: биохимиялық процестер - биохимические процессы (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрінің 2015 жылғы 28 қыркүйектегі № 758 бұйрығы. Жалпыклиникалық, биохимиялық, микробиологиялық, иммунологиялық (серологиялық), цитологиялық зерттеулер. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
312. | бластоцель | бластоцель | бластоцельбластоцельСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Бластоцель – жануарлардың эмбриондарындағы бластомерлер арасында пайда болатын, химиялық құрамы жағынан қоршаған ортадан ерекшеленетін сұйықтықпен толтырылған бластула қуысы. 2. Этимологиясы: көне грек. βλαστός "ұрық", κοῖλος "кеуек, қуыс", лат. blastocoelia 3. Әзербайжан: blastosel 4. Қырғыз: бластоцель 5. Өзбек: blastotsel 6. Түрік: blastosel 7. Ағылшын: blastocele 8. Испан: blastocele 9. Неміс: blastocoel 10. Француз: blastocèle 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "бластоцель" нұсқасын қолдаймыз. | -1 |
313. | бластула | бластула | бластулабластулаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Бластула - бір қабатты құрылымы бар көп жасушалы эмбрион (жасушалардың бір қабаты). 2. Этимологиясы: еж. грек. blastós — «ұрық, өскін» 3. Әзербайжан: blastula 4. Қырғыз: бластула 5. Өзбек: blastula 6. Түрік: blastula 7. Ағылшын: blastula 8. Испан: blastula 9. Неміс: blastula 10. Француз: blastula 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрінің 2022 жылғы 18 қазандағы № 662 бұйрығында "Осыған сәйкес, балықтардың әр түрлі классында бластула, гаструла және нейруланың эмбриондық дамуының негізгі кезеңдері таксономикалық тиістілігіне қарамастан сақталады" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "Бластула" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "бластула" нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде "бластула" деп берілген. Біз "бластула" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
314. | бурундук | боршатышқан, шұбартышқан, бұрындық | бурундукборшатышқан, шұбартышқан, бұрындықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Боршатышқан – кеміргіштер отрядының тиін тұқымдасына жататын жануар. 2. Этимологиясы: ғылыми атауы - eutamias sibiricus, татар. борындык "жер тиіні", ал көне грек. βουρουvδουσίς "шаруашылықты басқарушы" 3. Әзербайжан: сhipmunk 4. Қырғыз: бурундук 5. Өзбек: сhipmunk 6. Түрік: sincap 7. Ағылшын: chipmunk 8. Испан: ardilla 9. Неміс: burunduk 10. Француз: chipmunk 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "боршатышқан" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
315. | деление, деление клетки | бөлшектену, жасушаның бөлінуі, жасушаның бөлінісі | деление, деление клеткибөлшектену, жасушаның бөлінуі, жасушаның бөлінісіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жасушаның бөлінісі – ата-аналық жасушадан екі немесе одан да көп еншілес жасушалардың пайда болу процесі. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: hüceyrə bölünməsi 4. Қырғыз: клетканын бөлүнүшү 5. Өзбек: hujayra bo'linishi 6. Түрік: hücre bölünmesi 7. Ағылшын: cell division 8. Испан: división celular 9. Неміс: zellteilung 10. Француз: division cellulaire 11. Бекітілген нұсқасы: деление - бөлу (2015), клетка стволовая эмбриональная - эмбриондық бағаналы жасуша (2019), Админстративно-территориальное деление - әкімшілік-аумақтық бөлініс (2018) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "жасушаның бөлінісі" нұсқасын қолдаймыз. | +5 |
316. | бронхиолы | бронхиолалар, ауатамыршалар | бронхиолыбронхиолалар, ауатамыршаларСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Бронхиолалар, ауатамыршалар – ауатамырлар тарамының соңғы тармақтары. 2. Этимологиясы: нем. Bronchiolen < грек. bronchos - алқым, тамақ 3. Әзербайжан: bronxiollar 4. Қырғыз: бронхиолалар 5. Өзбек: bronxiolalar 6. Түрік: bronşiyoller 7. Ағылшын: bronchioles 8. Испан: bronquiolos 9. Неміс: bronchiolen 10. Француз: bronchioles 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "бронхиолы" бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде кездеспейді. Биология сөздігінде "бронхиолалар" деген нұсқада кездеседі. Біз "бронхиола" деген нұсқаны ұсынамыз. | +13 |
317. | дигибридный тип гибридизации | будандастырудың дигибридті типі | дигибридный тип гибридизациибудандастырудың дигибридті типіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Будандастырудың дигибридті типі – екі жұп белгілердің бір уақытта тұқым қуалауын зерттей отырып, екі жұпты қарама-қарсы белгілері бойынша күрделі будандастыру. 2. Этимологиясы: лат. hybrida (hibrida, ibrida) "будан, дүбара, қоспа". Бұл сөзді римдік еркек пен римдік емес әйелдің некесінен туған балаға қолданған. 3. Әзербайжан: hibridləşmənin dihibrid növü 4. Қырғыз: гибриддештирүүнүн дигибриддик түрү 5. Өзбек: gibridlanishning dihibrid turi 6. Түрік: dihibrid hibridizasyon türü 7. Ағылшын: dihybrid type of hybridization 8. Испан: tipo de hibridación dihíbrida 9. Неміс: dihybride art der hybridisierung 10. Француз: type d'hybridation dihybride 11. Бекітілген нұсқасы: тип файла - файл типі (2023), отдалeнная гибридизация - алыс тұқымдастарды будандастыру (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "будандастырудың дигибридті типі" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
318. | сустав | буын | суставбуынСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Буын – синовиальды қабықпен және буын қапшығымен жабылған саңылаумен бөлінген қаңқа сүйектерінің қозғалмалы қосылыстары. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: oynaq 4. Қырғыз: муун 5. Өзбек: qo'shma 6. Түрік: eklem 7. Ағылшын: joint 8. Испан: articulación 9. Неміс: gelenk 10. Француз: articulation 11. Бекітілген нұсқасы: буынішілік инъекция - внутрисуставная инъекция (2021) 12. Заңнамадағы қолданысы: буын 13. Ұсыныстар: "сустав" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "буын" нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде де "буын" деген нұсқада кездеседі. Біз "буын" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
319. | почка | бүйрек | почкабүйрекСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Бүйрек – зәр түзе отырып, қаннан шығатын бөлінділерді сүзетін, пішіні асбұршаққа ұқсас, омыртқалылардың зәр шығару мүшесі. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: böyrək 4. Қырғыз: бөйрөк 5. Өзбек: buyrak 6. Түрік: böbrek 7. Ағылшын: kidney 8. Испан: riñón 9. Неміс: niere 10. Француз: rein 11. Бекітілген нұсқасы: почечная экскреция - бүйрек экскрециясы (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "бүйрек" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
320. | почечнокаменная болезнь | бүйрекке тас байлану ауруы, бүйрек-тас ауруы | почечнокаменная болезньбүйрекке тас байлану ауруы, бүйрек-тас ауруыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Бүйрек-тас ауруы – бүйрек тінінде тұз қиыршықтарының (тастардың) шөгуінен пайда болатын, урологиялық тәжірибеде жиі кездесетін ауру. 2. Этимологиясы: көне грек. νεφρός "бүйрек"; λίθος "тас" 3. Әзербайжан: böyrək daşı xəstəliyi 4. Қырғыз: бөйрөктөгү таш оорусу 5. Өзбек: buyrak tosh kasalligi 6. Түрік: böbrek taşı hastalığı 7. Ағылшын: nephrolithiasis 8. Испан: nefrolitiasis 9. Неміс: nephrolithiasis 10. Француз: néphrolithiase 11. Бекітілген нұсқасы: почечная экскреция - бүйрек экскрециясы (2022), искусственная болезнь - жасанды ауру (2021) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "бүйрек-тас ауруы" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
321. | отпочкование | бүршіктену | отпочкованиебүршіктенуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Бүршіктену – гаметалардың бірігуінсіз және зиготаның пайда болуынсыз жаңа даралар жасауға мүмкіндік беретін, көптеген өсімдіктер мен бактерияларда кездесетін жыныссыз көбеюдің ерекше түрі. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: qönçələnmə 4. Қырғыз: бүчүрлөө 5. Өзбек: tomurcuklanma 6. Түрік: tomurcuklanan 7. Ағылшын: budding 8. Испан: en ciernes 9. Неміс: knospung 10. Француз: bourgeonnement 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "бүршіктену" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
322. | вазопрессин | вазопрессин | вазопрессинвазопрессинСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Вазопрессин – қызметі парасимпатикалық жүйке жүйесінің қызметіне сәйкес келетін, яғни ағзадағы қан және лимфа тамырларының бірыңғай салалы ет ұлпасы қабықтарының жиырылуына, сөйтіп, олардың арналарының тарылуына әсер ететін гипоталамустың пептидті гормоны. 2. Этимологиясы: лат. vasis "тамыр", presso "басамын, еземін" 3. Әзербайжан: vasopressin 4. Қырғыз: вазопрессин 5. Өзбек: vasopressin 6. Түрік: vasopressin 7. Ағылшын: vasopressin 8. Испан: vasopresina 9. Неміс: vasopressin 10. Француз: vasopressine 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "вазопрессин" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
323. | вакуолярный транспорт | вакуольді тасымал | вакуолярный транспортвакуольді тасымалСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Вакуольді тасымал – сұйықтықтың бір жасушаның вакуолінен басқа жасушадағы вакуольге түсуі. 2. Этимологиясы: вакуоль латын тіліндегі (vacuus) «бос» деген мағынаны білдіреді. 3. Әзербайжан: vakuolar nəqliyyat 4. Қырғыз: вакуолдук транспорт 5. Өзбек: vakuola almashinuvi 6. Түрік: koful taşıması 7. Ағылшын: vacuolar transport 8. Испан: transporte vacuolar 9. Неміс: vakuolar transport 10. Француз: transport vacuolaire 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: көрсетілген анықтамаға қарап және сөздің этимологиясын ескере келе берілген нұсқада қолдануды ұсынамыз. | -5 |
324. | варолиев мост | варолий көпірі, ми көпірі | варолиев мостваролий көпірі, ми көпіріСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ми көпірі – артқы мидың (сопақша ми мен ортаңғы ми арасы) құрамына кіретін ми діңінің бөлігі. 2. Этимологиясы: лат. pons Varolii, Констанцо Варолий атының құрметіне аталған. 3. Әзербайжан: varolian körpüsü 4. Қырғыз: вароли көпүрөсү 5. Өзбек: Varoli ko'prigi 6. Түрік: varoliyev köprüsü 7. Ағылшын: varoliev bridge 8. Испан: puente varoli 9. Неміс: varoliev-Brücke 10. Француз: pont varoli 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "Варолиев мост" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде де кездеспейді. Биология сөздігінде "ми көпiрi" деген нұсқада кездеседі. Біз "ми көпірі" деген нұсқаны қолдаймыз. | +11 |
325. | вегетативная нервная система | вегетативті жүйке жүйесі | вегетативная нервная системавегетативті жүйке жүйесіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Вегетативті жүйке жүйесі – ішкі мүшелер мен жүйелердің яғни қан айналымы, тыныс алу, асқорыту, зәр шығару, көбею сияқты қызметтерін, зат алмасу мен ағза ұлпасының қызметтік күйін (қозғыштық, жұмысқа қабілетілік және т.б.) реттейтін жүйке жүйесінің бөлігі. Өз ішінде симпатикалық және парасимпатикалық жүйке жүйесі болып екіге бөлінеді. 2. Этимологиясы: лат. ( vegetativus) "өсімдік", (нервус) "өмір сүрді, бұлшықет". 3. Әзербайжан: avtonom sinir sistemi 4. Қырғыз: вегетативдик нерв системасы 5. Өзбек: vegetativ nerv sistemasi 6. Түрік: otonom sinir sistemi 7. Ағылшын: autonomic nervous system 8. Испан: sistema nervioso autónomo 9. Неміс: das autonome nervensystem 10. Француз: système nerveux autonome 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
326. | вегетативное размножение | вегетативтік көбею | вегетативное размножениевегетативтік көбеюСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Вегетативтік көбею – төменгі сатыдағы жәндіктерге, сондай-ақ барлық өсімдіктерге тән бүршіктену немесе бөліну арқылы жүретін жыныссыз көбеюдің түрі. 2. Этимологиясы: латын. vegetativus "өсімдік, өсімдікке тән" 3. Әзербайжан: vegetativ yayılma 4. Қырғыз: вегетативдик көбөйүү 5. Өзбек: vegetativ ko'payish 6. Түрік: vejetatif üreme 7. Ағылшын: vegetative reproduction 8. Испан: reproducción vegetativa 9. Неміс: vegetative vermehrung 10. Француз: reproduction végétative 11. Бекітілген нұсқасы: вегетативные органы - вегетативті ағзалар (2021) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "вегетативтік көбею" нұсқасын қолдаймыз. | -1 |
327. | обмен газов | газ алмасу | обмен газовгаз алмасуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Газ алмасу – ағзаның бүкіл денесімен немесе тыныс алу мүшесімен оттекті сіңіріп, көмірқышқыл газын бөліп шығаруы. 2. Этимологиясы: көне грек. χάος "ретсіз, бейберекет" 3. Әзербайжан: qaz mübadiləsi 4. Қырғыз: газ алмашуу 5. Өзбек: gaz almashinuvi 6. Түрік: gaz değişimi 7. Ағылшын: gas exchange 8. Испан: intercambio de gases 9. Неміс: austausch von gasen 10. Француз: échange de gaz 11. Бекітілген нұсқасы: конкурентный обмен сообщениями - бәсекелі хабар алмасу (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "газ алмасу" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
328. | гамета | гамета, жыныс жасушасы | гаметагамета, жыныс жасушасыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гамета, жыныс жасушасы – аталық (сперматозоид) және аналық (овоцит) жыныс жасушалары. 2. Этимологиясы: грек. gameté – "әйел", gamétes – "күйеу" 3. Әзербайжан: gameta 4. Қырғыз: гамета 5. Өзбек: gameta 6. Түрік: gameta 7. Ағылшын: gamete 8. Испан: gameto 9. Неміс: gamet 10. Француз: gamète 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: биология сөздігінде "жыныс жасушасы, гамета" деп берілген. Біз "жыныс жасушасы" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
329. | гаметогенез | гаметогенез | гаметогенезгаметогенезСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гаметогенез – жыныс жасушаларының даму және қалыптасу үдерісі. 2. Этимологиясы: гр. (гамета) "жыныстық клетка", (genesis) "шығу тегі". 3. Әзербайжан: gametogenez 4. Қырғыз: гаметогенез 5. Өзбек: gametogenez 6. Түрік: gametogenez 7. Ағылшын: gametogenesis 8. Испан: gametogénesis 9. Неміс: gametogenese 10. Француз: gamétogenèse 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: көрсетілген анықтамаға қарап және сөздің этимологиясын ескере келе берілген нұсқада қолдануды ұсынамыз. | +13 |
330. | ганглиозиды | ганглиозидтер | ганглиозидыганглиозидтерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ганглиозидтер – сыртқы мембранада кездесетін, құрамында липидтер (майлар) және көмірсулар (қанттар) бар күрделі молекула. 2. Этимологиясы: ағылш. ganglioside 3. Әзербайжан: gangliosidlər 4. Қырғыз: ганглиозиддер 5. Өзбек: gangliozidlar 6. Түрік: gangliozidler 7. Ағылшын: gangliosides 8. Испан: gangliósidos 9. Неміс: ganglioside 10. Француз: gangliosides 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "ганглиозиды" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
331. | гаплоид | гаплоид | гаплоидгаплоидСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гаплоид – құрамында әрбір хромосома бір көшірмемен, ал әрбір ген бір аллельмен ұсынылған хромосомалардың бір жиынтығы бар тірі жасуша. 2. Этимологиясы: көне грек. haplóos ἁπλόος "қарапайым, дара, жалғыз", éidos - түр 3. Әзербайжан: haploid 4. Қырғыз: гаплоид 5. Өзбек: gaploid 6. Түрік: haploid 7. Ағылшын: haploid 8. Испан: haploide 9. Неміс: haploid 10. Француз: haploïde 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "гаплоид" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
332. | гаструла | гаструла | гаструлагаструлаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гаструла - көп жасушалы жануарлардың ұрықтық даму кезеңдерінің бірі. 2. Этимологиясы: еж. гр. γαστήρ — "асқазан, құрсақ" 3. Әзербайжан: qastrula 4. Қырғыз: катталуу 5. Өзбек: gastrula 6. Түрік: gastrula 7. Ағылшын: gastrula 8. Испан: gastrula 9. Неміс: Gastrula 10. Француз: gastrula 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрінің 2022 жылғы 18 қазандағы № 662 бұйрығында "Осыған сәйкес, балықтардың әр түрлі классында бластула, гаструла және нейруланың эмбриондық дамуының негізгі кезеңдері таксономикалық тиістілігіне қарамастан сақталады" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "Гаструла" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "гаструла" нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде "гаструла" деп берілген. Біз "гаструла" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
333. | гаструляция | гаструлалану | гаструляциягаструлалануСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гаструляция - барлық көпжасушалы жануарлардың ұрығында екі алғашқы сыртқы және ішкі ұрық қатпаршақтарының оңашалану үдерісі. 2. Этимологиясы: грек. gastér — "асқазан, құрсақ" 3. Әзербайжан: qastrulyasiya 4. Қырғыз: гаструляция 5. Өзбек: gastrulyatsiya 6. Түрік: gastrulasyon 7. Ағылшын: gastrulation 8. Испан: gastrulación 9. Неміс: gastroulation 10. Француз: gastrulation 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрінің 2022 жылғы 18 қазандағы № 662 бұйрығында "Гаструляция және ұрықтың қалыптасуы" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "Гаструляция" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "гаструляция" нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде "гаструляция" деп берілген. Біз "гаструляция" деген нұсқаны ұсынамыз. | +5 |
334. | гемолимфа | гемолимфа | гемолимфагемолимфаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гемолимфа – көптеген омыртқасыз жануарлардың (буынаяқтылар, былқылдақденелілер — моллюскалар) тұйықталмаған қанайналым жүйесі тамырлары мен жасушааралық саңылауларында үздіксіз ағып жататын сұйық. 2. Этимологиясы: грек. háima – «қан»; лат. lympha – «(таза) су» 3. Әзербайжан: hemolimf 4. Қырғыз: гемолимфа 5. Өзбек: gemolimf 6. Түрік: hemolimfus 7. Ағылшын: hemolymph 8. Испан: hemolinfa 9. Неміс: hämolymphe 10. Француз: hémolymphe 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: биология сөздігінде "гемолимфа" деп берілген. Біз "гемолимфа" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
335. | гемофильтрация | гемофильтрация | гемофильтрациягемофильтрацияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гемофильтрация – әдетте жедел бүйрек жеткіліксіздігін емдеу үшін қолданылатын қарқынды терапияда, сондай-ақ көп мүшелі дисфункция синдромында немесе сепсисте пайдалатын терапия. 2. Этимологиясы: көне грек. αἷμα "қан", латын. filtrum "киіз" 3. Әзербайжан: hemofiltrasiya 4. Қырғыз: гемофильтрация 5. Өзбек: gemofiltratsiya 6. Түрік: hemofiltrasyon 7. Ағылшын: hemofiltration 8. Испан: hemofiltración 9. Неміс: hämofiltration 10. Француз: hémofiltration 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "гемофильтрация" нұсқасын қолдаймыз. | -1 |
336. | дрейф генов | гендердің дрейфі | дрейф геновгендердің дрейфіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гендердің дрейфі - шектеулі мөлшердегі популяциялары кездейсоқ бағытталмаған гендер жиілігінің өзгеруі. 2. Этимологиясы: нидерл. drijven - «қуу, итеру, қозғалту»; лат. genus - «шығу тегі, тұқым» 3. Әзербайжан: gen sürüşməsi 4. Қырғыз: гендердин дрейфи 5. Өзбек: genlarning siljishi 6. Түрік: genlerin kayması 7. Ағылшын: gene drift 8. Испан: deriva de genes 9. Неміс: Gendrift 10. Француз: flux génétique 11. Бекітілген нұсқасы: ген - ген (2017), ығу - дрейф (2019), дрейфті ток - ток дрейфовый (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "Дрейф генов" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде де кездеспейді. Биология сөздігінде "гендердің жылжуы" деп берілген. 2019 жылы "дрейф" термині "ығу" деп бекітілген. Сондықтан біз "гендердің ығуы" деген нұсқаны ұсынамыз. | -1 |
337. | генеологический метод | генеологиялық әдіс | генеологический методгенеологиялық әдісСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Генеологиялық әдіс – көбеюі баяу жүретін немесе будандастыру мүмкін емес ағзалар (адам) үшін тұқым қуалау ерекшеліктерін анықтау мақсатында қолданылатын ататекті талдау әдісі. 2. Этимологиясы: көне грек. γενεαλογία "шежіре, ру тарихы"; μέθοδος "әдіс, ғылым" 3. Әзербайжан: geneoloji metod 4. Қырғыз: генеологиялык метод 5. Өзбек: genealogik usul 6. Түрік: şecere yöntemi 7. Ағылшын: genealogical method 8. Испан: método genealógico 9. Неміс: genealogische methode 10. Француз: méthode généalogique 11. Бекітілген нұсқасы: генеология - генеология, тектану (2019), метод «освоенного объема» - «игерілген көлем» әдісі (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және орфографиялық сөздікті басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "генеалогиялық әдіс" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
338. | генетическая информация | генетикалық ақпарат | генетическая информациягенетикалық ақпаратСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Генетикалық ақпарат – ағзалардың бір ұрпақтан екінші ұрпаққа беретін қасиеті жөніндегі ақпарат. 2. Этимологиясы: көне грек. γενητως «тудыру, бір нәрседен пайда болу» 3. Әзербайжан: genetik məlumat 4. Қырғыз: генетикалык маалымат 5. Өзбек: genetik ma'lumot 6. Түрік: genetik bilgi 7. Ағылшын: genetic information 8. Испан: información genética 9. Неміс: genetische Information 10. Француз: information génétique 11. Бекітілген нұсқасы: генетический код - генетикалық код (2019), информация входная - кіріс ақпарат (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "генетикалық ақпарат" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
339. | генетический критерий | генетикалық критерий, генетикалық өлшемшарт | генетический критерийгенетикалық критерий, генетикалық өлшемшартСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Генетикалық өлшемшарт – түрдің репродуктивті оқшаулануын анықтайтын, аса маңызды, өзіне тән құрылымы мен құрамы бар хромосомалардың белгілі бір өлшемі. 2. Этимологиясы: көне грек. γενητως "туғызушы, бір нәрседен пайда болатын, жасалатын"; κριτήριον "айырым белгі, өлшем" 3. Әзербайжан: genetik meyar 4. Қырғыз: генетикалык критерий 5. Өзбек: genetik mezon 6. Түрік: genetik kriter 7. Ағылшын: genetic criterion 8. Испан: criterio genético 9. Неміс: genetisches kriterium 10. Француз: critère génétique 11. Бекітілген нұсқасы: генетический код - генетикалық код (2021), критерий качества воды - су сапасының өлшемшарттары (2022), критерий - критерий, өлшемшарт (2018) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "генетикалық өлшемшарт" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
340. | геном | геном | геномгеномСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Геном – бір түрге жататын организмнің гаплоидтік хромосома жиынтығына орналасқан гендер жиынтығы. 2. Этимологиясы: көне грек. γένος "тек, тұқым" 3. Әзербайжан: genom 4. Қырғыз: геном 5. Өзбек: genom 6. Түрік: genom 7. Ағылшын: genome 8. Испан: genoma 9. Неміс: genom 10. Француз: génome 11. Бекітілген нұсқасы: геномика - геномика (2019) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "геном" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
341. | гермафродитизм | гермафродитизм, қосжыныстылық | гермафродитизмгермафродитизм, қосжыныстылықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гермафродитизм – бірден немесе уақыт өте келе бір денеде (ағзада) аталық және аналық тұқым себуші мүшенің болуы яки пайда болуы. 2. Этимологиясы: гр. (hermaphroditus) "косжынысты тіршілік иесі". 3. Әзербайжан: hermafroditizm 4. Қырғыз: гермафродитизм 5. Өзбек: germafroditizm 6. Түрік: erdişilik 7. Ағылшын: hermaphroditism 8. Испан: hermafroditismo 9. Неміс: hermaphroditismus 10. Француз: hermaphrodisme 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны (қосжыныстылық) термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
342. | гетерогаметность | гетерогаметалық | гетерогаметностьгетерогаметалықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гетерогаметалық - мейоздық бөліну кезінде жынысты анықтауға əсер ететін гаметалардың екі типін түзеуші (Х жəне У хромосомалары бар) жыныс. 2. Этимологиясы: грек. ἕτερος - "өзге, әртүрлі" + грек. gameté — "әйел", gamétes — "күйеу" 3. Әзербайжан: heteroqametlik 4. Қырғыз: гетерогаметность 5. Өзбек: heterogametiklik 6. Түрік: heterogamalite 7. Ағылшын: heterogeneity 8. Испан: heterogameticidad 9. Неміс: heterogametik 10. Француз: hétérogamétrie 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: Биология сөздігінде "Гетерогаметалылық" деп берілген. | -3 |
343. | гетерозигота | гетерозигота | гетерозиготагетерозиготаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гетерозигота – әртүрлі аллельді гендері бар гаметалардың қосылуынан пайда болатын зигота. 2. Этимологиясы: грек. heteros "басқа", zygotos "қосылу" 3. Әзербайжан: heterozigot 4. Қырғыз: гетерозигота 5. Өзбек: geterozigota 6. Түрік: heterozigot 7. Ағылшын: heterozygote 8. Испан: heterocigota 9. Неміс: heterozygote 10. Француз: hétérozygote 11. Бекітілген нұсқасы: потеря гетерозиготности - гетерозиготалықты жоғалту (2021) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "гетерозигота" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
344. | гетерозис | гетерозис | гетерозисгетерозисСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гетерозис – туысы жағынан алшақ келетін екі ағзаның шағылысуынан пайда болатын буданның өнімділігінің, тіршілікке қабілеттілігінің, өсімталдығының және бейімделгіштігінің артуы. 2. Этимологиясы: көне грек. ἑτέρωσις "басқа, бөгде, сыңар" 3. Әзербайжан: heteroz 4. Қырғыз: гетерозис 5. Өзбек: geteroz 6. Түрік: heterosis 7. Ағылшын: heterosis 8. Испан: heterosis 9. Неміс: heterosis 10. Француз: hétérosis 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "гетерозис" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
345. | гетеротрофы | гетеротрофтар | гетеротрофыгетеротрофтарСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гетеротрофтар - көміртек көзі ретінде ағзалық заттарды пайдаланатын ағзалар. 2. Этимологиясы: еж. гр. ἕτερος — «өзге, әртүрлі» және τροφή — «тағам» 3. Әзербайжан: heterotroflar 4. Қырғыз: гетеротрофтор 5. Өзбек: geterotroflar 6. Түрік: heterotroflar 7. Ағылшын: heterotrophs 8. Испан: heterótrofos 9. Неміс: heterotrophe 10. Француз: hétérotrophes 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: Биология, экология сөздіктерінде "Гетеротрофтар" деп берілген. | +13 |
346. | гиббереллин | гиббереллин | гиббереллингиббереллинСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гиббереллин – өсімдіктерде тамыр мойнының ұзаруын, тұқымның өніп-өсуін, гүлденуін және т.б. бақылаумен байланысты әртүрлі функцияларды орындайтын дитерпендік табиғи фитогормондар тобы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: gibberellin 4. Қырғыз: гиббереллин 5. Өзбек: gibberellin 6. Түрік: gibberellin 7. Ағылшын: gibberellin 8. Испан: giberelina 9. Неміс: gibberellin 10. Француз: gibberellin 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Ормандарды молықтыру мен орман өсіру үшін тұқымдар мен отырғызу материалын пайдалану, олардың орнын ауыстыру қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 7 қазандағы № 18-02/897 бұйрығында "Стратификацияланбаған тұқымды гиббереллиннің 0,002% ерітіндісінде 3 тәулік бойы жібітеді, содан кейін дымқыл құммен араластырады" деп берілген. 13. Ұсыныстар: халықаралық термин ретінде ұсынылған нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
347. | гибридологический метод (гибридологический анализ) исследования | гибридологиялық зерттеу әдістері, зерттеудің гибридологиялық әдісі (гибридологиялық талдау) | гибридологический метод (гибридологический анализ) исследованиягибридологиялық зерттеу әдістері, зерттеудің гибридологиялық әдісі (гибридологиялық талдау)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Зерттеудің гибридологиялық әдісі (гибридологиялық талдау) – бұл ұрпақтарда ата-аналық белгілердің таралуын қатаң ескере отырып, балама (қарама-қарсы) белгілермен ерекшеленетін дербес ағзаларды будандастыру әдісі. 2. Этимологиясы: латын. hybrida "будан, дүбара, қоспа", көне грек. λόγος "сөз, ұғым, ілім" 3. Әзербайжан: tədqiqatın hibridoloji metodu (hibridoloji analiz) 4. Қырғыз: изилдөөлөрдүн гибридологиялык методу (гибридологиялык анализ) 5. Өзбек: tadqiqotlarning gibridologik usuli (gibridologik tahlil) 6. Түрік: çalışmaların hibridolojik yöntemi (hibridolojik analiz) 7. Ағылшын: hybridological method (hybridological analysis) of research 8. Испан: método hibridológico (análisis hibridológico) de la investigación 9. Неміс: hybridologische methode (hybridologische analyse) von studien 10. Француз: méthode hybridologique (analyse hybridologique) 11. Бекітілген нұсқасы: взрывотехническое исследование - жарылыс-техникалық зерттеу (2022), метод пропорции - пропорция әдісі (2023), спектральный анализ - спектрлік талдау (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "зерттеудің гибридологиялық әдісі (гибридологиялық талдау)" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
348. | гигиена | гигиена | гигиенагигиенаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гигиена – өмір сүру салтының және еңбек жағдайының адамның денсаулығына әсерін зерттейтін, аурулардың алдын алу, денсаулық сақтау және өмір сүру жасын ұзарту шараларын жасаумен айналысатын медицина саласы. 2. Этимологиясы: еж. гр. (ὑγίεια) "денсаулық", (ὑγιεινή) - "сау" сөзінен шыққан. 3. Әзербайжан: gigiyena 4. Қырғыз: гигиена 5. Өзбек: gigiena 6. Түрік: hijyen 7. Ағылшын: hygiene 8. Испан: higiene 9. Неміс: hygiene 10. Француз: hygiène 11. Бекітілген нұсқасы: гигиеналық тәрбие (2017), жылқы гигиенасы (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2021 жылғы 2 желтоқсандағы № ҚР ДСМ-124 бұйрығы. Оқу басылымдарына қойылатын гигиеналық нормативтер 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
349. | гидра | гидра | гидрагидраСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гидра – ұзындығы 1 см дейін жететін, табанымен субстратқа бекініп, өзендер мен шалшық суларда тіршілік ететін ішекқуыстылар типі гидроидтар класының бір түрі. 2. Этимологиясы: латын. hydra "жылан" 3. Әзербайжан: hydra 4. Қырғыз: гидра 5. Өзбек: gidra 6. Түрік: hydra 7. Ағылшын: hydra 8. Испан: hidra 9. Неміс: hydrа 10. Француз: hydre 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "гидра" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
350. | гипервентиляция | гипервентиляция | гипервентиляциягипервентиляцияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гипервентиляция – қажетті мөлшерден артық ауа алмасу; организмнің оттекке мұқтаждығын (зәрулігін) арттыратын қарқынды тыныс алу. 2. Этимологиясы: еж. гр. ὑπέρ – "үстінде" + лат. ventilatio – "желдету" 3. Әзербайжан: hiperventilyasiya 4. Қырғыз: гипервентиляция 5. Өзбек: giperventiliya 6. Түрік: hiperventilasyon 7. Ағылшын: hyperventilation 8. Испан: hiperventilación 9. Неміс: hyperventilation 10. Француз: hyperventilation 11. Бекітілген нұсқасы: өкпе гипервентиляциясы - гипервентиляция легких (2017) 12. Заңнамадағы қолданысы: "Ересектерде, жасөспірімдер мен балаларда бронх демікпесін және ересектерде өкпенің созылмалы обструкциялық ауруын емдеу үшін қолданылатын ингаляцияларға арналған дәрілік препараттарға қатысты клиникалық құжаттаманы дайындау (клиникалық зертттеулер жүргізу, терапиялық баламалықты растау) жөніндегі нұсқаулық туралы" Еуразиялық экономикалық комиссия алқасының 2020 жылғы 14 қаңтардағы № 1 ұсынымында "эукапникалық гипержелдету қолданылуы мүмкін" деп берілген. 13. Ұсыныстар: биология және медицина сөздіктерінден "гипервентиляция легких - өкпенің аса желдетілуі" деп берілген. "Өкпе гипервентиляциясы" деген термин бекітілгендіктен, ұсынылған нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
351. | гипертрихоз | гипертрихоз | гипертрихозгипертрихозСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гипертрихоз – әдетте шаш шықпайтын тері бөлігінде шамадан тыс түк шығуы. Мысалы, әйелдердің бетінде немесе ер адамдардың арқасында түк шығуы т.б. 2. Этимологиясы: еж. гр. (hypertrichosis, ὑπερ) "шектен тыс", (τριχός) "түк (жүн) шығу" деген сөздерінен алынған. 3. Әзербайжан: hipertrixoz 4. Қырғыз: гипертрихоз 5. Өзбек: gipertrikoz 6. Түрік: hipertrikoz 7. Ағылшын: hypertrichosis 8. Испан: hipertricosis 9. Неміс: hypertrichose 10. Француз: hypertrichose 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе «түк басу» сөзін термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
352. | гипоталамус | гипоталамус, аралық ми бөлімі | гипоталамусгипоталамус, аралық ми бөліміСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гипоталамус – нейроэндокриндік белсенділік пен ағзаның гомеостазын реттейтін көптеген жасушалар топтарын (30-дан астам ядро) қамтитын аралық мидағы шағын аймақ. 2. Этимологиясы: еж. гр. (θπό) «астында» және (θάλαμος) «бөлме, камера, бөлім, таламус» деген сөздерден келеді. 3. Әзербайжан: hipotalamus 4. Қырғыз: гипоталамус 5. Өзбек: gipotalamus 6. Түрік: hipotalamus 7. Ағылшын: hypothalamus 8. Испан: hipotálamo 9. Неміс: hypothalamus 10. Француз: hypothalamus 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
353. | гипофиз | гипофиз | гипофизгипофизСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гипофиз – мидың негізінде орналаскан ішкі секреция бездері. 2. Этимологиясы: гр. (hypophysis) «өсінді» деген сөз. 3. Әзербайжан: hipofiz 4. Қырғыз: гипофиз 5. Өзбек: gipofiz bezi 6. Түрік: hipofiz bezi 7. Ағылшын: pituitary gland 8. Испан: hipófisis 9. Неміс: hypophyse 10. Француз: hypophyse 11. Бекітілген нұсқасы: гипофиздік семіру (1971) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2022 жылғы 23 ақпандағы № ҚР ДСМ-17 бұйрығы. Гипофиздiң гиперфункциясы 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
354. | гистоны | гистондар | гистоныгистондарСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гистондар – жасуша ядросының құрамына кіретін сілтілік қасиеті бар протеиндер. 2. Этимологиясы: грек. ἱστός – «тін» 3. Әзербайжан: histonlar 4. Қырғыз: гистондор 5. Өзбек: gistonlar 6. Түрік: histonlar 7. Ағылшын: histones 8. Испан: histonas 9. Неміс: histons 10. Француз: histone 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: биология сөздігінде "негiзгi нәруыздар, гистондар" деп берілген. Біз "гистондар" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
355. | глаукома | глаукома | глаукомаглаукомаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Глаукома – көзішілік қысым артуымен сипатталатын көз ауруы. 2. Этимологиясы: еж. гр. (γλαυκhoneμα) "көздің көк бұлттылығы", (γλαυκός) "ашық көк, ашық жасыл" деген сөздерден алынған. 3. Әзербайжан: qlaukoma 4. Қырғыз: глаукома 5. Өзбек: glaukoma 6. Түрік: göz tansiyonu 7. Ағылшын: glaucoma 8. Испан: glaucoma 9. Неміс: glaukom 10. Француз: glaucome 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2012 жылғы 28 ақпандағы № 120 бұйрығы. Глаукома, тамырлық және көз онкопатологиясы, балалардың көруін сақтау. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
356. | гликолипиды | гликолипидтер | гликолипидыгликолипидтерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гликолипидтер – липидтердің көмірсулармен қосылуы нәтижесінде пайда болатын күрделі түрі, жүйке ұлпасының құрамында көптеп кездесетін жасуша мембраналарының полярлы бастары және полярлы емес құйрықтары бар бөлігі. 2. Этимологиясы: көне грек. γλυκός (glykos) "тәтті", λίπος (lípos) "май" 3. Әзербайжан: glikolipidlər 4. Қырғыз: гликолипиддер 5. Өзбек: glikolipidlar 6. Түрік: glikolipidler 7. Ағылшын: glycolipids 8. Испан: glicolípidos 9. Неміс: glykolipide 10. Француз: glycolipides 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "гликолипидтер" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
357. | глобулярные белки | глобулалы нәруыздар | глобулярные белкиглобулалы нәруыздарСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Глобулалы нәруыздар – полипептид тізбектері шар немесе эллипс тәрізді тығыздалып бүктелген, молекулалық құрылымы шағын органикалық заттар. 2. Этимологиясы: лат. globulus "кішкене шар" 3. Әзербайжан: globular zülallar 4. Қырғыз: глобулярдык белоктор 5. Өзбек: globulyar oqsillar 6. Түрік: küresel proteinler 7. Ағылшын: globular proteins 8. Испан: proteínas globulares 9. Неміс: kugelförmige proteine 10. Француз: protéines globulaires 11. Бекітілген нұсқасы: актин-связывающие белки - актин-байланыстырушы нәруыздар (2019) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "глобулалы нәруыздар" нұсқасын қолдаймыз. | -5 |
358. | глюкагон | глюкагон | глюкагонглюкагонСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Глюкагон – ұйқы безінің альфа жасушаларының гормоны. Химиялық құрылымы бойынша глюкагон пептидтік гормон болып табылады. Глюкагон молекуласы 29 амин қышқылынан тұрады және молекулалық салмағы 3485 Далтон. 2. Этимологиясы: еж. гр. (glykys) "тәтті" және ("gonos) "туу" деген сөздерден шыққан. 3. Әзербайжан: qlükaqon 4. Қырғыз: глюкагон 5. Өзбек: glyukagon 6. Түрік: glukagon 7. Ағылшын: glucagon 8. Испан: glucagón 9. Неміс: glukagon 10. Француз: glucagon 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 8 маусымдағы № ҚР ДСМ-63/2020 бұйрығы. Глюкагон. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
359. | глюконеогенез | глюконеогенез | глюконеогенезглюконеогенезСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Глюконеогенез – адам мен жануарлар организмдерінде, негізінен, бауыр гепатоциттерінде протеиндерден, майдан және басқа заттардан глюкоза түзілу процесі. 2. Этимологиясы: грек. glykys – "тәтті", neos – "жаңа" және genesis – "шығу тегі" 3. Әзербайжан: qlükoneogenez 4. Қырғыз: глюконеогенез 5. Өзбек: glyukoneogenez 6. Түрік: glukoneogenezis 7. Ағылшын: gluconeogenesis 8. Испан: gluconeogénesis 9. Неміс: glukoneogenese 10. Француз: gluconéogenèse 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: биология сөздігінде "глюконеогенез" деп берілген. Біз "глюконеогенез" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
360. | аппарат (комплекс) Гольджи | Гольджи аппараты (кешені) | аппарат (комплекс) ГольджиГольджи аппараты (кешені)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гольджи аппараты (кешені) – жасуша биосинтезінің өнімдерін түзу және тасымалдау қызметін атқаратын, жалпақ пішінді, іші қуыс, бірінің үстіне бірі қаланып орналасқан мембраналық құрылым. 2. Этимологиясы: латын. complex "байланыстыру, қабыстыру, үйлестіру"; 1898 жылы алғаш ашқан итальяндық ғалым К.Гольджи құрметіне қойылған 3. Әзербайжан: Golgi aparatı (kompleksi) 4. Қырғыз: Гольджи аппараты (комплекси) 5. Өзбек: Golji apparati (kompleksi) 6. Түрік: Golgi aparatı (kompleksi) 7. Ағылшын: apparatus (complex) Golgi 8. Испан: aparato (complejo) Golgi 9. Неміс: Golgi-apparat (komplex) 10. Француз: appareil (complexe) de Golgi 11. Бекітілген нұсқасы: агентурный аппарат - агентуралық аппарат (2022), природные комплексы - табиғи кешендер (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "Гольджи аппараты (кешені)" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
361. | гоминиды | гоминидтер | гоминидыгоминидтерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гоминидтер - өте жоғары жаратылымды адамтәрізді маймылдар. 2. Этимологиясы: лат. homo - адам 3. Әзербайжан: hominidlər 4. Қырғыз: гоминиддер 5. Өзбек: gominidlar 6. Түрік: hominidler 7. Ағылшын: hominids 8. Испан: homínidos 9. Неміс: hominiden 10. Француз: hominidés 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрінің 2022 жылғы 24 наурыздағы № 85 бұйрығында "Гоминидтар (Hominidae)" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "Гоминиды" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "гоминидтар" нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде "адамдар", тарих сөздігінде "" деп берілген. Біз "гоминидтер" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
362. | гомозигота | гомозигота | гомозиготагомозиготаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гомозигота – гомологты хромосомалары бір геннің бірдей аллельдерін алып жүретін диплоидті немесе полиплоидті жасуша немесе ағза. 2. Этимологиясы: көне грек греч. ὁμός "біркелкі", ζυγωτός "қосылу, қосарланған" 3. Әзербайжан: homozigot 4. Қырғыз: гомозигота 5. Өзбек: gomozigota 6. Түрік: homozigot 7. Ағылшын: homozygote 8. Испан: homocigota 9. Неміс: homozygote 10. Француз: homozygote 11. Бекітілген нұсқасы: гемизиготный - гемизиготалы (2019), гомогамия - гомогамия (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "гомозигота" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
363. | гомология | гомология | гомологиягомологияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гомология – бір (ортақ) ата-тектен не оның мүшесінен пайда болған, шығу тегі бірдей, бірақ құрылысы мен атқаратын қызметі әртүрлі болуы мүмкін мүшелердің ұқсастығы. 2. Этимологиясы: көне грек. ὅμοιος "ұқсас", λογος "сөз, ілім" 3. Әзербайжан: homologiya 4. Қырғыз: гомология 5. Өзбек: gomologiya 6. Түрік: homoloji 7. Ағылшын: homology 8. Испан: homología 9. Неміс: homologie 10. Француз: homologie 11. Бекітілген нұсқасы: алгебра гомологическая - гомологиялық алгебра (2015) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "гомология" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
364. | гомологичные хромосомы | гомологты хромосомалар, гомологиялық хромосомалар, гомолог хромосомдар | гомологичные хромосомыгомологты хромосомалар, гомологиялық хромосомалар, гомолог хромосомдарСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гомолог хромосомдар – эукариоттардың жыныс жасушаларында және прокариоттардың жасушаларында болмай, тек диплоидті жасушаларда кездесетін, пішіні, мөлшері мен тұқым қуалаушылық ақпараттары бірдей жұп хромосомалар. 2. Этимологиясы: көне грек. ὅμοιος "ұқсас", λογος "сөз, ілім"; χρῶμα "түс, бояу", σῶμα "тән, дене" 3. Әзербайжан: homoloji xromosomlar 4. Қырғыз: гомологдук хромосомалар 5. Өзбек: gomologik xromosomalar 6. Түрік: homolog kromozomlar 7. Ағылшын: homologous chromosomes 8. Испан: cromosomas homólogos 9. Неміс: homologische chromosomen 10. Француз: chromosomes homologues 11. Бекітілген нұсқасы: алгебра гомологическая - гомологиялық алгебра (2015), расхождение хромосом - хромосомалардың ажырауы (2019) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "гомолог хромосомдар" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
365. | гонады | гонадалар | гонадыгонадаларСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гонадалар – жыныс жасушалары мен жыныстық гормондар түзетін мүшелер (ерлердегі аталық бездер, әйелдерде аналық бездер). 2. Этимологиясы: грек. gonáo – "тудырамын" 3. Әзербайжан: gonadlar 4. Қырғыз: жыныс бездери 5. Өзбек: gonadlar 6. Түрік: gonadlar 7. Ағылшын: gonads 8. Испан: gónadas 9. Неміс: gonade 10. Француз: gonades 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Дериваттар тізбесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 16 ақпандағы № 18-03/105 бұйрығында "Балықтың жыныстық бездері (гонадалары)" деп берілген. 13. Ұсыныстар: биология, ауыл шаруашылығы сөздіктерінде "гонада - жыныс безi" деп берілген. Сондықтан халықаралық термин ретінде ұсынылған нұсқаны қолдаймыз. | -9 |
366. | гормоны | гормондар | гормоныгормондарСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гормондар – эндокринді бездер немесе эндокриндік қызметке қабілетті жекеленген жасушалар бөлетін тым белсенді органикалық биологиялық заттар. 2. Этимологиясы: көне грек. ὁρμάω "жылжытамын, оятамын, қозғалысқа келтіремін" 3. Әзербайжан: hormonlar 4. Қырғыз: гормондар 5. Өзбек: gormonlar 6. Түрік: hormonlar 7. Ағылшын: hormones 8. Испан: hormonas 9. Неміс: hormone 10. Француз: hormones 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "гормондар" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
367. | камера Горяева | Горяев камерасы | камера ГоряеваГоряев камерасыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Горяев камерасы – сұйықтықтың белгілі бір көлемдегі жасушалар санын санауға арналған құрал. 2. Этимологиясы: лат. camera – «күмбез тәрізді төбе» 3. Әзербайжан: kamera Goryaeva 4. Қырғыз: Горяевдин камерасы 5. Өзбек: Goryaevning kamerasi 6. Түрік: Goryaev'in kamerası 7. Ағылшын: Goryaev's camera 8. Испан: cámara de Goryaev 9. Неміс: die Kammer von Goryaev 10. Француз: caméra Goryaev 11. Бекітілген нұсқасы: камера - камера (2016) 12. Заңнамадағы қолданысы: "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының әскери бөлімдерін және Академиясын медициналық мүлікпен қамтамасыз етудің бейбіт уақытқа арналған заттай нормаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2020 жылғы 27 қаңтардағы № 54 бұйрығында " Горяев камерасы (қанның нысаналық элементтерін есептеуге арналған камера)" деп берілген. 13. Ұсыныстар: халықаралық термин ретінде ұсынылған нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
368. | гуморальная регуляция | гуморальды реттеу | гуморальная регуляциягуморальды реттеуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гуморальды реттеу – биологиялық белсенді заттардың көмегімен сұйық ортада (қан, лимфа, ұлпа сұйықтығы) жүзеге асырылатын ағзадағы тіршілік әрекеттері үдерісін үйлестіретін механизмдердің бірі. 2. Этимологиясы: лат. (humor (umor) "ылғалдылық, ылғал" деген сөздерден алынған. 3. Әзербайжан: humoral tənzimləmə 4. Қырғыз: гуморалдык жөнгө салуу 5. Өзбек: gumoral tartibga solish 6. Түрік: humoral düzenleme 7. Ағылшын: humoral regulation 8. Испан: regulación humoral 9. Неміс: humorale regulation 10. Француз: régulation humorale 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +1 |
369. | дальтонизм | дальтонизм, түсті ажыратпаушылық | дальтонизмдальтонизм, түсті ажыратпаушылықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Дальтонизм – туа біткен түсті айыра алмау, негізінен, қызыл және жасыл түсті айыра алмау қабілеті. 2. Этимологиясы: Физик-математик Джон Дальтонның атымен аталған. 3. Әзербайжан: rəng korluğu 4. Қырғыз: түс сокурлугу 5. Өзбек: rangli ko'rlik 6. Түрік: renk körlüğü 7. Ағылшын: color blindness 8. Испан: daltonismo 9. Неміс: farbenblindheit 10. Француз: daltonisme 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе «Дальтон дерті» нұсқасын термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +7 |
370. | однодольные | даражарнақтылар | однодольныедаражарнақтыларСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Даражарнақтылар – гүлді өсімдіктердің екі класының бірі. 2. Этимологиясы: лат. Liliopsida, Monocotyledones, Monocotyledoneae 3. Әзербайжан: monokotlar 4. Қырғыз: монокоттор 5. Өзбек: monokotlar 6. Түрік: monokotinler 7. Ағылшын: monocotyledons 8. Испан: monocotiledóneas 9. Неміс: monokotyledonen 10. Француз: monocoques 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2020 жылғы 24 шiлдедегi №237 бұйрығы. Көпжылдық даражарнақтылар. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
371. | синдром Дауна | Даун ауруы, Даун синдромы | синдром ДаунаДаун ауруы, Даун синдромыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Даун синдромы – олигофрениянын бір түрі. Ақыл-ойы және дене дамуының тежелуі, ішкі секреция бездері қызметінің бұзылуы, кейде кемтарлықпен сипатталады. 2. Этимологиясы: дәрігер Джон Даунның атымен аталған. 3. Әзербайжан: Daun sindromu 4. Қырғыз: Даун синдрому 5. Өзбек: Daun sindromi 6. Түрік: Down sendromu 7. Ағылшын: Down syndrome 8. Испан: síndrome de Down 9. Неміс: Down-Syndrom 10. Француз: syndrome de Down 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2022 жылғы 7 желтоқсандағы № ҚР ДСМ-156 бұйрығы. Дауна синдромының, Эдвардс синдромының, Патау синдромының, Тернер синдромының даму қаупін анықтау 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген «Даун синдромы» нұсқасын термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
372. | вкусовые ощущения | дәм сезу | вкусовые ощущениядәм сезуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Дәм сезу – негізінен тілде орналасқан дәм сезу рецепторларына әртүрлі заттар әсер еткен кезде пайда болатын сезім. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: dad hissi 4. Қырғыз: даам сезүү 5. Өзбек: ta'm sezgilari 6. Түрік: tat hissi 7. Ағылшын: taste sensations 8. Испан: sabor 9. Неміс: Geschmackserlebnis 10. Француз: sensations gustatives 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың үлгілік оқу бағдарламаларын бекіту туралы" заңда "дәм түйсігі" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "вкусовые ощущения" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "дәм түйсігі" нұсқасында кездеседі. Медицина сөздігінде "дәмін сезу", педагогика және психология сөздігінде "дәм сезу түйсіктері" деген нұсқада кездеседі. Біз "дәм сезу" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
373. | делеция | делеция | делецияделецияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Делеция – жоғалу, жойылу, нуклеотидтер жұбының түсіп қалуы. 2. Этимологиясы: лат. deletio – "жою, құрту" 3. Әзербайжан: silinmə 4. Қырғыз: жок кылуу 5. Өзбек: o'chirish 6. Түрік: silme 7. Ағылшын: deletion 8. Испан: supresión 9. Неміс: deletion 10. Француз: délétion 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Стационарлық жағдайларда мамандандырылған медициналық көмек жоспарлы нысанда көрсетілетін аурулардың тізбесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 11 желтоқсандағы № ҚР ДСМ-258/2020 бұйрығына өзгеріс енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2021 жылғы 22 қарашадағы № ҚР ДСМ-122 бұйрығында"4 хромосоманың қысқа иығының жойылуы" деп берілген. 13. Ұсыныстар: биология, медицина сөздіктерінде "делеция" деп берілген. Халықаралық термин ретінде ұсынылған нұсқаны қолдаймыз. | +11 |
374. | деполяризация | деполяризация, үйексіздендіру (2006) | деполяризациядеполяризация, үйексіздендіру (2006)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Деполяризация – жасушаның физиологиялық тыныштық күйіндегі, оның цитоплазмасы мен жасушаның сыртқы сұйықтығы арасындағы потенциалдар айырымының төмендеуі, яғни тыныштық потенциалының төмендеуі. 2. Этимологиясы: лат. de – «болымсыздық демеулік шылау» + лат. polarisatio, polus – «полюс» 3. Әзербайжан: depolarizasiya 4. Қырғыз: деполяризация 5. Өзбек: depolarizatsiya 6. Түрік: depolarizasyon 7. Ағылшын: depolarization 8. Испан: despolarización 9. Неміс: depolarisation 10. Француз: dépolarisation 11. Бекітілген нұсқасы: үйексіздендіру(хим) (2006) 12. Заңнамадағы қолданысы: "Стационарлық жағдайларда мамандандырылған медициналық көмек жоспарлы нысанда көрсетілетін аурулардың тізбесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 11 желтоқсандағы № ҚР ДСМ-258/2020 бұйрығына өзгеріс енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2021 жылғы 22 қарашадағы № ҚР ДСМ-122 бұйрығында "Атриальды мерзімінен бұрын деполяризация" деп берілген. 13. Ұсыныстар: физика және астрономия "полярсыздандыру", энергетика сөздігінде "полярсыздану, полярсыздандыру", электроника, радиотехника және байланыс сөздігінде "полярсыздау", химия сөздігінде "полярланбау", биология сөздігінде "үйексiздену" деп берілген. Біз "үйексіздендіру" деген нұсқаны қолдаймыз. | -3 |
375. | дерматоз | дерматоз | дерматоздерматозСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Дерматоз – тері, тырнақ және шаш ауруларының жинақталған атауы. 2. Этимологиясы: еж. гр. (δέρμα) "тері" дегенді білдіреді. 3. Әзербайжан: dermatoz 4. Қырғыз: дерматоз 5. Өзбек: dermatoz 6. Түрік: deri hastalıkları 7. Ағылшын: dermatosis 8. Испан: dermatosis 9. Неміс: dermatose 10. Француз: dermatose 11. Бекітілген нұсқасы: аллергиялық дерматоздар - аллергические дерматозы (2017) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрінің 2015 жылғы 28 тамыздағы №692 бұйрығы. Ороговенияның бұзылуымен ауыр дерматоздар. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе «дерматоз» деген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
376. | детергент | детергент | детергентдетергентСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Детергент – липопротеид және липид қабықтарының құрылысы мен физикалық және химиялық қасиеттерін өзгертетін химиялық табиғаты әртүрлі сыртқы әсерлі заттар. 2. Этимологиясы: латын. detergentem "тазалаушы, жуғыш" 3. Әзербайжан: deterjan 4. Қырғыз: детергент 5. Өзбек: detarjan 6. Түрік: deterjan 7. Ағылшын: detergent 8. Испан: detergente 9. Неміс: detergent 10. Француз: détergent 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "детергент" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
377. | детоксикация | детоксикация, уытсыздандыру | детоксикациядетоксикация, уытсыздандыруСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Уытсыздандыру – ағзаны токсиндерден жалпы тазарту үшін түрлі уытты заттарды химиялық, физикалық немесе биологиялық әдістермен жою және зарарсыздандыру. 2. Этимологиясы: латын. de "жою", көне грек. τοξίνη "у". 3. Әзербайжан: detoksifikasiya 4. Қырғыз: детоксикация 5. Өзбек: detoksifikatsiya 6. Түрік: detoksifikasyon 7. Ағылшын: detoxification 8. Испан: desintoxicación 9. Неміс: entgiftung 10. Француз: détoxifiant 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "уытсыздандыру" нұсқасын қолдаймыз. | +9 |
378. | детрит | детрит | детритдетритСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Детрит – суқоймаларының түбінде тұнатын немесе судың қалың қабатында қалқып жүретін ұсақ органикалық бөлшектер. 2. Этимологиясы: латын. detritus "қажалған, тозған" 3. Әзербайжан: detritus 4. Қырғыз: детрит 5. Өзбек: detrit 6. Түрік: detritus 7. Ағылшын: detritus 8. Испан: detritus 9. Неміс: detritus 10. Француз: détritus 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "детрит" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
379. | диастола | диастола | диастоладиастолаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Диастола – қан құйылған кезде жүрекше және қарынша бұлшық еттерінің босаңсуынан жүрек қуысының ұлғаюы. 2. Этимологиясы: еж. гр. ( ἡ διαστολή) "созылу, кеңею, сирету" деген сөзден шыққан. 3. Әзербайжан: diastola 4. Қырғыз: диастола 5. Өзбек: diastol 6. Түрік: diyastol 7. Ағылшын: diastole 8. Испан: diástole 9. Неміс: diástole 10. Француз: diastole 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
380. | дизентерия | дизентерия, қантышқақ | дизентериядизентерия, қантышқақСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Дизентерия – тоқішекті зақымдайтын және жалпы улану белгілері байқалатын өткір жұқпалы ауру (іштің өтуі). 2. Этимологиясы: еж. гр. (δυσεντερία), одан әрі (δυσ) "теріске шығаруды, қиыншылықты" және т. б. түсінікті білдіретін сөзалды қосымша. 3. Әзербайжан: dizenteriya 4. Қырғыз: дизентерия 5. Өзбек: dizenteriya 6. Түрік: dizanteri 7. Ағылшын: dysentery 8. Испан: disentería 9. Неміс: dysenterie 10. Француз: dysenterie 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2022 жылғы 5 қазандағы № ҚР ДСМ-111 бұйрығы. Дизентерия – көбіне тоқ ішектің сілемейлі қабығы зақымдалатын шигелла 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
381. | диплоид | диплоид | диплоиддиплоидСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Диплоид – қосарлы хромосома жиынтығы бар жасушалар. 2. Этимологиясы: грек. diplóos "қосарланған", eidos "түр" 3. Әзербайжан: diploid 4. Қырғыз: диплоид 5. Өзбек: diploid 6. Түрік: diploid 7. Ағылшын: diploid 8. Испан: diploides 9. Неміс: diploide 10. Француз: diploïde 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "диплоид" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
382. | диполь | диполь, қосүйек (2006) | дипольдиполь, қосүйек (2006)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Диполь, қосүйек – электрлік, бір-бірінен біраз қашықта орналасқан екіге тең нүктелік зарядтардың жиынтығы. 2. Этимологиясы: грек. di(s) – «екі есе» + polos – «ось», «полюс» 3. Әзербайжан: dipol 4. Қырғыз: дипол 5. Өзбек: dipol 6. Түрік: dipol 7. Ағылшын: dipole 8. Испан: doblete 9. Неміс: dipol 10. Француз: dipôle 11. Бекітілген нұсқасы: қосүйек (хим.) (2006) 12. Заңнамадағы қолданысы: "Маңғыстау облысының Түпқараған шығанағындағы кемелер қозғалысын басқару жүйесінің жабдығын Қазақстан Республикасы Көлік және коммуникация министрлігінің "Ақтау халықаралық теңіз сауда порты" республикалық мемлекеттік кәсіпорнының теңгеріміне беру туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 28 наурыздағы N 299 Қаулысында "Диполь типтес УҚТ антеннасы" деп берілген. 13. Ұсыныстар: физика және астрономия сөздігінде "қос өріс, диполь", механика және машинатану, көлік және қатынас жолдары сөздіктерінде "диполь, қосөріс", электроника, радиотехника және байланыс сөздігінде "диполь" деп берілген. Халықаралық термин ретінде "диполь" деген нұсқаны қолдаймыз. | +11 |
383. | диффузная нервная система | диффузиялық жүйке жүйесі, диффуздық жүйке жүйесі | диффузная нервная системадиффузиялық жүйке жүйесі, диффуздық жүйке жүйесіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Диффуздық жүйке жүйесі – ішекқуыстыларға тән, жүйке жасушалары бүкіл денеде ретсіз орналасқан, жүйке түйіндері түрінде шоғыр түзбейтін, жүйке жүйесі типтерінің ең қарапайым түрі. 2. Этимологиясы: латын. diffundo, diffusum "құю, тарату"; латын. nervus "сіңір"; көне грек. σύστημα "тұтас, құранды, байланыс" 3. Әзербайжан: diffuz sinir sistemi 4. Қырғыз: диффузиялык нерв системасы 5. Өзбек: diffuz asab tizimi 6. Түрік: yaygın sinir sistemi 7. Ағылшын: diffuse nervous system 8. Испан: sistema nervioso difuso 9. Неміс: diffuses nervensystem 10. Француз: système nerveux diffus 11. Бекітілген нұсқасы: вегетативная нервная система - вегетативтік нерв жүйесі (2017), диффузный звук - диффуз дыбыс, қосынды дыбыс (1971) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдердің "диффуздық жүйке жүйесі" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
384. | репликация ДНК | ДНҚ репликациясы | репликация ДНКДНҚ репликациясыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Днқ репликациясы – организмдер жасушалардың бөлінуі нәтижесінде өсіп жетілуі. 2. Этимологиясы: лат. replicatio – «жаңару, қайталану» 3. Әзербайжан: DNT replikasiyası 4. Қырғыз: ДНК репликациясы 5. Өзбек: DNK replikatsiyasi 6. Түрік: dna replikasyonu 7. Ағылшын: dna replication 8. Испан: replicación de ADN 9. Неміс: dna-Replikation 10. Француз: réplication de l'ADN 11. Бекітілген нұсқасы: репликация - репликация (2019) 12. Заңнамадағы қолданысы: "Вирустық гепатиттер мен АИТВ инфекциясы бойынша санитариялық-эпидемияға қарсы, санитариялық-профилактикалық іс-шараларды ұйымдастыруға және жүргізуге қойылатын санитариялық - эпидемиологиялық талаптар" санитариялық қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2021 жылғы 26 мамырдағы № ҚР ДСМ - 44 бұйрығында "оның ішінде биохимиялық сынамалардың көрсеткіштері қалыпты және қанда вирус репликациясы болмаған кезде" деп берілген. 13. Ұсыныстар: биология сөздігінде "днқ репликациясы" деп берілген. Халықаралық термин ретінде ұсынылған нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
385. | доместикация | доместикация | доместикациядоместикацияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қолға үйрету – жануарларды қолға үйрету, жабайы жануарларды үй жануарларына, сондай-ақ жабайы өсімдіктерді мәдени өсімдіктерге өзгерту. 2. Этимологиясы: лат. domesticus – «үй» 3. Әзербайжан: ev sahibliyi 4. Қырғыз: үйгө айландыруу 5. Өзбек: domestikatsiya 6. Түрік: ev sahibi olma 7. Ағылшын: domestication 8. Испан: domesticación 9. Неміс: domestizierung 10. Француз: domestication 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: - 13. Ұсыныстар: "доместикация" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде де кездеспейді. Биология сөздігінде "қолға үйрету" деген нұсқада кездеседі. Біз "қолға үйрету" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
386. | доминант | доминант | доминантдоминантСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Доминант – белгілі бір жердегі өсімдік, жануар түрінің басымдық танытуы, санының артуы. 2. Этимологиясы: латынша (dominans) «үстем ету» деген сөз. 3. Әзербайжан: dominant 4. Қырғыз: доминант 5. Өзбек: dominant 6. Түрік: baskın 7. Ағылшын: dominant 8. Испан: dominantes 9. Неміс: dominanten 10. Француз: dominantes 11. Бекітілген нұсқасы: мәдени доминанта - доминанта культурная (2018) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2022 жылғы 10 тамыздағы №250 бұйрығы. Бесінші топырақ доминанттары үшін ЖСБП салынады. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +11 |
387. | доминантный знак | доминантты белгі | доминантный знакдоминантты белгіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Доминантты белгі – гомозиготалы (АА) және гетерозиготалы (Аа) күйінде басқа белгінің дамуына басымдылық көрсететін басым белгі. 2. Этимологиясы: латын. dominans "үстем, басыңқы" 3. Әзербайжан: dominant işarə 4. Қырғыз: доминанттык белги 5. Өзбек: dominant belgi 6. Түрік: baskın işaret 7. Ағылшын: dominant sign 8. Испан: signo dominante 9. Неміс: dominantes zeichen 10. Француз: signe dominant 11. Бекітілген нұсқасы: доминанта культурная - мәдени доминанта (2018), пограничные знаки - шекара белгілері (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "доминантты белгі" нұсқасын қолдаймыз. | +1 |
388. | дриопитек | дриопитек | дриопитекдриопитекСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Дриопитек – жойылып біткен адамтәрізді маймылдар тұқымдас тармағы. 2. Этимологиясы: грек. δρυός – "ағаш" және πίθηκος – "маймыл" 3. Әзербайжан: dryopithecus 4. Қырғыз: дриопитек 5. Өзбек: dryopitek 6. Түрік: dryopithecus 7. Ағылшын: dryopithecus 8. Испан: driopithecus 9. Неміс: driopitek 10. Француз: dryopithecus 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: биология, тарих сөздіктерінде "дриопитек" деп берілген."дриопитек" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде де кездеспейді. Биология, тарих сөздіктерінде "дриопитек" деп берілген. Біз "дриопитек" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
389. | Евстахиева труба | евстахий түтікшесі, Евстахио түтікшесі | Евстахиева трубаевстахий түтікшесі, Евстахио түтікшесіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Евстахио түтікшесі – жұтқыншақты дабыл жарғағы қуысымен қосатын түтікше. 2. Этимологиясы: 16 ғ. итальян анатомы Б. Евстахио құрметіне қойылған (Bartolomeo Eustachio) 3. Әзербайжан: Yevstaxiy borusu 4. Қырғыз: Эвстахий түтүгү 5. Өзбек: yevstaxiy quvur 6. Түрік: östaki borusu 7. Ағылшын: Eustachian tube 8. Испан: trompa de Eustaquio 9. Неміс: Eustachische Röhre 10. Француз: trompe d'Eustache 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "Евстахиева труба" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "бадамша" нұсқасында кездеседі. Биология, медицина сөздіктерінде "Евстахий түтігі", ауыл шаруашылығы сөздігінде "Евстахи түтiгi, есту түтiгi" деген нұсқада кездеседі. Түтікті ойлап тапқан ғалымның аты түпнұсқада "Евстахио" болғандықтан, біз "Евстахио түтікшесі" деген нұсқаны ұсынамыз. | +7 |
390. | вторичные половые признаки | екінші реттік жыныс белгілері, екіншілік жыныс белгілері | вторичные половые признакиекінші реттік жыныс белгілері, екіншілік жыныс белгілеріСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Екіншілік жыныстық белгiлер – дене пішіні мен пропорциясы, түк жабыны, май жиналу және дауыс ырғағындағы айырмашылық, сондай-ақ әйелдерде сүт бездері, ер адам көмекейіндегі шығып тұратын шеміршек және т.б. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: ikincil cinsi xüsusiyyətlər 4. Қырғыз: экинчи жыныстык өзгөчөлүктөрү 5. Өзбек: ikkilamchi jinsiy xususiyatlar 6. Түрік: ikincil cinsel özellikler 7. Ағылшын: secondary sexual characteristics 8. Испан: características sexuales secundarias 9. Неміс: sekundäres Geschlechtsmerkmal 10. Француз: caractéristiques sexuelles secondaires 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "Вторичные половые признаки" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде кездеспейді. Биология сөздігінде "екіншілік жыныстық белгiлер" деген нұсқада кездеседі. Біз "екіншілік жыныстық белгiлер" деген нұсқаны ұсынамыз. | +7 |
391. | вторая сигнальная система | екінші сигналдық жүйе | вторая сигнальная системаекінші сигналдық жүйеСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Екінші сигналдық жүйе - тек адамға тән сөйлеу сигналдары жүйесі. 2. Этимологиясы: лат. signum - белгі + грек. systēma - құрастыру 3. Әзербайжан: ikinci siqnal sistemi 4. Қырғыз: экинчи сигнал системасы 5. Өзбек: ikkinchi signal tizimi 6. Түрік: ikinci sinyal sistemi 7. Ағылшын: the second alarm system 8. Испан: segundo sistema de señal 9. Неміс: zweites Signalsystem 10. Француз: deuxième système de signalisation 11. Бекітілген нұсқасы: дабылбелгі - сигнал (2020) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "Вторая сигнальная система" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, бірақ құрамындағы "сигнал" сөзі бірде "дабылбелгі", бірде "дабыл" боп бекітілген. Ал басқа терминдердің құрамыда, әсіресе соңғы жылдары "сигнал" деп бекітіліп жүр. Заңнама мәтіндерінде де кездеспейді. Биология сөздігінде "екінші хабаршы жүйе", философия және саясаттану сөздігінде "екiншi таңбалық жүйе" деген нұсқада кездеседі. Біз "екінші сигналдық жүйе" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
392. | просеивание | елеу | просеиваниеелеуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Елеу – бұл сусымалы материалды електен өткізу үдерісі, бұл іске әртүрлі мөлшердегі фракцияларға бөлу, соның ішінде бөгде қоспаларды жою жұмыстары да кіреді. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: süzmə 4. Қырғыз: электен өткөрүү 5. Өзбек: elakdan o'tkazish 6. Түрік: eleme 7. Ағылшын: sifting 8. Испан: cribado 9. Неміс: absiebung 10. Француз: tamisage 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
393. | лечебная физкультура | емдік денешынықтыру | лечебная физкультураемдік денешынықтыруСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Емдік денешынықтыру – денешынықтыру әдістерімен ауруларды емдеу және алдын алу. 2. Этимологиясы: лат. physica – "табиғат туралы ғылым" + лат. cultura – "егу, өңдеу, тәрбиелеу" 3. Әзербайжан: müalicəvi bədən tərbiyəsi 4. Қырғыз: дарылоочу дене тарбия 5. Өзбек: davolash jismoniy tarbiya 6. Түрік: tedavivi Fizik Kültürü 7. Ағылшын: physical therapy 8. Испан: ejercicios médicos, terapia física 9. Неміс: medizinische Bewegung, Physiotherapie 10. Француз: physiothérapie 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрінің 2016 жылғы 25 тамыздағы № 744 бұйрығында "емдік денешынықтыру" термині қолданылған. 13. Ұсыныстар: "лечебная физкультура " термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "емдеу дене шынықтыруы, емдік дене шынықтыру"нұсқасында кездеседі. Медицина сөздігінде "емдік денешынықтыру", экология, дене тәрбиесі және спорт сөздіктерінде "емдік дене тәрбиесі" деген нұсқада кездеседі. Біз "емдік денешынықтыру " деген нұсқаны қолдаймыз. Себебі "физкультура" сөзі орфографиялық сөздікте "денешынықтыру" деп бірігіп берілген. | +9 |
394. | пассивный транспорт | енжар тасымалдау, сылбыр тасымал | пассивный транспортенжар тасымалдау, сылбыр тасымалСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сылбыр тасымал – амебаның қозғалуы кезінде цитоплазманың жасушаның бір бөлімінен басқа бөліміне ағып өтуі. 2. Этимологиясы: латын. trans "арқылы"; portare "алып өту, алып жүру" 3. Әзербайжан: passiv nəqliyyat 4. Қырғыз: пассивдүү транспорт 5. Өзбек: passiv transport 6. Түрік: pasif ulaşım 7. Ағылшын: passive transport 8. Испан: transporte pasivo 9. Неміс: passiver transport 10. Француз: transport passif 11. Бекітілген нұсқасы: бой пассивный - сылбыр сайыс (2019), транспорт в неуправляемом режиме - басқарылмайтын режимдегі тасымал (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ терминдердің бұрын бекітілген нұсқаларын ескере келе, "сылбыр тасымал" нұсқасын қолдаймыз. | +3 |
395. | шокирование | есеңгіреу, шок | шокированиеесеңгіреу, шокСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Есеңгіреу – адам өміріне кауіпті күй; ағзанын жарақат алуы, күйік, операция және сәйкес келмейтін қан құю кезінде, инфаркт болғанда және т.б. әсер көрсетуіне байланысты пайда болады. 2. Этимологиясы: ағ. shock – "соққы, күйзеліс" 3. Әзербайжан: şok 4. Қырғыз: шок кылуу 5. Өзбек: hayratlanish 6. Түрік: şoka girmek 7. Ағылшын: shocking 8. Испан: conmoción 9. Неміс: Schocken 10. Француз: choc 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "шокирование" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде кездеспейді. "Шокирование" емес, "шок" термині философия және саясаттану, педагогика және психология, мәдениет және өнер, дене тәрбиесі және спорт сөздіктерінде "есеңгіреу" деген нұсқада кездеседі. Біз "есеңгіреу" деген нұсқаны ұсынамыз. | +13 |
396. | зевота | есінеу | зевотаесінеуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Есінеу – ұзақ терең тыныс алу мен қарқынды тыныс шығарудан тұратын еріксіз тыныс алу қозғалысы. Қанда көмірқышкыл газы жинақталған кезде мүшелерді оттекпен қамтамасыз етуді жақсартуға бағытталған ағзаның рефлекстік реакциясы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: əsnəmək 4. Қырғыз: эстөө 5. Өзбек: yawning 6. Түрік: esneme 7. Ағылшын: yawning 8. Испан: bostezo 9. Неміс: Gähnen 10. Француз: bâillement 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2017 жылғы 27 шілдедегі № 352 "Жалпы білім беру ұйымдарына арналған жалпы білім беретін пәндердің, таңдау курстарының және факультативтердің үлгілік оқу бағдарламаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2013 жылғы 3 сәуірдегі № 115 бұйрығына өзгеріс пен толықтырулар енгізу туралы" бұйрығында "есінеу" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "зевота" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "есінеу" нұсқасында кездеседі. Биология, экология сөздіктерінде "есінеу" деген нұсқада кездеседі. Біз "есінеу" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
397. | экстензор | жазғыш бұлшықеттер, экстензор | экстензоржазғыш бұлшықеттер, экстензорСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Экстензор – аяқ-қолдың немесе оның кез-келген сегментінің жазылуын қамтамасыз ететін бұлшықет. 2. Этимологиясы: латын. extensio "созу, түзету" 3. Әзербайжан: ekstensorlar 4. Қырғыз: экстензорлор 5. Өзбек: ekstensor 6. Түрік: ekstansör 7. Ағылшын: extensor 8. Испан: extensor 9. Неміс: strecker 10. Француз: extenseur 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "экстензор" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
398. | псевдонаука | жалған ғылым | псевдонаукажалған ғылымСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жалған ғылым – бұл ғылыми қызмет сияқты болып көрінетін, алайда ғылыми қызмет бола алмайтын әрекет түрі. 2. Этимологиясы: «псевдо» ежелгі грекше (ψευδής) "жалған" + ғылым. 3. Әзербайжан: yalançı elm 4. Қырғыз: жалган илим 5. Өзбек: soxta fan 6. Түрік: sahte bilim 7. Ағылшын: pseudoscience 8. Испан: pseudociencia 9. Неміс: pseudowissenschaft 10. Француз: pseudoscience 11. Бекітілген нұсқасы: әскери ғылым - военная наука (2020), жалған тензор - псевдотензор (2019) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен сөз тіркесі бөліктерінің өзге мәндес тіркескен терминдердің құрамында бекітілуін қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
399. | полуконсервативная модель | жартылай консервативті модель | полуконсервативная модельжартылай консервативті модельСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жартылай консервативті модель – ДНҚ молекуласының қос тізбегі ұзына бойына бөлінетін, бөлінген әр тізбек жаңа түзілетін тізбекке матрица болып табылатын ДНҚ репликациясының түрі. 2. Этимологиясы: латын. conservo "сақтаймын", modulus "өлшем, шама" 3. Әзербайжан: yarı mühafizəkar model 4. Қырғыз: жарым консервативдик модель 5. Өзбек: yarim konservativ model 6. Түрік: yarı muhafazakar model 7. Ағылшын: semi - conservative model 8. Испан: modelo semiconservador 9. Неміс: halbkonservatives modell 10. Француз: modèle semi-conservateur 11. Бекітілген нұсқасы: лечение консервативное - консервативті емдеу (2021), информационная модель - ақпараттық модель (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "жартылай консервативті модель" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
400. | световой (или оптический) микроскоп | жарық (немесе оптикалық) микроскоп | световой (или оптический) микроскопжарық (немесе оптикалық) микроскопСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жарық (немесе оптикалық) микроскоп – зерттелетін заттың кері бейнесін ұлғайтып көрсететін құрал. 2. Этимологиясы: еж. гр. μικρός – «кішкентай» + σκοπέω – «көремін» 3. Әзербайжан: işıq (və ya optik) mikroskop 4. Қырғыз: жарык (же оптикалык) микроскоп 5. Өзбек: yorug'lik (yoki optik) mikroskop 6. Түрік: ışık (veya optik) mikroskop 7. Ағылшын: light (or optical) microscope 8. Испан: microscopio de luz (u óptico) 9. Неміс: leuchtendes (oder optisches) Mikroskop 10. Француз: microscope lumineux (ou optique) 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "световой (или оптический) микроскоп" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде де кездеспейді. "Жарық", "оптика", "микроскоп" терминдері бұрыннан термин құрамында осы қалпында кездесетіндіктен, біз ұсынылған нұсқаны қолдаймыз. | -1 |
401. | период пубертатный | жастық шақ | период пубертатныйжастық шақСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жастық шақ – жыныстық белгілердің көріне басталуынан гипоталамус-гипофиз-гонадалық осьтің толық жетілуіне дейінгі уақыт аралығы (гипофиз және аналық бездердің не аталық бездердің белсенді бола бастауы). 2. Этимологиясы: лат. (pubertas) "жыныстық жетілу" дегенді білдіреді 3. Әзербайжан: yetkinlik dövrü 4. Қырғыз: жыныстык жетилүү мезгили 5. Өзбек: balog'at davri 6. Түрік: ergenlik dönemi 7. Ағылшын: puberty period 8. Испан: período puberal 9. Неміс: pubertät 10. Француз: période pubertaire 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе «жыныстық жетілу кезеңі» нұсқасын термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | -9 |
402. | клеточная оболочка | жасуша қабықшасы | клеточная оболочкажасуша қабықшасыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жасуша қабықшасы – өсімдіктер мен саңырауқұлақтардың ажырамас бөлігі, жасушаға механикалық беріктілік береді, оның құрамын зақымданудан және артық мөлшерде су жоғалтудан сақтайды, жасушаның пішіні мен мөлшерін ұстап тұрады. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: hüceyrə zərfi 4. Қырғыз: клетканын кабыгы 5. Өзбек: hujayra membranasi 6. Түрік: hücre zarı 7. Ағылшын: cell wall 8. Испан: envoltura celular 9. Неміс: zellhülle 10. Француз: membrane cellulaire 11. Бекітілген нұсқасы: жасуша қабырғасы - клеточная стенка (2021) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +11 |
403. | клеточные включения | жасуша қосындылары | клеточные включенияжасуша қосындыларыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жасуша қосындылары – жасушаның тұрақты және міндетті құрылымдық компоненттері – органоидтардан уақытша түзіліп, тез жойылуымен және жаңадан пайда болуымен ерекшеленетін өсімдік жасушаларының құрамдас бөліктері. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: hüceyrə daxilolmaları 4. Қырғыз: клетканын кошулушу 5. Өзбек: hujayra qo'shimchalari 6. Түрік: hücresel kapanımlar 7. Ағылшын: cellular inclusions 8. Испан: inclusiones celulares 9. Неміс: zelluläre einschlüsse 10. Француз: inclusions cellulaires 11. Бекітілген нұсқасы: межклеточные пространства - жасушааралық кеңістік (2022), включение - қосу, қосылу (2016) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "жасуша қосындылары" нұсқасын қолдаймыз. | -1 |
404. | клеточные органоиды | жасуша органоидтары | клеточные органоидыжасуша органоидтарыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жасуша органоидтары – қосмембраналы: пластидтер, митохондриялар, жасуша ядросы; бірмембраналы: эндоплазмалық тор, Гольджи кешені, лизосомалар, өсімдік және саңырауқұлақ жасушасының вакуольдері; біржасушалы жануарлардың жиырылғыш вакуолі. 2. Этимологиясы: грек тілінен. órganon-орган және éidos-түрі 3. Әзербайжан: hüceyrə orqanoidləri 4. Қырғыз: клеткалык органоиддер 5. Өзбек: hujayra organoidlari 6. Түрік: hücresel organoidler 7. Ағылшын: cellular organoids 8. Испан: organoides celulares 9. Неміс: zellorganoide 10. Француз: organoïdes cellulaires 11. Бекітілген нұсқасы: rлетка – жасуша (мед.) (1995), клеточная стенка – жасуша қабырғасы (2021) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
405. | клеточный центр | жасуша орталығы | клеточный центржасуша орталығыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жасуша орталығы – екі центриолдан және перицентриолярлы материалдан тұратын эукариот жасушаларындағы мембраналық емес тұрақты органоид. 2. Этимологиясы: көне грек. σῶμα "дене, нәрсе" 3. Әзербайжан: hüceyrə mərkəzi 4. Қырғыз: клетка борбору 5. Өзбек: hujayra markazi 6. Түрік: centrosoma 7. Ағылшын: centrosome 8. Испан: centrosome 9. Неміс: zentrosom 10. Француз: centrosome 11. Бекітілген нұсқасы: клеточная стенка – жасуша қабырғасы (2021), виртуальный колл-центр – виртуал колл-орталығы (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "жасуша орталығы" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
406. | клеточный цикл | жасуша циклі | клеточный циклжасуша цикліСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жасушалық цикл – жасушаның пайда болған немесе оның аналық жасушадан бөлінген сәтінен бастап өзінің дербес бөлінуіне немесе өлуіне дейінгі кезең. 2. Этимологиясы: көне грек. κύκλος "шеңбер" 3. Әзербайжан: hüceyrə dövrü 4. Қырғыз: клетканын цикли 5. Өзбек: hujayra aylanishi 6. Түрік: hücre döngüsü 7. Ағылшын: cell cycle 8. Испан: ciclo celular 9. Неміс: zellzyklus 10. Француз: cycle cellulaire 11. Бекітілген нұсқасы: параметр цикла - цикл параметрі (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "жасуша циклі" нұсқасын қолдаймыз. | +3 |
407. | клеточный оборот | жасушалық айналым, жасуша айналымы | клеточный оборотжасушалық айналым, жасуша айналымыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жасуша айналымы – митоздық бір бөлінуден екінші бөлінуге дейінгі жасуша тіршілігінің аралығы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: hüceyrə dövriyyəsi 4. Қырғыз: клетканын айлануусу 5. Өзбек: hujayra aylanishi 6. Түрік: hücresel ciro 7. Ағылшын: cellular turnover 8. Испан: recambio celular 9. Неміс: zellulärer Umsatz 10. Француз: chiffre d'affaires cellulaire 11. Бекітілген нұсқасы: айналым – оборот (1999) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "клеточный оборот" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде де кездеспейді. Біз "жасуша айналымы " деген нұсқаны қолдаймыз. | +7 |
408. | зоб | жемсау | зобжемсауСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жемсау – бұл қалқанша безінің ұлғаюынан пайда болатын тамақта ісік немесе түйін туғызатын ауру. 2. Этимологиясы: еж. орыс. "зоб" (жем), "зобати" (жеу). Сөздің бастапқы мағынасы — "тамақ". 3. Әзербайжан: zob 4. Қырғыз: богок 5. Өзбек: bo'qoq 6. Түрік: guatr 7. Ағылшын: goiter 8. Испан: buche 9. Неміс: kropf 10. Француз: goitre 11. Бекітілген нұсқасы: –- 12. Заңнамадағы қолданысы: Екінші сайланған Атырау облыстық Мәслихаты ХVIІ сессиясының 2002 жылғы 19 сәуірдегі N№198-II шешімі. Жемсау ауруының көптен таралуы анықталды. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
409. | выявление совокупности | жиынтықты анықтау | выявление совокупностижиынтықты анықтауСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жиынтықты анықтау – қандай да бір көрсеткіштің мәнін және оның популяцияда таралуын өлшеу. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: məcmu ümumi təyinat 4. Қырғыз: популяцияны аныктоо 5. Өзбек: populyatsiyani aniqlash 6. Түрік: popülasyon toplamı 7. Ағылшын: definition of the population 8. Испан: definición de la población 9. Неміс: definition der gesamtheit 10. Француз: définition de la population 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитеті Төрағасының 2018 жылғы 22 ақпандағы № 36 бұйрығы. Бас жиынтықты анықтау 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
410. | пульсирующая вакуоль | жиырылғыш вакуоль | пульсирующая вакуольжиырылғыш вакуольСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жиырылғыш вакуоль – тез жиырлу қабілеті бар балдырлардың қозғалмалы түрлерінің ерекше түрі. Басты қызметі жасушадан артық суды кетіру. 2. Этимологиясы: латынша (vacuola) - азайтады, (vacuum) - ауасыз кеңістік 3. Әзербайжан: pulsasiya edən vakuol 4. Қырғыз: пульсациялоочу вакуоль 5. Өзбек: pulsatsiyalanuvchi vakuol 6. Түрік: titreşimli vakuol 7. Ағылшын: pulsating vacuole 8. Испан: vacuola pulsante 9. Неміс: pulsierende vakuole 10. Француз: vacuole pulsante 11. Бекітілген нұсқасы: вакуоль - вакуоль (2017) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +11 |
411. | верхние дыхательные пути | жоғары тыныс жолы, тыныс алудың жоғарғы жолы | верхние дыхательные путижоғары тыныс жолы, тыныс алудың жоғарғы жолыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тыныс алудың жоғарғы жолы – ауаны екі бағытта (ішке және сыртқа) өткізетін тыныс алу жүйесінің түтікше мүшелері. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: yuxarı tənəffüs yolları 4. Қырғыз: дем алуу жолдору 5. Өзбек: yuqori nafas yo'llari 6. Түрік: üst solunum yolları 7. Ағылшын: upper respiratory tract 8. Испан: vías respiratorias superiores 9. Неміс: obere luftwege 10. Француз: voies respiratoires supérieures 11. Бекітілген нұсқасы: верхние планеты - жоғарғы ғаламшарлар (2018), дыхательный объем - тыныс алу көлемі (2019), дистанция пути - жол арақашықтығы (2015) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және әр жылдары бекітілген нұсқаларды басшылыққа ала отырып, "тыныс алудың жоғарғы жолы" нұсқасын қолдаймыз. | -5 |
412. | систематизация | жүйелеу | систематизацияжүйелеуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жүйелеу – барлық заманауи және жойылып кеткен ағзалардың сипаттамасы мен олардың қай топқа жататынын білдіретін жіктеу. 2. Этимологиясы: көне грек. σύστημα "тұтас, бүтін" 3. Әзербайжан: sistemləşdirmə 4. Қырғыз: системалаштыруу 5. Өзбек: tizimlashtirish 6. Түрік: sistemleştirme 7. Ағылшын: systematization 8. Испан: sistematización 9. Неміс: systematisierung 10. Француз: systématisation 11. Бекітілген нұсқасы: систематизация документов - құжаттарды жүйелеу (2016) 12. Заңнамадағы қолданысы: Уәкілетті органдардың нормативтік құқықтық актілерді есепке алу мен жүйелеуді жүргізу қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2016 жылғы 24 тамыздағы №477 қаулысында "систематизация" термині "жүйелеу" түрінде қолданылған 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген термин нұсқаларын ескере келе, "жүйелеу" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
413. | нервные импульсы | жүйке импульстері | нервные импульсыжүйке импульстеріСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жүйке импульстері – рецепторлардан орталық жүйке жүйесіне және одан атқарушы органдарға (бұлшықеттерге, бездерге) ақпарат беруді қамтамасыз ететін нейрондардың тітіркенуіне жауап ретінде жүйке талшығы арқылы таралатын қозу толқыны. 2. Этимологиясы: латын. nervus "сіңір, талшық", impulsus "соққы, түрткі" 3. Әзербайжан: sinir impulsları 4. Қырғыз: нервдик импульстар 5. Өзбек: nerv impulslari 6. Түрік: sinir uyarıları 7. Ағылшын: nerve impulses 8. Испан: impulso nervioso 9. Неміс: nervenimpulse 10. Француз: impulsion nerveuse 11. Бекітілген нұсқасы: нервные болезни - нерв аурулары (2017), импульс силы - күш импульсі (2023), нервно-артритический диатез - жүйке-артрит диатезі (2019) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "жүйке импульстері" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
414. | нервно-мышечный синапс | жүйке-бұлшықет синапсы, жүйке-бұлшықеттік түйіспе, жүйке-бұлшықеттік синапс | нервно-мышечный синапсжүйке-бұлшықет синапсы, жүйке-бұлшықеттік түйіспе, жүйке-бұлшықеттік синапсСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жүйке-бұлшықеттік синапс – қозғалтқыш талшықтардың бұлшықетпен түйісуін, жүйке жасушаларының арасындағы түйісуді қамтамасыз ететін қаңқа бұлшықет талшығындағы жүйке ұшы. 2. Этимологиясы: көне грек. σύναψις "біріктіру, қосылу, байланыс" 3. Әзербайжан: sinir-əzələ sinapsı 4. Қырғыз: нейромускулярдык синапс 5. Өзбек: nerv-mushak sinapsi 6. Түрік: nöromüsküler sinaps 7. Ағылшын: neuromuscular synapse 8. Испан: sinapsis neuromuscular 9. Неміс: neuromuskuläre synapse 10. Француз: synapse neuromusculaire 11. Бекітілген нұсқасы: синапс - синапс (2021) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, терминнің дефинициясын ескере келе, "жүйке-бұлшықеттік синапс" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
415. | сердечная мышца, миокард | жүрек бұлшық еті | сердечная мышца, миокарджүрек бұлшық етіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жүрек бұлшықеті – негізгі гистологиялық элементі кардиомиоцит болып табылатын жүрек типіндегі бұлшықет тіндері; жүректің ортаңғы қабатына сәйкес келеді және қарыншалар мен жүрекшелер қабырғаларының қалыңдығын құрайды. Жүректің бұлшықет тіндері жеке миоцит жасушаларынан тұрады. 2. Этимологиясы: еж. гр. (μ мышς) "бұлшықет" және (καρδία) "жүрек" деген сөздерден жасалған. 3. Әзербайжан: ürəyin əzələ qişası 4. Қырғыз: жүрөктүн булчуңу 5. Өзбек: yurak mushaklari 6. Түрік: kalp kası 7. Ағылшын: heart muscle 8. Испан: músculo cardíaco 9. Неміс: herzmuskel 10. Француз: myocarde 11. Бекітілген нұсқасы: миокард гипертрофиясы (2017) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрінің 2015 жылғы 28 желтоқсандағы № 1033 бұйрығы. Миокардитпен асқынған бөртпе сүзегi 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен этимологиясын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +11 |
416. | околосердечная сумка (перикард) | жүрекмаңы қапшығы, жүрекқап | околосердечная сумка (перикард)жүрекмаңы қапшығы, жүрекқапСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жүрекқап – бұл жүректің өзі орналасқан жұқа, бірақ өте тығыз қабы. Жүректің сыртқы дәнекер тінінің қабығы, әдетте эпикардтан серозды сұйықтықпен толтырылған саңылаумен бөлінген. 2. Этимологиясы: гр. (pericardium) «жүрекқап» дегенді білдіреді. 3. Әзербайжан: ürək kisəsi 4. Қырғыз: перикард 5. Өзбек: perikard 6. Түрік: kâlp zarı 7. Ағылшын: pericardium 8. Испан: pericardio 9. Неміс: herzbeutel 10. Француз: péricarde 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе «жүрекқап» сөзін термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +11 |
417. | функция спинного мозга | жұлынның қызметі | функция спинного мозгажұлынның қызметіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жұлынның қызметі – қарапайым шартсыз немесе вегетативті рефлекстерді басқару, сонымен қатар мидан ағзаларға не кері қарай импульстарды жүргізетін рефлекторлық және өткізгіштік қызмет. 2. Этимологиясы: латын. functio "атқару, міндет, жарна"; латын. medulla spinalis "жұлын" 3. Әзербайжан: onurğa beyni funksiyası 4. Қырғыз: омуртканын иштеши 5. Өзбек: orqa miya funktsiyasi 6. Түрік: omuriliğin işlevi 7. Ағылшын: spinal cord function 8. Испан: función de la médula espinal 9. Неміс: funktion des rückenmarks 10. Француз: fonction de la moelle épinière 11. Бекітілген нұсқасы: спинной мозг - жұлын (1995), рекурсивная функция - рекурсив функция (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "жұлынның қызметі" нұсқасын қолдаймыз. | +9 |
418. | овоцит | жұмыртқа жасушасы | овоцитжұмыртқа жасушасыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жұмыртқа жасушасы – аналық безде аналық гаметогенез кезінде түзілетін, көбеюге қатысатын аналық гаметоцит немесе жыныс жасушасы. 2. Этимологиясы: көне грек. ᾠόν, "жұмыртқа", κύτος "жасуша" 3. Әзербайжан: oosit 4. Қырғыз: овоцит 5. Өзбек: ovotsit 6. Түрік: ovosit 7. Ағылшын: ovocyte 8. Испан: ovocito 9. Неміс: ovocyt 10. Француз: ovocyte 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: терминнің оқулықтарда берілу реті мен мағынасын ескере келе, "жұмыртқа жасушасы" нұсқасын қолдаймыз. | -3 |
419. | признаки сцепленные с полом | жыныспен тіркескен белгілер | признаки сцепленные с поломжыныспен тіркескен белгілерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жыныспен тіркескен белгілер – гені жыныс хромосомаларында болатын белгілер. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: cinslə əlaqəli əlamətlər 4. Қырғыз: жынысы менен байланышкан белгилери 5. Өзбек: zamin bilan bog'liq belgilar 6. Түрік: zemine bağlı işaretler 7. Ағылшын: signs combined with gender 8. Испан: signos de combinación con el piso 9. Неміс: zeichen kombiniert mit geschlecht 10. Француз: signes liés au sol 11. Бекітілген нұсқасы: диагностические признаки - диагностикалық белгілер (2021) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "жыныспен тіркескен белгілер" нұсқасын қолдаймыз. | -1 |
420. | бесполое размножение | жыныссыз көбею | бесполое размножениежыныссыз көбеюСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жыныссыз көбею – жынысты үдерістің болмауымен және жыныс жасушаларының қатысынсыз көбею. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: aseksual çoxalma 4. Қырғыз: жыныссыз көбөйүү 5. Өзбек: jinssiz ko'payish 6. Түрік: eşeysiz üreme 7. Ағылшын: asexual reproduction 8. Испан: reproducción asexual 9. Неміс: ungeschlechtliche Fortpflanzung 10. Француз: reproduction asexuée 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2019 жылғы 26 шілдедегі № 334 бұйрығында "өсімдіктердің жыныссыз және жынысты көбеюін сипаттау" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "бесполое размножение" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "жыныссыз көбею" нұсқасында кездеседі. Биология, ауыл шаруашылығы, экология сөздіктерінде "жыныссыз көбею" деп берілген. Біз "жыныссыз көбею" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
421. | мигание, моргание | жыпылықтау, кірпік қағу | мигание, морганиежыпылықтау, кірпік қағуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жыпылықтау – көздің мөлдір қабығындағы немесе конъюнктивасындағы, қабақтың терісіндегі, кірпіктердегі тригеминальды нервтің сезімтал тармақтарының тітіркенуіне жауап ретінде, сондай-ақ жарықтың тітіркенуіне жауап ретіндегі қорғаныс рефлексі. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: göz qırpmaq 4. Қырғыз: ирмөө 5. Өзбек: miltillovchi 6. Түрік: göz kırpma 7. Ағылшын: blinking 8. Испан: parpadeando 9. Неміс: blinkende 10. Француз: clignotement 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
422. | перенос веществ | заттардың тасымалдануы, заттектердің тасымалдануы | перенос веществзаттардың тасымалдануы, заттектердің тасымалдануыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Заттардың тасымалдануы – ағзадағы жасушаларға қажетті заттарды өткізу, сонымен қатар тіршілік әрекеті нәтижесінде түзілген зиянды заттарды сыртқа шығару процесі. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: maddələrin daşınması 4. Қырғыз: заттарды ташуу 5. Өзбек: moddalarni tashish 6. Түрік: maddelerin taşınması 7. Ағылшын: transfer of substances 8. Испан: transferencia de sustancias 9. Неміс: übertragung von substanzen 10. Француз: transfert de substances 11. Бекітілген нұсқасы: заттектің конвективтік тасымалдануы - конвективный перенос вещества (2021) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 31 желтоқсандағы N1359 қаулысы. Психотропты заттардың, радиоактивтi материалдардың және контрабанданың өзге де заттарының заңсыз тасымалдануының жолын кесу бойынша. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын, бұрын-соңды ұқсас терминдердің бекітілуін ескере келе "заттектердің тасымалдануы" нұсқасын термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +9 |
423. | зигота | зигота, ұрықтанған жасуша | зиготазигота, ұрықтанған жасушаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Зигота – аталық және аналық жыныс жасушаларының қосылуынан пайда болатын бір жасушалы ұрық. 2. Этимологиясы: көне грек. ζυγωτός "қосарланған" 3. Әзербайжан: zigota 4. Қырғыз: зигота 5. Өзбек: zigota 6. Түрік: zigot 7. Ағылшын: zygote 8. Испан: cigoto 9. Неміс: zygote 10. Француз: zygote 11. Бекітілген нұсқасы: гемизиготный - гемизиготалы (2019) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "зигота" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
424. | идиоадаптация | идиоадаптация | идиоадаптацияидиоадаптацияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Идиоадаптация – ағза мүшелерінің құрылысы мен өздері атқаратын қызметінің тіршілік ету жағдайы ерекшеліктеріне қарай құрылымдық деңгейінің өзгермей, күрделенбей бейімделуі. 2. Этимологиясы: көне грек. ἰδιώτης "өзіндік", латын. adaptatіo "бейімделу" 3. Әзербайжан: idioadaptasiya 4. Қырғыз: идиоадаптация 5. Өзбек: idioadaptasiya 6. Түрік: idioadaptasyon 7. Ағылшын: idioadaptation 8. Испан: idioadaptación 9. Неміс: idioadaptation 10. Француз: idioadaptations 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "идиоадаптация" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
425. | ольфакция | иіс сезу | ольфакцияиіс сезуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ольфакция – иістерге, олардың мағыналарына, мақсаттарына, құндылықтарына және қарым-қатынастағы рөліне қатысты ғылым. 2. Этимологиясы: лат. (olfaction) «иіс бөлу» деген сөз. 3. Әзербайжан: qoxu hissi 4. Қырғыз: жыт сезүү 5. Өзбек: olfaktsiya, hid hissi 6. Түрік: koku alma duyusu 7. Ағылшын: olfaction, sense of smell 8. Испан: olfato, sentido del olfato 9. Неміс: olfaktion, geruchssinn 10. Француз: olfaction, odorat 11. Бекітілген нұсқасы: иіс сезу анализаторы (2017) 12. Заңнамадағы қолданысы: Еуразиялық экономикалық комиссия Алқасының 2019 жылғы 21 мамырдағы № 80 шешімі. Иіс сезуді дамытуға арналған үстел ойындары. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | -5 |
426. | иллюзия | иллюзия, алдамшы көру | иллюзияиллюзия, алдамшы көруСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Иллюзия – шынайы затты не жағдайды бұрмалап қабылдау, елестету. 2. Этимологиясы: лат. (illusio) "мазақ, ирония, алдау" деген сөзден шыққан. 3. Әзербайжан: illüziya 4. Қырғыз: иллюзия 5. Өзбек: xayolot 6. Түрік: yanılsama 7. Ағылшын: illusion 8. Испан: ilusión 9. Неміс: Illusion 10. Француз: illusion 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген "иллюзия" нұсқасын термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +9 |
427. | имаго | имаго | имагоимагоСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Имаго – буынаяқтылардың дамуындағы ересек түрге айналудың соңғы сатысы. 2. Этимологиясы: латын. imago "бейнелену, көріну" 3. Әзербайжан: imago 4. Қырғыз: имаго 5. Өзбек: imago 6. Түрік: ımago 7. Ағылшын: imago 8. Испан: imago 9. Неміс: imago 10. Француз: imago 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "имаго" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
428. | иммерсионное масло | иммерсиялық май | иммерсионное маслоиммерсиялық майСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Иммерсиялық май – сыну кезіндегі жарықты жоғалту арқылы апертураның сандық көрсеткіштерін ұлғайтатын кедр майы. 2. Этимологиясы: лат. immersio – «бату» 3. Әзербайжан: daldırma yağı 4. Қырғыз: чөмүлүүчү май 5. Өзбек: immersion yog'i 6. Түрік: daldırma yağı 7. Ағылшын: immersion oil 8. Испан: aceite de inmersión 9. Неміс: Immersionsöl 10. Француз: huile d'immersion 11. Бекітілген нұсқасы: иммерсия – иммерсия (2018) 12. Заңнамадағы қолданысы: "Ветеринарлық зертханаларға арналған материалдар шығысының заттай нормаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 29 желтоқсандағы № 16-04/1142 бұйрығына өзгеріс енгізу туралы" заңда "иммерсиялық май" тіркесі күйінде кездеседі, сөйлем құрамында жоқ. 13. Ұсыныстар: биология сөздігінде "система иммерсионная - иммерсиялық жүйе" деп берілген. "Иммерсия" термині бекітілген термин болғандықтан, ұсынылған нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
429. | иммуноциты, иммунные клетки | иммундық жасушалар, иммуноциттер | иммуноциты, иммунные клеткииммундық жасушалар, иммуноциттерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Иммундық жасушалар – ағзада иммундық қорғанысты жүзеге асыратын (т- және в-лимфоциттер, кейбір фагоциттер және т.б.) жасушалар. 2. Этимологиясы: лат. (immunis) «ерікті» деген сөзден шыққан. 3. Әзербайжан: immunositlər, immun hüceyrələri 4. Қырғыз: иммуноциттер, иммундук клеткалар 5. Өзбек: immunotsitlar, immunitet hujayralari 6. Түрік: immünositler, bağışıklık hücreleri 7. Ағылшын: immunocytes, immune cells 8. Испан: inmunocitos, células inmunes 9. Неміс: immunozyten, immunzellen 10. Француз: immunocytes, cellules immunitaires 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе «иммунжасушалар» сөзін термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
430. | иммуногенез | иммуногенез | иммуногенезиммуногенезСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Иммуногенез – иммунитеттің даму процесі. 2. Этимологиясы: франц. immunité – «қол сұғылмаушылық, иммунитет» + грек. γένεσις – "басы, шығу тегі, тұқым, туылу" 3. Әзербайжан: immunogenez 4. Қырғыз: иммуногенез 5. Өзбек: immunogenez 6. Түрік: immünojenez 7. Ағылшын: immunogenesis 8. Испан: inmunogenesis 9. Неміс: immunogenese 10. Француз: immunogenèse 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Тиісті фармацевтикалық практикаларды бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің м.а. 2021 жылғы 4 ақпандағы № ҚР ДСМ-15 бұйрығында "Жауап беруі жоғары және төмен желілерде ксенобиотиктердің ықпал етуімен иммуногенездің әртүрлі модуляциясы байқалатындықтан, экспериментке жануарлардың екі оппозициялық түрін қосу керек" деп берілген. 13. Ұсыныстар: биология, экология сөздіктерінде "иммуногенез" деп берілген. Халықаралық термин ретінде ұсынылған нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
431. | иммуноглобулины | иммуноглобулиндер | иммуноглобулиныиммуноглобулиндерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Иммуноглобулиндер – иммундық жүйенің плазмалық жасушалары бөліп шығаратын және патогендер мен вирустардың жасушаларын, ақуызды улар мен өзге де бөгде заттарды бейтараптандыратын қан плазмасының ірі глобулярлы ақуыздары. 2. Этимологиясы: ағылш. (immunoglobulin), лат. (immunis) «ерікті» деген сөзден шыққан. 3. Әзербайжан: immunoqlobulinlər 4. Қырғыз: иммуноглобулиндер 5. Өзбек: immunoglobulinlar 6. Түрік: immünglobulinler 7. Ағылшын: immunoglobulins 8. Испан: inmunoglobulinas 9. Неміс: immunglobuline 10. Француз: immunoglobulines 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2018 жылғы 7 желтоқсандағы № ҚР ДСМ-37 бұйрығы. Спецификалық иммуноглобулиндерді анықтау. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
432. | иммунофлюоресценция | иммунофлюоресценция, иммунфлюоресценция | иммунофлюоресценцияиммунофлюоресценция, иммунфлюоресценцияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Иммунофлюоресценция – флюрохроммен таңбаланған антиденелерді микроскоппен іздеу әдісі. 2. Этимологиясы: франц. immunité – «қол сұғылмаушылық, иммунитет» + лат. fluor – «ағын» + -escence – «үдеріс, қалыпты білдіретін жұрнақ» 3. Әзербайжан: immunofloresans 4. Қырғыз: иммунофлюоресценция 5. Өзбек: immunofloresans 6. Түрік: immünofloresans 7. Ағылшын: immunofluorescence 8. Испан: inmunofluorescencia 9. Неміс: Immunofluoreszenz 10. Француз: immunofluorescence 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2012 жылғы 17 қаңтардағы № 10-1/18 бұйрығында "иммунофлюоресценция" термині қолданылған. 13. Ұсыныстар: "иммунофлюоресценция" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "иммунофлюоресценция" нұсқасында кездеседі. Біз "иммунофлюоресценция" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
433. | импринтинг | импринтинг | импринтингимпринтингСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Импринтинг – туған сәттен бастап қандай да бір стимулдың ықпалымен тікелей іске асырылатын немесе генетикалық бағдарламада жетіліп кодталған дайын күйінде берілген мінез-құлықтың қандай да бір формасының арнайы үйретулерсіз-ақ қызметін атқаруы; жоғары сатыдағы омыртқалылардағы үйренудің айрықша түрі. 2. Этимологиясы: ағ. imprinting – "салып қою" 3. Әзербайжан: imprinting 4. Қырғыз: басып чыгаруу 5. Өзбек: bosib chiqarish 6. Түрік: baskı yapmak 7. Ағылшын: imprinting 8. Испан: impresión 9. Неміс: prägung 10. Француз: empreinte 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: экология сөздігінде "импринтинг" деп берілген. Сондықтан халықаралық термин ретінде ұсынылған нұсқаны қолдаймыз. | +11 |
434. | инвазионные болезни | инвазиялық аурулар | инвазионные болезниинвазиялық ауруларСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Инвазиялық аурулар – тірі ағзаға зиян келтіретін немесе оның есебінен өмір сүретін паразиттер тудыратын аурулар тобы. Жұқпалы аурулардың қатарына жатады. 2. Этимологиясы: лат. (nvasivus; invado) "ішке кіремін" деген сөздерден шыққан. 3. Әзербайжан: invaziv xəstəliklər 4. Қырғыз: инвазивдик оорулар 5. Өзбек: invaziv kasalliklar 6. Түрік: invaziv hastalıklar 7. Ағылшын: invasive diseases 8. Испан: enfermedades invasivas 9. Неміс: invasive krankheiten 10. Француз: maladies invasives 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің м.а. 2014 жылғы 19 желтоқсандағы №16-04/676 бұйрығы. Адамға ортақ инфекциялық және инвазиялық аурулар тобы. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +1 |
435. | инсектициды | инсектицидтер | инсектицидыинсектицидтерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Инсектицидтер – зиянды жәндіктерді жоюға қарсы қолданатын улы химиялық препарат. 2. Этимологиясы: лат. insectum "жәндіктер" + лат. caedo "өлтіремін" 3. Әзербайжан: insektisidlər 4. Қырғыз: инсектициддер 5. Өзбек: insektitsidlar 6. Түрік: böcek ilacı 7. Ағылшын: insecticides 8. Испан: insecticidas 9. Неміс: insektizide 10. Француз: insecticides 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
436. | инсерция | инсерция | инсерцияинсерцияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Инсерция – хромосома құрылымының бұзылуы, онда оның нуклеотидтер тізбегіне нуклеотидтердің белгілі бір саны қосылады. 2. Этимологиясы: лат. inserto «салу, қондыру» 3. Әзербайжан: ınsertia 4. Қырғыз: киришүү 5. Өзбек: qo'shish 6. Түрік: sokmak 7. Ағылшын: insertion 8. Испан: inserción 9. Неміс: Insertion 10. Француз: insertion 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: биология сөздігінде "инсерция" деп берілген. Сондықтан біз ұсынылған нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
437. | инстинкт | инстинкт, түйсік | инстинктинстинкт, түйсікСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Инстинкт – бастапқы сигнал мен әрекет бағдарламасынан тұратын туа біткен қажеттіліктер мен оларды қанағаттандырудың туа біткен бағдарламаларының жиынтығы, сонымен қатар белгілі бір жағдайларда осы түрдің дараларына тән күрделі тұқым қуалайтын шартты мінез-құлық жиынтығы болып табылады. 2. Этимологиясы: лат. (instinctus) "табиғи ояну" дегенді білдіреді. 3. Әзербайжан: instinkt 4. Қырғыз: инстинкт 5. Өзбек: instinkt 6. Түрік: içgüdü 7. Ағылшын: instinct 8. Испан: instinto 9. Неміс: instinkt 10. Француз: instinct 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны (инстинкт) термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +11 |
438. | мембранный рецептор инсулина | инсулиннің мембраналық рецепторы | мембранный рецептор инсулинаинсулиннің мембраналық рецепторыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Инсулиннің мембраналық рецепторы – әртүрлі екі судың бірлігінен тұратын күрделі нәруыз. 2. Этимологиясы: «мембрана» сөзі, латынның (мembrāna) «тері», «қабық» деген сөзінен алынған, «инсулин» сөзі латынның (insula) «арал» деген мағынадағы сөзінен шыққан, ал "рецептор" сөзі латынша (receptor) "қайта қазылған"; "баспана" деген мағынадағы сөзден шыққан. 3. Әзербайжан: membran insulin reseptoru 4. Қырғыз: мембраналык инсулин рецептору 5. Өзбек: membranali insulin retseptorlari 6. Түрік: membran insülin reseptörü 7. Ағылшын: membrane insulin receptor 8. Испан: receptor de insulina de membrana 9. Неміс: insulinmembranrezeptor 10. Француз: récepteur membranaire de l'insuline 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: көрсетілген анықтаманы, сөздің шығу төркінін зерделеп, қазақ тілінің грамматикалық ерекшелігіне көңіл бөле отырып «инсулиннің мембраналық рецепторы» деген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
439. | интерфаза | интерфаза | интерфазаинтерфазаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Интерфаза – жасуша бөлінісінен кейінгі кезең, яғни ядроның дем алатын кезеңі. 2. Этимологиясы: лат. inter "арасы, ортасы"; грек. phásis "келу, көріну, пайда болу" 3. Әзербайжан: interfaza 4. Қырғыз: интерфаза 5. Өзбек: interfaza 6. Түрік: interfaz 7. Ағылшын: interphase 8. Испан: interfase 9. Неміс: Interphase 10. Француз: interphase 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "интерфаза" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
440. | интерферон | интерферон | интерферонинтерферонСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Интерферон – вирустық жұқпа кезінде ағза жасушаларында түзілетін нәруыз. 2. Этимологиясы: ағылш. interfere – «будандасу; араласу» 3. Әзербайжан: interferon 4. Қырғыз: интерферон 5. Өзбек: interferon 6. Түрік: İnterferon 7. Ағылшын: interferon 8. Испан: interferón 9. Неміс: Interferon 10. Француз: interféron 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2021 жылғы 6 қаңтардағы № ҚР ДСМ-4 бұйрығында "Интерферон альфа-2а" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "интерферон" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "интерферон" нұсқасында кездеседі. Біз "интерферон" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
441. | инфаркт | инфаркт, жүрек талмасы | инфарктинфаркт, жүрек талмасыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жүрек талмасы – түйілу, тромбоз және т.б. (бүйрек, миокард инфарктісі және т.б.) кезінде ұлпаларды қанмен қамтамасыз етудін бұзылу салдарынан жансыздану аймағы. 2. Этимологиясы: лат. (infarcire) "бітеу, толтыру, тосқауыл болу" деген сөзден шыққан. 3. Әзербайжан: ürək tutması 4. Қырғыз: инфаркт 5. Өзбек: yurak xuruji 6. Түрік: enfarktüs 7. Ағылшын: heart attack 8. Испан: infarto 9. Неміс: infarkt 10. Француз: infarctus 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
442. | иридодиагностика | иридодиагностика | иридодиагностикаиридодиагностикаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Иридодиагностика – көздің қаршығындағы нұрлы қабығының күйі бойынша адамның ауруын анықтайтын дәстүрлі емес медицинадағы әдіс түрі. 2. Этимологиясы: грек тіліндегі (iris, iridos) "кемпірқосақ" және "диагностика" деген сөзден шыққан. 3. Әзербайжан: iridodiaqnostika 4. Қырғыз: иридодиагностика 5. Өзбек: iridodiaqnostika 6. Түрік: iridodiyagnostik 7. Ағылшын: iridodiagnostics 8. Испан: iridodiagnóstico 9. Неміс: iriddiagnose 10. Француз: iridologie 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
443. | диарея | іш өту, ішөту | диареяіш өту, ішөтуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Іш өту - бірқатар аурулар кезінде асқазанның функционалдық қызметінің бұзылуынан (асқазан сөлінің және асқазан асты безі сөлінің, еттің және т.б жеткіліксіз бөлінуі), ішектің ауруға шалдығуынан т.б. пайда болатын симптом. 2. Этимологиясы: еж. грек. διά-ρροια - "понос, диарея" 3. Әзербайжан: ishal 4. Қырғыз: ич өтүү 5. Өзбек: tsellyuloza 6. Түрік: ishal 7. Ағылшын: diarrhea 8. Испан: diarrea 9. Неміс: Durchfall 10. Француз: diarrhée 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2020 жылғы 28 шiлдедегi № 241 бұйрығында "диарея" термині қолданылған. 13. Ұсыныстар: Биология, медицина сөздіктерінде "ішөту" деп берілген. | +11 |
444. | внутренняя мембрана | ішкі мембрана | внутренняя мембранаішкі мембранаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ішкі мембрана – жарықтың хлорофилмен өзара әрекеттесуі жүретін хлоропластың маңызды бөлігі. 2. Этимологиясы: лат. membrana - тері, жарғақ 3. Әзербайжан: daxili membran 4. Қырғыз: ички мембрана 5. Өзбек: ichki membrana 6. Түрік: iç membran 7. Ағылшын: inner membrane 8. Испан: membrana interna 9. Неміс: innenmembran 10. Француз: membrane interne 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "внутренняя мембрана" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде де кездеспейді. Біз "ішкі мембрана" деген нұсқаны қолдаймыз. | -1 |
445. | внутреннее дыхание, клеточное дыхание | ішкі тыныс алу, жасушалық тыныс алу, жасушаішілік тыныс алу | внутреннее дыхание, клеточное дыханиеішкі тыныс алу, жасушалық тыныс алу, жасушаішілік тыныс алуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ішкі тыныс алу, жасушаішілік тыныс алу – ұлпа жасушаларының оттекті сіңіріп, көмірқышқыл газын бөліп шығаруы арқылы клетка құрамындағы органикалық заттардың тотығуы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: daxili tənəffüs, hüceyrə tənəffüsü 4. Қырғыз: ички дем алуу, клеткалык дем алуу 5. Өзбек: ichki nafas olish, uyali nafas olish 6. Түрік: iç solunum, hücresel solunum 7. Ағылшын: inner breathing, cellular respiration 8. Испан: respiración interna, respiración celular 9. Неміс: innere atmung, zellatmung 10. Француз: respiration intérieure, respiration cellulaire 11. Бекітілген нұсқасы: дыхание искусственное - жасанды дем беру (2016), внутреннее трение - ішкі үйкеліс (2021), внутриклеточное содержимое - жасушаішілік құрам (2021) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "ішкі тыныс алу", "жасушаішілік тыныс алу" нұсқасын қолдаймыз. | +9 |
446. | йодирование | йодтау | йодированиейодтауСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Йодтау – ауызсуды, ас тұзын және басқа да тамақ өнімдерін йод қосып байыту арқылы эндемиялық жемсау ауруының жаппай алдын алу әдісі. 2. Этимологиясы: гр. (ἰhoneδης) "күлгін" деген сөз. 3. Әзербайжан: yodlaşdırma 4. Қырғыз: йоддоштуруу 5. Өзбек: yodlash 6. Түрік: iyotlama 7. Ағылшын: iodization 8. Испан: yodación 9. Неміс: jodierung 10. Француз: iodation 11. Бекітілген нұсқасы: йодтау қышқыл (хим) (2006) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 5 ақпандағы N 228 Заңы. Тұзды йодтау. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
447. | камбий | камбий | камбийкамбийСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Камбий - қосжарнақты және жалаңтұқымды өсімдіктердің сабақтары мен тамырларындағы қайталама өткізгіш тіндерді түзетін және олардың жуан болып өсуін қамтамасыз ететін ұлпа. 2. Этимологиясы: латын. cambium "айырбас, ауысым" 3. Әзербайжан: kambium 4. Қырғыз: камбий 5. Өзбек: kambiy 6. Түрік: kambiyum 7. Ағылшын: cambium 8. Испан: cambium 9. Неміс: kambium 10. Француз: cambium 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "камбий" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
448. | каннибализм | каннибализм | каннибализмканнибализмСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Каннибализм – жануарлардың өз түрінің дараларын жеуі. 2. Этимологиясы: "Каннибал" сөзі аравактың "каниба" немесе "какиба" сөзінен шыққан — Кіші Антиль аралдарының Кариб үндістері өздерін осылай атаған, бұл олардың тілінде "батыл, қорықпайтын"дегенді білдіреді. 3. Әзербайжан: yamyamlıq 4. Қырғыз: каннибализм 5. Өзбек: kannibalizm 6. Түрік: yamyamlık 7. Ағылшын: cannibalism 8. Испан: cannibalism 9. Неміс: kannibalismus 10. Француз: cannibalisme 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
449. | капилляры | капиллярлар, қылтамырлар | капиллярыкапиллярлар, қылтамырларСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Капиллярлар – мүшелер мен ұлпаларға енетін ұсақ тамырлар. 2. Этимологиясы: лат. (capillaris) "шаш, тін, қыл" деген сөз. 3. Әзербайжан: kapilyarlar 4. Қырғыз: капиллярлар 5. Өзбек: kapillyarlar 6. Түрік: kılcal damarlar 7. Ағылшын: capillaries 8. Испан: capilar 9. Неміс: kapillaren 10. Француз: capillaires 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
450. | кариокинез | кариокинез | кариокинезкариокинезСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Кариокинез – жасуша ядросының бөлінуі. 2. Этимологиясы: еж. гр. κάρυον – «жаңғақ» + κίνησις – «қозғалыс» 3. Әзербайжан: karyokinez 4. Қырғыз: кариокинез 5. Өзбек: kariokinez 6. Түрік: karyokinezi 7. Ағылшын: karyokinesis 8. Испан: carioquinesis 9. Неміс: karyokinese 10. Француз: caryocinèse 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "кариокинез" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде де кездеспейді. Биология сөздігінде "кариокинез" деп берілген. Біз "кариокинез" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
451. | кариотип | кариотип | кариотипкариотипСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Кариотип – қандай болса да бір түрдің хромосома жиынтығы. 2. Этимологиясы: грек. káryon – "өзек" және typos – "үлгі, форма" 3. Әзербайжан: karyotip 4. Қырғыз: кариотип 5. Өзбек: karyotip 6. Түрік: karyotip 7. Ағылшын: karyotype 8. Испан: cariotipo 9. Неміс: karyotyp 10. Француз: caryotype 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің м.а. 2023 жылғы 15 ақпандағы № 23 бұйрығында "кариотип – осы биологиялық түрдің (түрлік кариотип), осы организмнің (жеке кариотип) немесе жасушалар сызығының (клонының) жасушаларына тән хромосомалардың толық жиынтығы белгілерінің жиынтығы" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "кариотип" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "кариотип" нұсқасында кездеседі. Биология, ауыл шаруашылығы, экология сөздіктерінде "кариотип" деп берілген.Біз "кариотип" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
452. | катетер | катетер | катетеркатетерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Катетер – арналарды, дене қуыстарын қосу, ыдыстарды босату, дәрілік заттарды енгізу (диагностикалық, емдік), жуу немесе олар арқылы хирургиялық құралдарды өткізу үшін қолданылатын қуыс түтік түріндегі медициналық құрылғы. 2. Этимологиясы: латын. catheter, ал көне грек. καθετήρ "өткізгіш нәрсе" 3. Әзербайжан: kateter 4. Қырғыз: катетер 5. Өзбек: kateter 6. Түрік: kateter 7. Ағылшын: catheter 8. Испан: catéter 9. Неміс: katheter 10. Француз: cathéter 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "катетер" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
453. | кетонурия | кетонурия | кетонуриякетонурияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Кетонурия – ересек адамның немесе баланың зәрінде ацетон деңгейінің артуы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: ketonuriya 4. Қырғыз: кетонурия 5. Өзбек: ketonuriya 6. Түрік: ketonüri 7. Ағылшын: ketonuria 8. Испан: cetonuria 9. Неміс: ketonurie 10. Француз: cétonurie 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: биология, медицина сөздіктерінде "кетонурия" деп берілген. Барлық тілдерде осы нұсқа сақталған. Сондықтан халықаралық термин ретінде ұсынылған нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
454. | клиническая смерть | клиникалық өлім | клиническая смертьклиникалық өлімСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Клиникалық өлім – тіршіліктің байқалатын белгілері жоқ өмір мен өлім арасындағы шектелген күй. 2. Этимологиясы: гр. (klinikē (technē) "емдеу өнері" деген сөзден алынған. 3. Әзербайжан: klinik ölüm 4. Қырғыз: клиникалык өлүм 5. Өзбек: klinik o'lim 6. Түрік: klinik ölüm 7. Ағылшын: clinical death 8. Испан: muerte clínica 9. Неміс: klinischer tod 10. Француз: mort apparente 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
455. | клон | клон | клонклонСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Клон – жыныссыз көбею жолының бір ататегінен өтетін жасушалардың немесе дараларының жиынтығы. 2. Этимологиясы: еж.гр. κλών – «бұтақ, қашу, ұрпақ» 3. Әзербайжан: klon 4. Қырғыз: клон 5. Өзбек: klon 6. Түрік: klon 7. Ағылшын: clone 8. Испан: clon 9. Неміс: klon 10. Француз: clone 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау министрінің 2013 жылғы 27 тамыздағы № 257-ө бұйрығында "артықшылығы бар ағаштар клондарының мұрағаттары" деп берілген. 13. Ұсыныстар: ауыл шаруашылығы сөздігінде "өскін" деп берілген. "клон" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "клон" нұсқасында кездеседі. Информатика және есептеуіш техника, биология сөздіктерінде "клон" деп берілген. Біз "клон" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
456. | клонирование | клондау | клонированиеклондауСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Клондау – генетикалық тұрғыда ұқсас бірнеше ағзаның пайда болу үдерісі. 2. Этимологиясы: еж.гр. κλ 天ν "бұтақ, қашу, ұрпақ" деген мағына береді. 3. Әзербайжан: klonlaşdırma 4. Қырғыз: клондоо 5. Өзбек: klonlash 6. Түрік: klonlama 7. Ағылшын: cloning 8. Испан: clonación 9. Неміс: kloning 10. Француз: clonage 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Бас Ассамблеяның 2005 жылғы 8 наурыздағы 59/280 қарарымен қабылданды. Адамды клондау туралы Біріккен Ұлттар Ұйымының декларациясы. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
457. | кодон | кодон | кодонкодонСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Кодон – генетикалық кодтың өз алдына біртұтас бөлшегі, аминқышқылын анықтайтын нуклеин қышқылының үш нуклеотидтен тұратын бөлігі. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: kodon 4. Қырғыз: кодон 5. Өзбек: kodon 6. Түрік: kodon 7. Ағылшын: codon 8. Испан: codón 9. Неміс: codon 10. Француз: codon 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "кодон" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
458. | комменсализм | комменсализм, серіктестік | комменсализмкомменсализм, серіктестікСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Комменсализм – симбионттардың бірі басқасының есебінен, оған қандай да бір зиян тигізбестен тіршілік ететін серіктесудің (симбиоз) бір түрі. 2. Этимологиясы: лат. (com) "бірге", және (mensa) "үстел", "тамақ"; сөзбе-сөз "үстелдің жанында", "бір үстелде" деген мағынаға саяды. 3. Әзербайжан: komensalizm 4. Қырғыз: комменсализм 5. Өзбек: komensalizm 6. Түрік: kommensalizm 7. Ағылшын: commensalism 8. Испан: comensalismo 9. Неміс: kommensalismus 10. Француз: commensalisme 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
459. | комплементарность | комплементарлық, сәйкестік | комплементарностькомплементарлық, сәйкестікСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Комплементарлық – молекулалардың не олардың бөлшектерінің бір-бірімен сәйкестігі. 2. Этимологиясы: лат. complementum - толықтыру 3. Әзербайжан: tamamlayıcılıq 4. Қырғыз: толуктоочулук 5. Өзбек: komplementarlik 6. Түрік: tamamlayıcılık 7. Ағылшын: complementarity 8. Испан: complementariedad 9. Неміс: komplementarität 10. Француз: complémentarité 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Аграрлық азық-түлік нарығын мемлекеттік реттеу және агроөнеркәсіптік кешенді қолдау шараларының тиімділігін бағалау әдіснамасы туралы" заңда "комплементарлық және (немесе) дербес мақсаттар анықталады" деп қолданылған. 13. Ұсыныстар: биология, медицина сөздіктерінде "сәйкестік", әдебиет және лингвистика сөздігінде "толықтырылмалылық" деп берілген. Біз "сәйкестік" деген нұсқаны ұсынамыз. | +13 |
460. | консументы | консументтер | консументыконсументтерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Консументтер – қоректік тізбекте фотосинтез жүргізетін өндіргіштер түзетін дайын органикалық заттарды пайдаланатын ағзалар. 2. Этимологиясы: латынша (consume) "тұтыну" дегенді білдіреді. 3. Әзербайжан: istehlakçılar 4. Қырғыз: керектөөчүлөр 5. Өзбек: iste'molchilar 6. Түрік: tüketiciler 7. Ағылшын: consumers 8. Испан: consumidores 9. Неміс: verbraucher 10. Француз: consommateurs 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: ерілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
461. | контрацепция | контрацепция | контрацепцияконтрацепцияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Контрацепция – ұрықтану, яғни жүкті болу үдерісінің алдын алуға бағытталған шаралар. 2. Этимологиясы: латын. contraceptio "шығару, алып тастау, жою" 3. Әзербайжан: kontrasepsiya 4. Қырғыз: контрацепция 5. Өзбек: kontratseptsiya 6. Түрік: kontrasepsiyon 7. Ағылшын: contraception 8. Испан: anticoncepción 9. Неміс: empfängnisverhütung 10. Француз: contraception 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "контрацепция" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
462. | конъюгация | конъюгация | конъюгацияконъюгацияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Конъюгация – 1. гомологты хромосомалардың жақындау және айқасу үдерісі; 2. екі бактериялық жасуша тікелей байланыста болған кезде генетикалық материалдың бір бағытты тасымалдануы. 2. Этимологиясы: латын. conjugatіo "қосылу" 3. Әзербайжан: konjugasiya 4. Қырғыз: конъюга́ция 5. Өзбек: konjugatsiya 6. Түрік: konjugasyon 7. Ағылшын: conjugation 8. Испан: conjugación 9. Неміс: Konjugation 10. Француз: conjugaison 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "конъюгация" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
463. | конъюктива | конъюктива | конъюктиваконъюктиваСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Конъюктива – көздің мөлдір шырышты қабығы, көздің дәнекер ұлпасы. 2. Этимологиясы: лат. (conjunctivus) "біріктіруші, тіндестіруші" деген мән береді. 3. Әзербайжан: konyunktiva 4. Қырғыз: конъюктива 5. Өзбек: konyunktiva 6. Түрік: konjonktiva 7. Ағылшын: konjonktiva 8. Испан: conjuntiva 9. Неміс: bindehaut 10. Француз: conjonctive 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +11 |
464. | конъюктинит | конъюктинит, көздің қарығуы | конъюктинитконъюктинит, көздің қарығуыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Көздің қарығуы – көз алмасы мен қабақтың ағын жабатын мөлдір қабықтың (конъюнктивадағы) қабыну үдерісі. 2. Этимологиясы: лат. (conjunctivitis) «көздің тіндестіру қабығы» дегенді білдіреді. 3. Әзербайжан: konyunktivit 4. Қырғыз: конъюнктивит 5. Өзбек: konyunktivit 6. Түрік: konjonktivit 7. Ағылшын: conjunctivitis 8. Испан: conjuntivitis 9. Неміс: konjunktivitis 10. Француз: conjonctivite 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +7 |
465. | Кортиев орган, орган Корти | Корти мүшесі | Кортиев орган, орган КортиКорти мүшесіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Корти мүшесі – дыбыс қабылдайтын дыбыс тербелісін жүйке қозуына түрлендіретін құлақ аппаратының шеткі бөлігі 2. Этимологиясы: Альфонсо Кортидің есімімен аталған. 3. Әзербайжан: Korti orqanı 4. Қырғыз: Корти органы 5. Өзбек: Korti organi 6. Түрік: Korti organı 7. Ағылшын: Corti 's organ 8. Испан: Órgano Corti 9. Неміс: Kortianische orgel 10. Француз: organe de Corti 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +11 |
466. | кортизон | кортизон | кортизонкортизонСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Кортизон – бүйрекүсті бездерінің қыртысы бөлетін стерондты гормон. 2. Этимологиясы: ағылш. «cortisone» сөзінен алынған. 3. Әзербайжан: kortizon 4. Қырғыз: кортизон 5. Өзбек: kortizon 6. Түрік: kortizon 7. Ағылшын: cortisone 8. Испан: cortisona 9. Неміс: kortison 10. Француз: cortisone 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
467. | палочка Коха | Кох таяқшасы | палочка КохаКох таяқшасыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Кох таяқшалары – микробактериялардың туберкулез ауруының қоздырғышы болып табылатын түрі. 2. Этимологиясы: неміс микробиологы Роберт Кохтың құрметіне пайда болған эпоним. Туберкулез таяқшасын ашқаны үшін оны есімі термин ретінде "Кох таяқшасы" деп аталып кетті. 3. Әзербайжан: Koch çubuğu 4. Қырғыз: Кох таякчасы 5. Өзбек: Koch tayoqchasi 6. Түрік: Koch'un asası 7. Ағылшын: Koch's wand 8. Испан: varita de Koch 9. Неміс: tuberkelbazillus 10. Француз: bacille de Koch 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
468. | размножение | көбею | размножениекөбеюСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Көбею – тірі ағзаларға белгілі бір тіршілік кезеңіне тән түрлердің сақталуына және санының артуына көмектесетін үдеріс. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: çoxalma 4. Қырғыз: көбөйтүү 5. Өзбек: ko'paytirish 6. Түрік: üreme 7. Ағылшын: reproduction 8. Испан: reproducción 9. Неміс: reproduktion 10. Француз: reproduction 11. Бекітілген нұсқасы: табиғи көбею - естественное размножение (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитеті төрағасының м.а. 2015 жылғы 24 шілдедегі №190 бұйрығы. Су жануарларының көбею кезеңінде олардың шоғырлану орындары. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі, заңнамадағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
469. | глазница | көз шарасы | глазницакөз шарасыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Көз шарасы – сфералық дене орналасатындай бас сүйектің бет бөлігіндегі сүйек ойысы. Көз шарасы алдыңғы полюс (көздің ең дөңес нүктесі) және артқы полюс болып ажыратылады. 2. Этимологиясы: лат. orbita – көз шарасы, аңғалақ, көздік 3. Әзербайжан: göz yuvası 4. Қырғыз: көздүн оюгу 5. Өзбек: ko'z teshigi 6. Түрік: göz yuvası 7. Ағылшын: eye socket 8. Испан: cuenca del ojo 9. Неміс: augenhöhlel 10. Француз: orbite 11. Бекітілген нұсқасы: көз шарасы үсті күретамыр (мед.) - артерия надглазничная (2005) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
470. | надгортанник | көмей қақпашығы | надгортанниккөмей қақпашығыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Көмей қақпашығы – көмекейдегі эластикалық шеміршекті пластинка. Жұтқан кезде көмекейдің кіреберісін жауып, ішкен тамақтың бірден кеңірдекке түспеуін қамтамасыз етеді. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: epiglottis 4. Қырғыз: эпиглоттис 5. Өзбек: epiglottis 6. Түрік: epiglottis 7. Ағылшын: epiglottis 8. Испан: epiglotis 9. Неміс: kehldeckel 10. Француз: épiglotte 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +5 |
471. | таламус, зрительные бугры | көру төмпегі | таламус, зрительные бугрыкөру төмпегіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Көру төмпегі – аралық мидың орталық бөлігін алып жатқан құрылым. 2. Этимологиясы: латын. thalamus "салтанатты үй"; көне грек. θάλαμος "бөлме, бөлік" 3. Әзербайжан: talamus, vizual tüberküllər 4. Қырғыз: таламус 5. Өзбек: talamus, vizual tepaliklar 6. Түрік: talamus 7. Ағылшын: thalamus 8. Испан: tálamo 9. Неміс: thalamus 10. Француз: thalamus 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: Соңғы жылдары жарияланған медициналық оқулықтарда "көру төмпегі" нұсқасы кең қолданылып жүр. Біз де терминнің "көру төмпегі" нұсқасын қолдаймыз. | +5 |
472. | кранц-мезофильные клетки | кранц-мезофилді жасушалар | кранц-мезофильные клеткикранц-мезофилді жасушаларСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Кранц-мезофилді жасушалар – жасуша қабырғалары қалыңдатылған, көптеген хлоропластар мен митохондрияларды құрайды, өткізгіш түтікшелердің айналасында 1- немесе 2-қабатта орналасқан. 2. Этимологиясы: грек. mésos - ортаңғы және philéo - жақсы көремін 3. Әзербайжан: Kranz-mezofilik hüceyrələr 4. Қырғыз: кранц-мезофилдик клеткалар 5. Өзбек: Kranz-mezofil hujayralar 6. Түрік: krantz mezofil hücreleri 7. Ағылшын: krantz-mesophilic cells 8. Испан: células mesófilas Kranz 9. Неміс: kranz-mesophile Zellen 10. Француз: cellules mésophiles de Kranz 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "кранц-мезофильные клетки" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде де кездеспейді. "Мезофильный" термині басқа терминдер құрамында "мезофилді" деген нұсқада кездеседі. Біз "кранц-мезофилді жасушалар" деген нұсқаны қолдаймыз. | +9 |
473. | ксилема | ксилема | ксилемаксилемаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ксилема – су мен минералды заттарды тамырдан сабақ пен жапыраққа жоғарғы ағыс жолымен тасымалдайтын сабақтың сүрек қабаты. 2. Этимологиясы: көне грек. ξύλον "сүрек" 3. Әзербайжан: ksilem 4. Қырғыз: ксилема 5. Өзбек: ksilema 6. Түрік: ksilem 7. Ағылшын: xylem 8. Испан: xilema 9. Неміс: xylem 10. Француз: xylème 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "ксилема" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
474. | купрофан | купрофан | купрофанкупрофанСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Купрофан – мысты-аммиакты тәсіл арқылы алынған материал. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: kuprofan 4. Қырғыз: купрофан 5. Өзбек: kuprofan 6. Түрік: kuprofan 7. Ағылшын: kuprofan 8. Испан: cuprofano 9. Неміс: kuprofan 10. Француз: cuprofan 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "купрофан" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде де кездеспейді. Біз "купрофан" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
475. | кутин | кутин | кутинкутинСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Кутин – өсімдіктер эпидермисінің жасушалары бөлетін және жасуша қабығының сыртқы бетінде жұқа кутикула түрінде жиналатын балауыз тәрізді зат. 2. Этимологиясы: латын. cutis "тері" 3. Әзербайжан: kutin 4. Қырғыз: кутин 5. Өзбек: kutin 6. Түрік: kutin 7. Ағылшын: cutin 8. Испан: cutina 9. Неміс: cutin 10. Француз: cutine 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "кутин" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
476. | веко | қабақ | векоқабақСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қабақ – көз айналасындағы қозғалғыш тері қатпары. 2. Этимологиясы: латыш тілінен (vāks) "қабық, қақпақша" деген мағына беретін сөз. 3. Әзербайжан: göz qapağı 4. Қырғыз: кабагы 5. Өзбек: ko'z qovog'i 6. Түрік: gözkapağı 7. Ағылшын: eyelid 8. Испан: párpado 9. Неміс: augenlid 10. Француз: paupière 11. Бекітілген нұсқасы: қабақтың айналып кетуі - выворот века (2017) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2014 жылғы 25 қарашадағы № 843 бұйрығы. Қабақ, жас шығару жолдарының созылмалы аурулары 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
477. | чешуйчатый лишай | қабыршақты теміреткі | чешуйчатый лишайқабыршақты теміреткіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қабыршақты теміреткі – терінің, тырнақтың және буындардың созылмалы ауруы, теріде бөртпелердің пайда болуымен сипатталады. 2. Этимологиясы: грек. lіchen – жұқпалы 3. Әзербайжан: skuamöz liken 4. Қырғыз: лихен кабырчыгы 5. Өзбек: liken shkalasi 6. Түрік: pullu liken 7. Ағылшын: scaly lichen 8. Испан: liquen escamoso 9. Неміс: schuppenflechte 10. Француз: lichen squameux 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
478. | береза | қайың | березақайыңСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қайың – ашық жерлерде кейде жеке-дара кездескенімен, көп ретте орман болып тұратын, жалпақ жапырақты, ұшар басы үкідей шоқтанып, діңі биік бойлап, тік өсетін қайыңдар тұқымдасына жататын ағаш. 2. Этимологиясы: латын. betula 3. Әзербайжан: ağcaqayın 4. Қырғыз: кайың 5. Өзбек: qayin 6. Түрік: huş ağacı 7. Ағылшын: birch 8. Испан: abedul 9. Неміс: birke 10. Француз: bouleau 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "қайың" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
479. | железа щитовидная | қалқанша без | железа щитовиднаяқалқанша безСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қалқанша без – құрамында йод болатын тироксин және трийодтиронин гормондарын бөліп шығаратын, сырты дәнекер ұлпалық қапшықпен қапталған шеткі ішкі секреция безі. 2. Этимологиясы: glandula thyroidea, латын. glandula "без", грек. thyreos "қалқан" 3. Әзербайжан: tiroid bezi 4. Қырғыз: калкан сымал без 5. Өзбек: qalqonsimon bez 6. Түрік: tiroid bezi 7. Ағылшын: thyroid gland 8. Испан: glándula tiroides 9. Неміс: schilddrüse 10. Француз: glande thyroïde 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Медицина қызметкерлеріне еңбекақы төлеу қағидасын бекіту туралы" 2011 жылғы 20 мамырдағы №310 және "Тегiн медициналық көмектiң кепiлдiк берiлген көлемiнiң шеңберiнде көрсетiлетiн медициналық қызметтерге тарифтер жасау мен шығындарды жоспарлау әдiстемесiн бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2009 жылғы 26 қарашадағы №801 бұйрықтарына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2011 жылғы 16 қыркүйектегі №622 Бұйрығында "щитовидная железа" "қалқанша без" деп көрсетілген. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды, медициналық оқулықтарды, Денсаулық сақтау министрлігінің құжаттарын басшылыққа ала отырып, "қалқанша без" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
480. | кроветворные органы | қан өндіру мүшелері | кроветворные органықан өндіру мүшелеріСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қан өндіру мүшелері – ағзадағы қан мен лимфаның элементтері түзілетін мүшелер. Бұлар – сүйек кемігі, талақ және лимфоидты жүйе мүшелері, бездер. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: hematopoetik orqanlar 4. Қырғыз: кан түзүүчү органдар 5. Өзбек: gematopoetik organlar 6. Түрік: hematopoetik organlar 7. Ағылшын: hematopoietic organs 8. Испан: órganos hematopoyéticos 9. Неміс: blutbildendes organ 10. Француз: organes hématopoïétiques 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің м.а. 2021 жылғы 20 желтоқсандағы № ҚР ДСМ-130 бұйрығы. Адамның сүйек кемігінің қан өндіру жасушалары; 12) гемопоэздік дің жасушалары. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | -9 |
481. | гемопоэз | қан өндіру, қантүзілу, гемопоэз | гемопоэзқан өндіру, қантүзілу, гемопоэзСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Гемопоэз – қан жасушаларының түлеуі, дамуы және жетілуі. 2. Этимологиясы: ежелгі грек тіліндегі (α αμα) "қан" және (ποίησις) "өндіріс, білім", (ποιενν) "жасау" деген сөзден жасалған. 3. Әзербайжан: hematopoez 4. Қырғыз: гемопоэз 5. Өзбек: gemopoez 6. Түрік: hematopoez 7. Ағылшын: hematopoiesis 8. Испан: hematopoyesis 9. Неміс: blutbildung 10. Француз: hématopoïèse 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің м.а. 2021 жылғы 20 желтоқсандағы № ҚР ДСМ-130 бұйрығы. Адамның сүйек кемігінің қан өндіру жасушалары; 12) гемопоэздік дің жасушалары. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе "қан түзілуі" нұсқасын термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +5 |
482. | сыворотка крови | қан сарысуы | сыворотка кровиқан сарысуыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қан сарысуы – қаннын формулалық элементтері мен фибриноген болмайтын сұйық бөлігі. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: qan serumu 4. Қырғыз: кан сывороткасы 5. Өзбек: qon zardobi 6. Түрік: kan serumu 7. Ағылшын: blood serum 8. Испан: tranfusion de sangre 9. Неміс: blutserum 10. Француз: sérum sanguin 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 30 қарашадағы № ҚР ДСМ-221/2020 бұйрығы. Қан сарысуындағы бос гемоглобинді қол әдіс. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
483. | кровопускание | қан шығару, қан ағылу, қан алу | кровопусканиеқан шығару, қан ағылу, қан алуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қан шығару – бұл емдік мақсатпен қанның белгілі бір мөлшерін тамырды тесу арқылы ағызу үдерісі. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: qanalma 4. Қырғыз: кан берүү 5. Өзбек: qon oldirish 6. Түрік: kan alma 7. Ағылшын: bloodletting 8. Испан: flebotomía 9. Неміс: aderlaß 10. Француз: phlébotomie 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген «қан шығару» нұсқасын термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
484. | свертывание крови | қанның ұюы | свертывание кровиқанның ұюыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қанның ұюы – қан плазмасында фибриногеннің ерімейтін фибринге еруі нәтижесінде сұйық қанның ағысын тоқтатып эластикалық ұйыған массаға айналуы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: qan laxtalanması 4. Қырғыз: кандын уюшу 5. Өзбек: qon ivishi 6. Түрік: kan pıhtılaşması 7. Ағылшын: blood clotting 8. Испан: coagulación de la sangre 9. Неміс: blutgerinnung 10. Француз: coagulation du sang 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +9 |
485. | несахарный диабет | қантсыз диабет, қантсыз сусамыр | несахарный диабетқантсыз диабет, қантсыз сусамырСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қантсыз диабет – бүйректің суды қайта сіңіре алмауына және зәрді шоғырландыра алмауына соқтыратын, ағзада везопрессиннің жеткіліксіздігінен туындайтын синдром. 2. Этимологиясы: латын. diabetes insipidus 3. Әзербайжан: diabet insipidus 4. Қырғыз: кантсыз диабет 5. Өзбек: diabet insipidus 6. Түрік: diyabet insipidus 7. Ағылшын: diabetes insipidus 8. Испан: diabetes insípida 9. Неміс: diabetes insipidus 10. Француз: diabète insipide 11. Бекітілген нұсқасы: сахарный диабет - қант диабеті (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "қантсыз диабет" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
486. | ненасыщенные жирные кислоты, непредельные жирные кислоты | қанықпаған май қышқылдары | ненасыщенные жирные кислоты, непредельные жирные кислотықанықпаған май қышқылдарыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қанықпаған май қышқылдары – құрылымында бір (моноқанықпаған), екі немесе одан да көп (полиқанықпаған) май қышқылдары, көршілес көміртек атомдары арасындағы қос байланысы бар бір негізді май қышқылдары. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: doymamış yağ turşuları 4. Қырғыз: каныкпаган май кислоталары 5. Өзбек: to'yinmagan yog ' kislotalari 6. Түрік: doymamış yağ asitleri 7. Ағылшын: unsaturated fatty acids 8. Испан: ácidos grasos insaturados 9. Неміс: ungesättigte fettsäuren 10. Француз: acides gras insaturés 11. Бекітілген нұсқасы: жирные кислоты - майлы қышқылдар (1995), ненасыщенные (непредельные) углеводороды - қанықпаған (шексіз) көмірсутектер (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "қанықпаған май қышқылдары" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
487. | скелет | қаңқа | скелетқаңқаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қаңқа – адам мен жануарлар денесіне тірек және оны сыртқы зақымнан қорғайтын қатты тіндерден құралған, бір-бірімен байланысқан дене сүйектерінің жиынтығы. 2. Этимологиясы: грек тілінен. σκελετός - " қаңқа", түпнұсқа. "құрғаған, құрғақ", σκέλλω - "құрғатамын". 3. Әзербайжан: skelet 4. Қырғыз: скелет 5. Өзбек: aminokislotalar 6. Түрік: iskelet 7. Ағылшын: skeleton 8. Испан: esqueleto 9. Неміс: Skelett 10. Француз: squelette 11. Бекітілген нұсқасы: жылқы қаңқасы - скелет лошади (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 31 желтоқсандағы N 1353 Қаулысында "қаңқа" термині берілген. 13. Ұсыныстар: Қолданыста жүрген "қаңқа" терминінің бекітілуін қолдаймыз. | +13 |
488. | зрачок | қарашық | зрачокқарашықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қарашық – көзге жарық сәулесі енетін нұрлы қабықтағы тесік. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: göz bəbəyi 4. Қырғыз: карек 5. Өзбек: qorachig'i 6. Түрік: gözbebeği 7. Ағылшын: pupil 8. Испан: pupila 9. Неміс: pupille 10. Француз: pupille 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Көлік министрінің м.а. 2023 жылғы 27 қыркүйектегі № 14 бұйрығы. көз қарашығының жарық... 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
489. | двигательный нейрон | қозғалтқыш нейрондар (орталықтан тебу) | двигательный нейронқозғалтқыш нейрондар (орталықтан тебу)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қозғалтқыш нейрондар (орталықтан тебу) – жұлынның алдыңғы бөлігінде орналасып, қозғалысты үйлестіруді және бұлшықет тонусын сақтауды қамтамасыз ететін ірі жүйке жасушасы. 2. Этимологиясы: лат. motor "қозғалтқыш"; көне грек. νεῦρον "тін, тамыр" 3. Әзербайжан: motor neyron 4. Қырғыз: мотор нейрон 5. Өзбек: motor neyron 6. Түрік: motor nöron 7. Ағылшын: motor neuron 8. Испан: neurona motora 9. Неміс: motoneuron 10. Француз: neurone moteur 11. Бекітілген нұсқасы: двигательный аппарат лошади - жылқының қозғалыс аппараты (2022), нейронная сеть - нейрон желі (2023), двигательное действие - қимыл әрекеті (2019) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "қозғалтқыш нейрондар (орталықтан тебу)" нұсқасын қолдаймыз. | +7 |
490. | органоиды движения | қозғалу органоидтері, қозғалыс органоидтары | органоиды движенияқозғалу органоидтері, қозғалыс органоидтарыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қозғалыс органоидтары – ағзаны үнемі қозғалысқа келтіріп отыратын, сұйық ортада қозғалуға бейім, әртүрлі өсінділер, кірпікшелілер, талшықтар және бұлшық етті қозғалысқа келтіретін миожіпшелер (миофибрилдер) сияқты тұрақты ерекше құрылымдар. 2. Этимологиясы: грек. órganon "мүше"; éidos "түр" 3. Әзербайжан: hərəkət orqanoidləri 4. Қырғыз: кыймыл органоиддери 5. Өзбек: harakat organoidlari 6. Түрік: hareket organoidleri 7. Ағылшын: organoids of movement 8. Испан: organoides del movimiento 9. Неміс: bewegungsorganoide 10. Француз: organoïdes du mouvement 11. Бекітілген нұсқасы: реактивное движение - реактивті қозғалыс (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді және тіл заңдылығын ескере келе, "қозғалыс органоидтары" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
491. | движущий (направленный) отбор | қозғаушы (бағыттаушы) сұрыптау; қозғаушы (бағыттаушы) іріктеу | движущий (направленный) отборқозғаушы (бағыттаушы) сұрыптау; қозғаушы (бағыттаушы) іріктеуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қозғаушы (бағыттаушы) сұрыптау – сұрыпталу нәтижесінде популяцияның генофондында фенотиптің бір бағытына өзгергіштік болатын мутациялар жинақталатын және таралатын үрдіс. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: sürücülük (istiqamətli) seçim 4. Қырғыз: айдоо (багыттоочу) тандоо 5. Өзбек: harakatlantiruvchi (yo'naltirilgan) tanlov 6. Түрік: sürüş (yönlendirilmiş) seçimi 7. Ағылшын: driving (directional) selection 8. Испан: selección impulsora (direccional) 9. Неміс: treibende (gerichtete) auswahl 10. Француз: sélection directionnelle 11. Бекітілген нұсқасы: фотоэлектродвижущая сила - фотоэлектрқозғаушы күш (2016), ответвитель направленный - бағытталған тармақтағыш (2016), отбор проб - сынамаларды іріктеу (2022), сортировка - сұрыптау (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "қозғаушы (бағыттаушы) іріктеу" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
492. | возбудимость | қозғыштық | возбудимостьқозғыштықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қозғыштық – тірі жасушалар, мүшелер мен тұтас ағзалардың тітіркендіргіш әсерін қабылдап, оларға қозу арқылы жауап беру қабілеті. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: həyəcan 4. Қырғыз: дүүлүгүү 5. Өзбек: qo'zg'aluvchanlik 6. Түрік: uyarılabilirlik 7. Ағылшын: excitability 8. Испан: excitabilidad 9. Неміс: erregbarkeit 10. Француз: excitabilité 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Экология және табиғи ресурстар министрінің м.а. 2023 жылғы 30 наурыздағы №101 бұйрығы. Шектен тыс қозғыштық. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
493. | трофический уровень | қоректік деңгей | трофический уровеньқоректік деңгейСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қоректік деңгей – ағзалар тобының ортақ қоректік тізбекте белгілі бір орынды иеленуі. 2. Этимологиясы: көне грек. τροφή "тамақ, ас" 3. Әзербайжан: trofik səviyyə 4. Қырғыз: трофикалык деңгээл 5. Өзбек: trofik daraja 6. Түрік: trofik seviye 7. Ағылшын: trophic level 8. Испан: nivel trófico 9. Неміс: trophische ebene 10. Француз: niveau trophique 11. Бекітілген нұсқасы: уровень экологического сознания - экологиялық сана деңгейi (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "қоректік деңгей" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
494. | пищевая (трофическая) цепь | қоректік тізбек, азық-түлік (трофикалық) тізбегі | пищевая (трофическая) цепьқоректік тізбек, азық-түлік (трофикалық) тізбегіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қоректік тізбек – бастапқы қоректік заттардан қажетті заттар мен энергияны бірінен кейін бірі алатын өзара байланысты түрлердің қатары. 2. Этимологиясы: "трофикалық" көне грек. τροφή "тамақ, ас" 3. Әзербайжан: qida (trofik) zəncir 4. Қырғыз: тамак-аш (трофикалык) чынжыры 5. Өзбек: oziq-ovqat (trofik) zanjiri 6. Түрік: gıda (trofik) zinciri 7. Ағылшын: food (trophic) chain 8. Испан: cadena alimentaria (trófica) 9. Неміс: nahrungskette (trophische) 10. Француз: chaîne alimentaire (trophique) 11. Бекітілген нұсқасы: углеродная цепь - көміртек тізбегі (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "қоректік тізбек" нұсқасын қолдаймыз. | +9 |
495. | разделение смеси | қоспаны бөлу | разделение смесиқоспаны бөлуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қоспаны бөлу – қоспалардан таза заттарды шығару процесі. Бөлінетін өнімдер әртүрлі химиялық және физикалық қасиеттерге ие. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: qarışıq ayrılması 4. Қырғыз: аралашманы бөлүү 5. Өзбек: aralashmani ajratish 6. Түрік: karışımın ayrılması 7. Ағылшын: separation of the mixture 8. Испан: separación de la mezcla 9. Неміс: trennung der mischung 10. Француз: séparation du mélange 11. Бекітілген нұсқасы: қоспаны тұндыру - отстаивание смеси (2023), ядроның бөлінуі - разделение ядер (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің м.а. 2012 жылғы 30 наурыздағы №18-02/144 Бұйрығы. препараттардың, жемшөп пен жемшөп қоспаларының және (немесе) антибиотиктерi 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ұлттық тілдегі тұрақты қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +9 |
496. | заячья губа | қоян ерін | заячья губақоян ерінСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қоян ерін – даму кемістігі: үстіңгі еріннің тік бағытта (ортасынан, бір немесе екі жағынан) бөлінуі. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: dovşandodaq 4. Қырғыз: коён эрин 5. Өзбек: quyon lab (og'iz tirtig'i) 6. Түрік: dudak-damak yarığı 7. Ағылшын: harelip 8. Испан: labio leporino 9. Неміс: lippen-kiefer-gaumenspalte 10. Француз: bec-de-lièvre 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | -7 |
497. | вьюрок | құнақ | вьюрокқұнақСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Құнақ – әнші торғайлар отрядына жататын, дене мөлшері де, пішіні де жаурауыққа ұқсас келетін, басы және жоны – жылтыр қара, белі және бауыры – ақ, тамағы, бөтегесі, төсі және иығы – сары қызғылт түсті құс. 2. Этимологиясы: латын. fringilla montifringilla 3. Әзербайжан: qayalıq hörücüsü 4. Қырғыз: мукур 5. Өзбек: yurok 6. Түрік: böğürtlen 7. Ағылшын: brambling 8. Испан: la zarza 9. Неміс: brombeerstrauch 10. Француз: la ronce montifringilla 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "құнақ" нұсқасын қолдаймыз. | +5 |
498. | фоторецепторы | құтыша жасушалары | фоторецепторықұтыша жасушаларыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Құтыша жасушалары – көздің торлы қабығындағы жарықты және түрлі-түсті көруді қамтамасыз ететін көз торшасындағы жарыққа сезімтал нейрондар. 2. Этимологиясы: гр. (phos) «жарық» және (receptor) «қабылдаушы» деген сөздер. 3. Әзербайжан: fotoreseptorlar 4. Қырғыз: фоторецепторлор 5. Өзбек: fotoreseptorlar 6. Түрік: fotoreseptörler 7. Ағылшын: photoreceptors 8. Испан: fotorreceptores 9. Неміс: photorezeptoren 10. Француз: photorécepteurs 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ұлттық тілдегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | -7 |
499. | красные водоросли, багрянки | қызыл балдырлар, қызыл балдыр | красные водоросли, багрянкиқызыл балдырлар, қызыл балдырСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қызыл балдырлар – теңіздерде су асты жартастарына, рифтерге, үлкенді-кішілі домалақ, қиыршық тастарға, құмға, ал майда түрлері ірі балдырларға жабысып өсетін теңіздерде, су түбінде таралған балдырлардың ең үлкен бөлімі. 2. Этимологиясы: латын. rhodophyta 3. Әзербайжан: qırmızı yosunlar 4. Қырғыз: кызыл балырлар 5. Өзбек: qizil suv o'tlari 6. Түрік: kırmızı algler 7. Ағылшын: red algae 8. Испан: algas rojas 9. Неміс: rote algen 10. Француз: algues rouges 11. Бекітілген нұсқасы: зеленые водоросли - жасыл балдыр (2021) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "қызыл балдыр" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
500. | дальнозоркость, гиперметропия | қырағылық | дальнозоркость, гиперметропияқырағылықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қырағылық – алыстағы заттарды жақындағы заттардан жақсырақ көретін көз ауруы. 2. Этимологиясы: гр. (hypermetros) "шамадан тыс". 3. Әзербайжан: hipermetropiya 4. Қырғыз: гиперметропия 5. Өзбек: gipermetropiya 6. Түрік: hipermetropi 7. Ағылшын: hypermetropia 8. Испан: hipermetropía 9. Неміс: hypermetropie 10. Француз: hypermétropie 11. Бекітілген нұсқасы: гиперметропия (2017) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе «гиперметропия» сөзін термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | -9 |
501. | дожди кислые | қышқыл жаңбыр | дожди кислыеқышқыл жаңбырСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Қышқыл жаңбыр – ауа құрамына SO2, NO2, HCI және т.б. өнеркәсіптік шығарындылардың сіңуінен болған қышқыл атмосфералық жауын-шашын. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: turşu yağışları 4. Қырғыз: кислоттук жаан 5. Өзбек: kislotali yomg'ir 6. Түрік: asit yağmurları 7. Ағылшын: acid rain 8. Испан: lluvias ácidas 9. Неміс: säurer regen 10. Француз: pluies acides 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ұлттық тілдегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | -1 |
502. | лейкемия | лейкемия | лейкемиялейкемияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Лейкемия – қан түзетін мүшелер жүйесінің қатерлі ауруы. 2. Этимологиясы: еж. грек. λευκός – «ашық, ақ» 3. Әзербайжан: lösemi 4. Қырғыз: рак оорусу 5. Өзбек: leykemiya 6. Түрік: lösemi 7. Ағылшын: leukemia 8. Испан: leucemia 9. Неміс: Leukämie 10. Француз: leucémie 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: 21 қыркүйек N 1419 2000 жылғы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысында " Лейкемиямен ауыратын балаларға жоғары білікті медициналық көмек көрсету мақсатында Қазақстан Республикасының Үкіметі қаулы етеді" деп берілген. 13. Ұсыныстар: биология сөздігінде "аққан ауруы", медицина сөздігінде "лейкемия, ақ қандылық" деп берілген. Біз "лейкемия" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
503. | лейкоз | лейкоз | лейкозлейкозСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Лейкоз – қан түзетін мүшелер жүйесіндегі қатерлі ісіктер. 2. Этимологиясы: греч. λευκός - ақ 3. Әзербайжан: leykoz 4. Қырғыз: лейкоз 5. Өзбек: leykemiya 6. Түрік: lösemi 7. Ағылшын: leukemia 8. Испан: leucocitoma 9. Неміс: leukämie 10. Француз: leucose 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Жамбыл облысында тұрақты тұратын Қазақстан Республикасы азаматтарының жекелеген санаттарына, амбулаториялық емделу кезінде қосымша тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемін, оның ішінде дәрілік заттарды, мамандандырылған емдік өнімдер мен медициналық бұйымдарды беру туралы" заңда "лимфоидты лейкоз" теркесінде кездеседі. 13. Ұсыныстар: экология сөздігінде "лейкоз" деп берілген, заңнама мәтіндерінде де "лейкоз" нұсқасы қолданылады. Сондықтан ұсынылған нұсқаны қолдаймыз. | +11 |
504. | лейкопласты | лейкопластар | лейкопластылейкопластарСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Лейкопластар – өсімдік жасушаларында қоректік заттардың жиналуын қамтамасыз ететін түссіз сфера пішінді пластидтер. 2. Этимологиясы: көне грек. λευκός "ақ", πλαστός "мүсінделген" 3. Әзербайжан: leykoplastlar 4. Қырғыз: лейкопласттар 5. Өзбек: leykoplastlar 6. Түрік: lökoplastlar 7. Ағылшын: adhesive plasters 8. Испан: leucoplasto 9. Неміс: leukoplasten 10. Француз: leucoplaste 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "лейкопластар" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
505. | лейкоциты | лейкоциттер | лейкоцитылейкоциттерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Лейкоциттер – қызметі бойынша әртүрлі жұқпалармен күресетін, түссіз қан жасушалары. 2. Этимологиясы: ежелгі грек тілінде ( λευκός) "ақ" және (κύτος) "сыйымдылық", "дене"; сөзбе-сөз "ақ жасушалар" дегенді білдіреді. 3. Әзербайжан: leykositlər 4. Қырғыз: лейкоциттер 5. Өзбек: leykotsitlar 6. Түрік: lökositler 7. Ағылшын: leukocytes 8. Испан: leucocitos 9. Неміс: leukozyten 10. Француз: leucocytes 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 30 қарашадағы № ҚР ДСМ-221/2020 бұйрығы. Қандағы лейкоциттерді қол әдісімен санау. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
506. | летаргия | летаргия | летаргиялетаргияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Летаргия – тірі екендігі белгісіз болып ағзаның қалың ұйқыға ұқсас қозғалыссыз қалған күйі 2. Этимологиясы: ежелгі грек тіліндегі (ληθαργία) "ұйқысұраған ұмытшақтық" деген мағынандан шыққан. 3. Әзербайжан: letarji 4. Қырғыз: летаргия 5. Өзбек: letargiya 6. Түрік: uyuşukluk 7. Ағылшын: lethargy 8. Испан: letargo 9. Неміс: lethargie 10. Француз: léthargie 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
507. | лигнин | лигнин | лигнинлигнинСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Лигнин – органикалық полимер қосылысы, көмірсуларға жатады. Өсімдік ұлпалары қабығын құрайтын целлюлоза талшықтарын өзара байланыстырып біріктіруші қызметін атқаратын полисахарид. 2. Этимологиясы: лат. lignum - ағаш 3. Әзербайжан: lignin 4. Қырғыз: лигнин 5. Өзбек: lignin 6. Түрік: lignin 7. Ағылшын: lignin 8. Испан: lignina 9. Неміс: Lignin 10. Француз: lignine 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Жұмыстар мен жұмысшы кәсіптерінің бірыңғай тарифтік-біліктілік анықтамалығын (29-шығарылым) бекіту туралы" заңда "Лигнин және целлолигнинді кептіру және карбонизациялау аппаратшысы" деп берілген. 13. Ұсыныстар: биохимия, биология сөздіктерінде "лигнин" деп берілген, заңнамада да "лигнин" деп берілген. Барлық тілдерде де осы нұсқада қолданылады. Сондықтан "лигнин" деген терминді қолдаймыз. | +13 |
508. | лизин | лизин | лизинлизинСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Лизин – алмастырылмайтын аминқышқылы, стресс пен мазасыздық белгілерін жеңілдету үшін қолданылады. 2. Этимологиясы: лат. lysin - еру, қирау 3. Әзербайжан: lizin 4. Қырғыз: лизин 5. Өзбек: lizin 6. Түрік: lisin 7. Ағылшын: lysine 8. Испан: lisina 9. Неміс: Lysin 10. Француз: lysine 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: биология, тамақ өнеркәсібі және тұрмыстық қызмет сөздіктерінде "лизин" деп берілген. Барлық тілдерде де сол қалпында қолданылады. Сондықтан "лизин" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
509. | лизис | лизис, еру | лизислизис, еруСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Лизис, еру – еріткіштік әсері бар лизосомаларда немесе басқа құрамдардағы ферменттердің әрекетімен жасушалардың бұзылуы мен еруі. 2. Этимологиясы: еж. гр. λύσις – «шешу, шешім, босату; еру» 3. Әзербайжан: lizis 4. Қырғыз: лизис 5. Өзбек: lizis 6. Түрік: lisis 7. Ағылшын: lysis 8. Испан: lisis 9. Неміс: lysis 10. Француз: lyse 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі шеңберінде және (немесе) міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесінде денсаулық сақтау субъектілерінің көрсетілетін қызметтеріне ақы төлеу қағидаларын бекіту туралы" заңда "Анабез және жатыр түтікшесі жабыспаларының лизисі" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "лизис" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "лизис" нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде "еру", медицина, экология сөздіктерінде "ыдырау" деп берілген. Біз "еру" деген нұсқаны қолдаймыз. | +11 |
510. | лизосома | лизосома | лизосомализосомаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Лизосома – жануарлар мен саңырауқұлақ жасушасының органелласы, жасуша ішінде асқорыту қызметін атқаратын және гидролиттік ферменттердің қоры ретінде жиналатын орны. 2. Этимологиясы: грекше (λύσις) "деградация" және (σώμα) "дене" дегенді білдіреді. 3. Әзербайжан: lizozom 4. Қырғыз: лизосома 5. Өзбек: lizosoma 6. Түрік: lizozom 7. Ағылшын: lysosome 8. Испан: lisosoma 9. Неміс: lysosom 10. Француз: lysosome 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
511. | лимфа | лимфа, сөл | лимфалимфа, сөлСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Лимфа – қан плазмасынан шығып ұлпааралық кеністікте және одан соң лимфа жүйесінде сүзілу барысында түзілетін бойында қызыл қан жасушалары жоқ, бірақ лимфоциттер көп мөлдір, тұтқыр, сарғыш сұйықтық. 2. Этимологиясы: лат. (lympha) "(таза) су" деген мағына береді. 3. Әзербайжан: limfa 4. Қырғыз: лимфа 5. Өзбек: limfa 6. Түрік: lenf 7. Ағылшын: lymph 8. Испан: linfa 9. Неміс: lymphe 10. Француз: lymphe 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Көлік министрінің м.а. 2023 жылғы 27 қыркүйектегі № 14 бұйрығы. Температурасын өлшеу, тамақты тексеру, лимфа түйiндерiн, iштi қарау. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
512. | лимфаденит | лимфаденит | лимфаденитлимфаденитСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Лимфаденит – лимфа түйіндерінің лимфа немесе қан ағыны арқылы жұқпа қоздырғыштары енген кезде қабынуы. 2. Этимологиясы: латынша (lympha) "таза су", "ылғал" және гректің (αδήν) "темір" деген сөздерден шыққан. 3. Әзербайжан: lenfadenit 4. Қырғыз: лимфаденит 5. Өзбек: limfadenit 6. Түрік: lenfadenit 7. Ағылшын: lymphadenitis 8. Испан: linfadenitis 9. Неміс: lymphadenitis 10. Француз: lymphadénite 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
513. | лимфобласт | лимфобласт | лимфобластлимфобластСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Лимфобласт – антиген әсерімен белсендірілгенде пайда болатын лимфоцит. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: lenfoblast 4. Қырғыз: лимфобласт 5. Өзбек: limfoblast 6. Түрік: lenfoblast 7. Ағылшын: lymphoblast 8. Испан: linfoblasto 9. Неміс: lymphoblast 10. Француз: lymphoblaste 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Азаматтардың жекелеген санаттарына амбулаториялық емдеу кезінде тегін және жеңілдікті шарттармен дәрілік заттарды, бейімделген емдік өнімдерді, медициналық бұйымдарды қосымша беру туралы" заңда "Филадельфия хромосомасымен жіті лимфобласт лейкоз" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "лимфобласт" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "лимфобласт" нұсқасында кездеседі. Біз де осы нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
514. | лимфоциты | лимфоциттер | лимфоцитылимфоциттерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Лимфоциттер – түйіршікті емес лейкоциттердің бір түрі. 2. Этимологиясы: гректің (κύτος) "ыдыс" мұнда - "жасуша" деген сөзінен алынған. 3. Әзербайжан: lenfositlər 4. Қырғыз: лимфоциттер 5. Өзбек: limfotsitlar 6. Түрік: lenfositler 7. Ағылшын: lymphocytes 8. Испан: linfocitos 9. Неміс: lymphozyten 10. Француз: lymphocytes 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2021 жылғы 7 желтоқсандағы № ҚР ДСМ-126 бұйрығы. Донорлық лимфоциттерді, жыныстық жасушалар мен эмбриондарды... 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
515. | липиды | липидтер | липидылипидтерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Липидтер – барлық тірі жасушалардың құрамына кіретін және тіршілік процестерінде маңызды рөл атқаратын май тәрізді табиғи заттар тобы. 2. Этимологиясы: көне грек. λίπος "май" 3. Әзербайжан: lipidlər 4. Қырғыз: липиддер 5. Өзбек: lipidlar 6. Түрік: lipidler 7. Ағылшын: lipids 8. Испан: lípidos 9. Неміс: lipide 10. Француз: lipides 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "липидтер" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
516. | лордоз | лордоз | лордозлордозСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Лордоз – омыртқа жотасының туа біткен немесе жүре пайда болған алға қарай шығып қисаюы, көбінесе денедегі өзге қисаюлармен үйлесімді болады. 2. Этимологиясы: гректің (λορδός) "бүгілген, еңкейген" деген сөздерінен алынған. 3. Әзербайжан: lordoz 4. Қырғыз: лордоз 5. Өзбек: lordoz 6. Түрік: lordoz 7. Ағылшын: lordosis 8. Испан: lordoz 9. Неміс: lordose 10. Француз: lordose 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
517. | макроэргические связи | макроэргиялық байланыстар | макроэргические связимакроэргиялық байланыстарСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Макроэргиялық байланыстар – тірі организмдер құрамына кіретін қосылыстарда болатын бос энергияның үлкен қоры бар жоғары энергетикалық химиялық байланыстар. 2. Этимологиясы: көне грек. μακρός "ұзын, үлкен, көлемді", ἐνέργεια "әрекет, қызмет, қуат" 3. Әзербайжан: makroergik əlaqələr 4. Қырғыз: макроэргиялык байланыштар 5. Өзбек: makroergik aloqalar 6. Түрік: makroerjik bağlantılar 7. Ағылшын: macroergic connections 8. Испан: enlaces macroergicos 9. Неміс: makroergische verbindungen 10. Француз: liens macroergiques 11. Бекітілген нұсқасы: макро изменение - макроөзгеріс (2022), полная энергия - толық энергия (2023), амидная (пептидная) связь - амидтік (пептидтік) байланыс (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "макроэргиялық байланыстар" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
518. | мальпигиевы сосуды | мальпигий түтікшелері, мальпиги түтікшелері | мальпигиевы сосудымальпигий түтікшелері, мальпиги түтікшелеріСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Мальпиги түтікшелері – бунақденелілер мен өрмекшілердің бір ұшы сыртқа ашылатын, ішкі жағы ерекше клеткалардан тұратын зәр шығару мүшесі. 2. Этимологиясы: алғаш рет 1969 жылы ашқан биолог әрі дәрігер М.Мальпигидің құрметіне қойылған 3. Әзербайжан: malpighia damarları 4. Қырғыз: малпигий тамырлары 5. Өзбек: malpigiya tomirlari 6. Түрік: malpigia damarları 7. Ағылшын: malpighian vessels 8. Испан: vasos de malpighia 9. Неміс: malpigie-gefäße 10. Француз: vaisseaux malpighiens 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ терминнің этимологиясын мен тіл заңдылығын ескере келе, "мальпиги түтікшелері" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
519. | гипотеза вечной жизни | мәңгілік тіршілік гипотезасы | гипотеза вечной жизнимәңгілік тіршілік гипотезасыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Мәңгілік тіршілік гипотезасы – жер бетіндегі тіршілікті ешкім ешқашан жасаған жоқ, себебі ол мәңгілік жасайды. 2. Этимологиясы: ежелгі грекше ὑπόθεσις «негіз»; «болжам» деген сөз. 3. Әзербайжан: əbədi həyat fərziyyəsi 4. Қырғыз: түбөлүк жашоо гипотезасы 5. Өзбек: abadiy hayot gipotezasi 6. Түрік: sonsuz yaşam hipotezi 7. Ағылшын: the hypothesis of eternal life 8. Испан: hipótesis de la vida eterna 9. Неміс: die hypothese des ewigen Lebens 10. Француз: l'hypothèse de la vie éternelle 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен этимологиясын ескере келе «мәңгілік тіршілік болжамы» нұсқасын термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
520. | мезодерма | мезодерма | мезодермамезодермаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Мезодерма – көпжасушалы жануарлардың (губка мен ішекқуыстылардан басқа) ортаңғы ұрық жапырақшасы. 2. Этимологиясы: көне грек. μέσος "ортаңғы, аралық", δέρμα "тері" 3. Әзербайжан: mezoderm 4. Қырғыз: мезодерма 5. Өзбек: mezoderma 6. Түрік: mezoderm 7. Ағылшын: mesoderm 8. Испан: mesoderma 9. Неміс: mezoderma 10. Француз: mésoderme 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "мезодерма" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
521. | мейоз | мейоз | мейозмейозСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Мейоз – жетіліп келе жатқан жыныс жасушаларының (гаметалардың) бөлінуінен хромосомалар санының азаюы (редукциясы). 2. Этимологиясы: грек. meіosіs "кішірею, азаю" 3. Әзербайжан: meyoz 4. Қырғыз: мейоз 5. Өзбек: mayoz 6. Түрік: mayoz 7. Ағылшын: meiosis 8. Испан: meiosis 9. Неміс: meiose 10. Француз: méiose 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "мейоз" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
522. | меланхолик | меланхолик | меланхоликмеланхоликСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Меланхолик – адамдарға тән төрт темпераменттің бірі. Меланхолик сәл нәрсеге сезімтал, тұйық, сөзге сараң, жайбасар адамға қатысты айтылады. Мұндай адам жүйке жүйесі әлсіз типке жатады. Өйткені оның қозу, тежелу жүйке процестері өте баяулығымен ерекшеленеді. Не нәрсе болса да ішінде сақтайды. 2. Этимологиясы: грек тіліндегі (mélaina cholē) "қара өт" деген сөзінен шыққан. 3. Әзербайжан: melanxolik 4. Қырғыз: меланхолик 5. Өзбек: melanxolik 6. Түрік: melankolik 7. Ағылшын: melancholic 8. Испан: melancólico 9. Неміс: melancholiker 10. Француз: mélancolique 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
523. | мелатонин | мелатонин | мелатонинмелатонинСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Мелатонин – эпифиз безінен белінетін гормон. 2. Этимологиясы: гректің (melan) және (tonos) "кернеу", "күш" деген сөздерінен алынған. 3. Әзербайжан: melatonin 4. Қырғыз: мелатонин 5. Өзбек: melatonin 6. Түрік: melatonin 7. Ағылшын: melatonin 8. Испан: melatonina 9. Неміс: melatonin 10. Француз: mélatonine 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
524. | менингит | менингит | менингитменингитСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Менингит – ми мен жұлынның қабынуынан болатын жұқпалы ауру. 2. Этимологиясы: грек тіліндегі (meningis) μῆνιγξ "ми қабығы" және (-itis) жұрнағы "қабыну" деген мағына береді. 3. Әзербайжан: menenjit 4. Қырғыз: менингит 5. Өзбек: meningit 6. Түрік: menenjit 7. Ағылшын: meningitis 8. Испан: meningitis 9. Неміс: meningitis 10. Француз: méningite 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрінің 2015 жылғы 28 желтоқсандағы №1033 бұйрығы. Вирустық менингит. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
525. | метанефридия | метанефридия | метанефридияметанефридияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Метанефридия – буылтық құрттардың ирелек без секілді зәр шығару жүйесі. 2. Этимологиясы: лат. (metanephridia), meta... - дан+ ежелгі грекше nephrídios "бүйрек". 3. Әзербайжан: metanefridiya 4. Қырғыз: метанефридий 5. Өзбек: metanefridiya 6. Түрік: metanefridyum 7. Ағылшын: metanephridia 8. Испан: metanefridia 9. Неміс: metanephridium 10. Француз: methanephridia 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
526. | метеоризм | метеоризм, іш кебу, іш кебіс | метеоризмметеоризм, іш кебу, іш кебісСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Метеоризм (іш кебу) – асқорыту аппаратында, ішек жолдарында пайда болған бактериалардың жұмысы нәтижесінде артық газдардың жиналуы. 2. Этимологиясы: грекше (μετεωρισμός) "жоғары көтерілу, ісіну" дегенді білдіреді. 3. Әзербайжан: meteorizm 4. Қырғыз: метеоризм 5. Өзбек: meteorizm 6. Түрік: şişkinlik 7. Ағылшын: flatulence 8. Испан: meteorismo 9. Неміс: blähung 10. Француз: flatulence 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе аталған "іш кебу" нұсқасын термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
527. | рахит | мешел | рахитмешелСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Мешел – бала ағзасында Д витамині түзілуінің бұзылуынан болатын ауру. 2. Этимологиясы: грекше (rhachis) ῥάχις "омыртқа" дегенді білдіреді. 3. Әзербайжан: raxit 4. Қырғыз: рахит 5. Өзбек: raxit 6. Түрік: raşitizm 7. Ағылшын: rickets 8. Испан: raquitismo 9. Неміс: rachitis 10. Француз: rachitisme 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Маңғыстау облысы мәслихатының 2004 жылғы 30 маусымдағы №6/81 шешімі. Даму деңгейiнiң кешеуiлдеуiнен, мешелдiктен зардап шегуде. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +11 |
528. | ствол головного мозга, мозговой ствол | ми бағаны | ствол головного мозга, мозговой стволми бағаныСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ми бағаны – жұлыннан келетін өткізгіш жолдарды жалғастыратын ми бөлігі. Оның құрамына сопақша ми, ми көпірі, ортаңғы ми, аралық мидың бөлігі жатады. 2. Этимологиясы: лат. encephalon - "ми" 3. Әзербайжан: beyin sapı 4. Қырғыз: мээнин сабагы 5. Өзбек: miya poyasi 6. Түрік: beyin sapı 7. Ағылшын: brain stem 8. Испан: tronco encefálico 9. Неміс: hirnstamm 10. Француз: tronc cérébral 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +9 |
529. | микромир | микроәлем | микромирмикроәлемСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Микроәлем – бұл молекулалар, атомдар, элементер және бөлшектер. Кеңістіктегі түрлілігі 10 − 18 м-ге дейін деп есептелетін өте кішкентай, көзге көрінбейтін микронысандар әлемі. 2. Этимологиясы: «микро» грекше (μικρός) "кіші" деген сөз 3. Әзербайжан: mikrodünya 4. Қырғыз: микро дүйнө 5. Өзбек: mikrodunyo 6. Түрік: mikrodünya 7. Ағылшын: microworld 8. Испан: micromundo 9. Неміс: mikrowelt 10. Француз: micromonde 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2022 жылғы 1 сәуірдегі № 123 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2022 жылғы 4 сәуірде № 27396 болып тіркелді. ...келесідей бөлімшелерді қамтиды: 1) макро- және микроәлем; 2) жер туралы жалпы мағлұматтар; 3) жер қабықтары және олардың құрамдас бөліктері; 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
530. | микроорганизмы | микроорганизмдер, микроағзалар | микроорганизмымикроорганизмдер, микроағзаларСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Микроорганизмдер – тек қана микроскоппен көруге болатын өте ұсақ организмдер. 2. Этимологиясы: грек. μικρό - кішкентай және βίος - өмір 3. Әзербайжан: mikroorqanizmlər 4. Қырғыз: микроорганизмдер 5. Өзбек: mikroorganizmlar 6. Түрік: mikroorganizmalar 7. Ағылшын: microorganisms 8. Испан: microorganismos 9. Неміс: mikroorganismen 10. Француз: micro-organismes 11. Бекітілген нұсқасы: живые организмы – тірі ағзалар (2023), обсеменение микроорганизмами – микроорганизмдермен ластану (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: "Республикалық микроорганизмдер коллекциясы туралы" заңда "микроорганизмдер" деп берілген. 13. Ұсыныстар: биология, экология сөздіктерінде "микроорганизмдер" деп берілген. Заңнамада да осы нұсқада берілген. Сондықтан "микроорганизмдер" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
531. | микротрубочки | микротүтікшелер | микротрубочкимикротүтікшелерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Микротүтікшелер – цитоқаңқаның құрамына кіретін нәруызды жасушаішілік құрылымдар. 2. Этимологиясы: көне грек. μικρός "кішкентай, ұсақ" 3. Әзербайжан: mikrotübüllər 4. Қырғыз: микротүтүкчөлөр 5. Өзбек: mikrotubulalar 6. Түрік: mikrotübüller 7. Ағылшын: microtubules 8. Испан: microtúbulos 9. Неміс: mikrotubulus 10. Француз: microtubules 11. Бекітілген нұсқасы: микроскоп - микроскоп (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "микротүтікшелер" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
532. | микрофибриллы | микрофибриллалар, микрожіпшелер | микрофибриллымикрофибриллалар, микрожіпшелерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Микрожіпшелер – ет ұлпасының жасушалары – миоциттер мен ет талшықтары – миосимпласттардың цитоплазмасында болатын, олардағы жиырылу процесін іске асыратын арнайы органелла. 2. Этимологиясы: көне грек. μικρός "кішкентай, ұсақ", латын. fibrilla "талшық, жіпше" 3. Әзербайжан: mikrofibrillər 4. Қырғыз: микрофибриллдер 5. Өзбек: mikrofibrillar 6. Түрік: mikrofibriller 7. Ағылшын: microfibrils 8. Испан: microfibra 9. Неміс: microfibrillen 10. Француз: microfibrilles 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "микрофибриллалар" нұсқасын қолдаймыз. | +7 |
533. | микрофиламент | микрофиламент | микрофиламентмикрофиламентСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Микрофиламент – глобулярлы актин ақуызының молекулаларынан тұратын және барлық эукариоттық жасушалардың цитоплазмасында болатын жіпшелер. 2. Этимологиясы: грек. micrós "шағын", filamentum "жіп" 3. Әзербайжан: mikrofilament 4. Қырғыз: микрофиламент 5. Өзбек: mikrofilament 6. Түрік: mikrofilament 7. Ағылшын: microfilament 8. Испан: microfilamento 9. Неміс: mikrofilament 10. Француз: microfilament 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "микрофиламент" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
534. | микроэволюция | микроэволюция | микроэволюциямикроэволюцияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Микроэволюция – түр популяциясының ішінде жүретін және оның гендік қорын өзгертіп, жаңа түр түзілумен аяқталатын эволюциялық әрекеттердің жиынтығы. 2. Этимологиясы: көне грек. μικρός "шағын, кіші"; латын. evolutio "күшейту, өрістету" 3. Әзербайжан: mikroevolution 4. Қырғыз: микроэволюция 5. Өзбек: mikroevolyutsiya 6. Түрік: mikroevrim 7. Ағылшын: microevolution 8. Испан: microevolución 9. Неміс: mikroevolution 10. Француз: microévolution 11. Бекітілген нұсқасы: эволюция культурная - мәдени эволюция (2019) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "микроэволюция" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
535. | микседема | микседема | микседемамикседемаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Микседема – қалқанша безден бөлінетін гормонның жетіспеуінен болатын ауру. 2. Этимологиясы: грекше (μύξα) "шырыш" және (οδημα) "ісіну, ісік" дегенді білдіреді. 3. Әзербайжан: miksedema 4. Қырғыз: микседема 5. Өзбек: miksedema 6. Түрік: miksödem 7. Ағылшын: myxedema 8. Испан: mixedema 9. Неміс: myxödem 10. Француз: myxœdème 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
536. | миксотрофные организмы | миксотрофты организмдер | миксотрофные организмымиксотрофты организмдерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Миксотрофты организмдер – жасыл эвглена, жәндікқоректі өсімдіктер (миксотрофты қоректену типі) автотрофты да, гетеротрофты да қоректене алатын организмдер. 2. Этимологиясы: ежелгі грек тіліндегі (μῖξις) "араластыру" және (τροφή) "тамақ, тамақтану" деген сөздерден алынған. 3. Әзербайжан: miksotrofik orqanizmlər 4. Қырғыз: миксотрофтуу организмдер 5. Өзбек: miksotrofik organizmlar 6. Түрік: miksotrofik organizmalar 7. Ағылшын: mixotrophic organisms 8. Испан: organismos mixotróficos 9. Неміс: mixotrophe organismen 10. Француз: organismes myxotrophes 11. Бекітілген нұсқасы: тірі ағзалар - живые организмы (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 24 қарашадағы № ҚР ДСМ-201/2020 бұйрығы. тірі кезіндегі донор – кейінгі трансплантаттау мақсатында ағзалар. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттарындағы қолданысын ескере келе «миксотрофты ағзалар» тіркесін термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +3 |
537. | минерал | минерал | минералминералСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Минерал – химиялық құрамы және физикалық қасиеттері біртекті табиғи дене. 2. Этимологиясы: латынша (mineralis) «кен» дегенді білдіреді. 3. Әзербайжан: mineral 4. Қырғыз: минерал 5. Өзбек: mineral 6. Түрік: mineral 7. Ағылшын: mineral 8. Испан: mineral 9. Неміс: mineral 10. Француз: mineral 11. Бекітілген нұсқасы: минерал тыңайтқыштар - минеральные удобрения (2023), минералды су - вода минеральная (2021) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң Қаулысы 1996 жылғы 2 мамырдағы N536. Қазақстан Республикасында минералдық ресурстарды кешендi зерттеу және пайдалану, жаңа технологияларды әзiрлеу 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
538. | миозин | миозин | миозинмиозинСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Миозин – бұлшықет талшықтарының нәруызы, микрофиламенттер жүйесіндегі ақуыздар тұқымдасына жататын цитоскелетті қозғалтқыш. 2. Этимологиясы: грек. myos "бұлшықет" 3. Әзербайжан: miyozin 4. Қырғыз: миозин 5. Өзбек: miyozin 6. Түрік: miyozin 7. Ағылшын: myosin 8. Испан: miosina 9. Неміс: myosin 10. Француз: myosine 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "миозин" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
539. | митоз | митоз | митозмитозСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Митоз – соматикалық жасушалардың ДНК ақпаратын толық қатесіз көшіре отырып бөлінуінің, көбеюінің бір түрі. 2. Этимологиясы: греч. µίτος «жіп» 3. Әзербайжан: mitoz 4. Қырғыз: митоз 5. Өзбек: mitoz 6. Түрік: mitoz 7. Ағылшын: mitosis 8. Испан: mitosis 9. Неміс: mitose 10. Француз: mitose 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "митоз" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
540. | митохондрия | митохондрия | митохондриямитохондрияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Митохондрия – жіпше және түйіршік тәрізді органоид. 2. Этимологиясы: грекше (μίτος) "жіп" және (χόνδρος) "дән" дегенді білдіреді. 3. Әзербайжан: mitoxondriya 4. Қырғыз: митохондрия 5. Өзбек: mitoxondriya 6. Түрік: mitokondri 7. Ағылшын: mitochondria 8. Испан: mitocondria 9. Неміс: mitochondrien 10. Француз: mitochondrie 11. Бекітілген нұсқасы: митохондриялық тұқым қуалау - митохондриальное наследование (2019) 12. Заңнамадағы қолданысы: Еуразиялық экономикалық комиссия Алқасының 2016 жылғы 13 желтоқсандағы №25 ұсынымы. митохондриялық және хлоропластық ДНК-ның бастапқы құрылымының ерекшеліктері және өсімдік тінінің ядролық және органелдік геномдарының өзара әрекеттесу механизмдері. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
541. | мозжечок | мишық | мозжечокмишықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Мишық – дененің кеңістіктегі тепе-теңдігін реттейтін және дене мүшелерінің қимыл-қозғалыстарын үйлестіретін, орталық жүйке жүйесінің мүшесі. Мидың бір бөлігі. Мишық сыртқы қатпарлы сұрзаттық мишық қыртысынан және ішкі ақзаттан тұрады. 2. Этимологиясы: мишық сөзі латынша (cerebellum) «кіші ми» деген мағына береді. 3. Әзербайжан: serebellum 4. Қырғыз: каракуш мээси 5. Өзбек: miyacha 6. Түрік: beyincik 7. Ағылшын: cerebellum 8. Испан: cerebellum 9. Неміс: kleinhirn 10. Француз: cervelet 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Жоғары Соты жанындағы Сот әкімшілігі жөніндегі комитеті төрағасының 2007 жылдағы 17 қаңтардағы N 15-П, Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау Министірінің 2007 жылдағы 17 қаңтардағы N 18 бірлескен бұйрығы. Мишықтық жүйенің айрықша зақымданған нерв жүйесі аурулары. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
542. | модулятор | модулятор | модулятормодуляторСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Модулятор – сигналдарды түрлендіруді жүзеге асыратын құрылғы. 2. Этимологиясы: лат. modulator – ырғақты сақтайтын 3. Әзербайжан: modulator 4. Қырғыз: модулятору 5. Өзбек: modulyator 6. Түрік: modülatör 7. Ағылшын: modulator 8. Испан: modulador 9. Неміс: modulator 10. Француз: modulateur 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Телерадио хабарларын тарату сапасының техникалық өлшемдерін бекіту туралы" заңда "телевизия модуляторы бар телевизия хабарларын таратудың бас станциясы үшін" деп берілген. 13. Ұсыныстар: физика және астрономия, электроника, радиотехника және байланыс, химия сөздіктерінде "модулятор", информатика және есептеуіш техника сөздігінде "модулдеуіш", көлік және қатынас жолдары сөздігінде "модулятор, түрлендіру" деп берілген. Заңнама мәтіндерінде де "модулятор" деген нұсқада кездеседі. Барлық тілдерде сол қалпында қолданылады, сондықтан "модулятор" нұсқасына қосыламыз. | +13 |
543. | молекулярная биология | молекулалық биология | молекулярная биологиямолекулалық биологияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Молекулалық биология – тіршілік құбылыстарының молекулалық негіздері туралы ғылым; генетика, биохимия және биофизика ғылымдарымен тығыз байланысты. 2. Этимологиясы: "молекула" жаңа лат. тілінен (molecula) "бөлшек" деген сөз. 3. Әзербайжан: molekulyar biologiya 4. Қырғыз: молекулалык биология 5. Өзбек: molekulyar biogoliya 6. Түрік: moleküler biyoloji 7. Ағылшын: molecular biology 8. Испан: biología molecular 9. Неміс: molekularbiologie 10. Француз: biologie moléculaire 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрінің 2015 жылғы 28 қыркүйектегі №758 бұйрығы. Молекулалық-биологиялық) өндірісін орындауды жүзеге асыратын медициналық зертхана 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
544. | моногибридное скрещивание | моногибридті будандастыру | моногибридное скрещиваниемоногибридті будандастыруСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Моногибридті будандастыру – бір-бірінен тек бір жұп белгі бойынша ажыратылатын түрлерді будандастыру. 2. Этимологиясы: көне грек. μόνος "бір"; латын. hybrida "будан, дүбара, қоспа" 3. Әзербайжан: monohibrid xaç 4. Қырғыз: моногибриддик аргындаштыруу 5. Өзбек: monohibrid xoch 6. Түрік: tek melez melezleme 7. Ағылшын: monohybrid crossing 8. Испан: cruce monohíbrido 9. Неміс: monohybride kreuzung 10. Француз: croisement monohybride 11. Бекітілген нұсқасы: вводное скрещивание - сіңіре будандастыру (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "моногибридті будандастыру" нұсқасын қолдаймыз. | +9 |
545. | моноциты | моноциттер, алып лейкоциттер | моноцитымоноциттер, алып лейкоциттерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Моноциттер – қорғаныс қызметін атқаратын түйіршіксіз лейкоцит жасушалары. 2. Этимологиясы: грекше (μονος) "бір" және (κύτος) "сыйымдылық", "тор" дегенді білдіреді. 3. Әзербайжан: monosit 4. Қырғыз: моноцит 5. Өзбек: monotsit 6. Түрік: monosit 7. Ағылшын: monocyte 8. Испан: monocito 9. Неміс: monozyt 10. Француз: monocyte 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Орфандық аурулардың және оларды емдеуге арналған дәрілік заттардың (орфандық) тізбесін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 20 қазандағы № ҚР ДСМ - 142/2020 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2020 жылғы 22 қазанда №21479 болып тіркелді. 21 С 92.3 Миелоидты лейкоз (миелолейкоз) ...Миелодтық саркома Ісік Такролимус L04AD02 22 С 93 Миелоидты лейкоз (миелолейкоз) Моноцитарлық лейкоз Ісік... 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген "алып лейкоциттер" нұсқасын термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
546. | морфин | морфин | морфинморфинСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Морфин – көкнәр құрамындағы алкалоид. Медицинада ауырсынуды басатын дәрілік зат ретінде қолданылады. 2. Этимологиясы: ежелгі гректің арман құдайы Морфейдің (Μορφεύ) атымен аталған. 3. Әзербайжан: morfin 4. Қырғыз: морфин 5. Өзбек: morfin 6. Түрік: morfin 7. Ағылшын: morphine 8. Испан: morfina 9. Неміс: morphin 10. Француз: morphine 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 3 шілдедегі № 470 қаулысы. Оның iшiнде морфин, кодеин, тебаин бар өнiм және оларды ацетилдендiру өнiмдерi. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
547. | морфологический критерий | морфологиялық критерий, морфологиялық өлшемшарт | морфологический критерийморфологиялық критерий, морфологиялық өлшемшартСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Морфологиялық өлшемшарт – бір түрге жататын ағзалардың сыртқы және ішкі құрылыс белгілерінің ұқсастығын көрсететін өлшем. 2. Этимологиясы: көне грек. μορφή "қалып", λόγος "сөз, ілім"; көне грек. κριτήριον "өлшем, айырым белгі" 3. Әзербайжан: morfoloji meyar 4. Қырғыз: морфологиялык критерий 5. Өзбек: morfologik mezon 6. Түрік: morfolojik kriter 7. Ағылшын: morphological criterion 8. Испан: criterio morfológico 9. Неміс: morphologisches kriterium 10. Француз: critère morphologique 11. Бекітілген нұсқасы: критерий - критерий, өлшемшарт (2018), критерий качества воды - су сапасының өлшемшарттары (2022), морфология - морфология (2021) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "морфологиялық өлшемшарт" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
548. | муреин | муреин | муреинмуреинСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Муреин – жасушаны қорғаудың антигендік және механикалық функцияларын орындайтын, қысқа пептидтік тізбектердің көмегімен түзілген гетерополимер, бактериялардың жасуша қабырғасындағы негізгі зат. 2. Этимологиясы: латын. mūrus "қабырға", ein "жұрнақ" 3. Әзербайжан: murein 4. Қырғыз: муреин 5. Өзбек: murein 6. Түрік: murein 7. Ағылшын: murein 8. Испан: mourein 9. Неміс: murein 10. Француз: murein 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "муреин" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
549. | мутаген | мутаген | мутагенмутагенСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Мутаген – мутация жиілігін арттыратын физикалық және химиялық факторлар. 2. Этимологиясы: латын. mutatio "өзгеріс", genus "шығу тегі" 3. Әзербайжан: mutagen 4. Қырғыз: мутаген 5. Өзбек: mutagen 6. Түрік: mutajen 7. Ағылшын: mutagen 8. Испан: mutagen 9. Неміс: mutagen 10. Француз: mutagène 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "мутаген" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
550. | мутагенез | мутагенез | мутагенезмутагенезСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Мутагенез – физикалық немесе химиялық мутагендердің әсерінен жасанды өзгеріс алу. 2. Этимологиясы: лат. mutatio – "өзгеріс" және еж.гр. γεννάω – "тудырамын" 3. Әзербайжан: mutagenez 4. Қырғыз: мутагенез 5. Өзбек: mutagenez 6. Түрік: mutagenez 7. Ағылшын: mutagenesis 8. Испан: mutagénesis 9. Неміс: mutagenese 10. Француз: mutagenèse 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Еуразиялық экономикалық одаққа мүше мемлекеттердің агроөнеркәсіптік кешен саласындағы бірлескен ғылыми және инновациялық қызметін үйлестіру туралы" заңда "эксперименттік мутагенезді пайдалана отырып, жаздық бидайдың жаңа нысандарын жасау" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "мутагенез" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "мутагенез" нұсқасында кездеседі. Биология, ауыл шаруашылығы, экология сөздіктерінде "мутагенез" деп берілген. Біз "мутагенез" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
551. | мутант | мутант | мутантмутантСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Мутант – ағза пішінін өзгерту нәтижесіндегі тұқым қуалау өзгерісі. 2. Этимологиясы: лат. mutans – «ауысатын» 3. Әзербайжан: mutant 4. Қырғыз: мутант 5. Өзбек: mutant 6. Түрік: mutant 7. Ағылшын: mutant 8. Испан: mutante 9. Неміс: Mutant 10. Француз: mutant 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Еуразиялық экономикалық одақтың кедендік аумағына әкелуге және (немесе) Еуразиялық экономикалық одақтың кедендік аумағынан әкетуге рұқсат беру тәртібі белгіленген тауарлар тізбесінің 2.7 бөліміне өзгеріс енгізу туралы" заңда "желпуіштәріздес немесе гүлді мутанттар үлгілері" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "мутант" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "мутант" нұсқасында кездеседі. Биология, ауыл шаруашылығы, экология сөздіктерінде "мутант" деп берілген. Біз "мутант" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
552. | мутуализм | нақты селбестiк, мутуализм | мутуализмнақты селбестiк, мутуализмСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Мутуализм – жекелеген биологиялық түрлердің бірігіп өзара пайдалы серіктестікте өмір сүруі. Бұндай бір-біріне деген қажеттілікте өмір сүру салты табиғи жағдайлармен міндеттеліп келеді. 2. Этимологиясы: латынша (mutuus) "қарыз; екіжақты, өзара" дегенді білдіреді. 3. Әзербайжан: qarşılıqlılıq 4. Қырғыз: мутуализм 5. Өзбек: mutalizm 6. Түрік: mutualizm 7. Ағылшын: mutualism 8. Испан: mutualismo 9. Неміс: mutualismus 10. Француз: mutualisme 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны (селбестiк) термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
553. | идиотия | нақұрыстық, идиотия | идиотиянақұрыстық, идиотияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Идиотия – ақыл-ой кемістігінің бір дәрежесі. Бұл баланың өмір бойы IQ деңгейі 20-дан төмен болатын патологиялық жағдай. Баланың ақыл-ойының артта қалуын ата-аналар алты айға толғаннан кейін байқай алады. Негізінен ақымақ науқастар өмір бойы күтімді қажет етеді. Олигофренияның едәуір ауыр дәрежесі. 2. Этимологиясы: еж. гр. (ἰδιωτεία) "надандық, білімсіздік" деген сөз. 3. Әзербайжан: zehni əlillik 4. Қырғыз: акыл-эс кемчилиги 5. Өзбек: aqliy zaiflik 6. Түрік: zihinsel engellilik 7. Ағылшын: idiocy 8. Испан: idiotez 9. Неміс: Idiotie 10. Француз: idiotie 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе «ақымақтық» сөзін термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
554. | наркоз | наркоз | наркознаркозСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Наркоз – сананы және ауырсыну сезімталдығын жойып, жасанды түрде терең ұйқы тудыру. 2. Этимологиясы: ежелгі грек тіліндегі (γάρκωσις) "ұю" деген сөзден шыққан. 3. Әзербайжан: anesteziya 4. Қырғыз: анестезия 5. Өзбек: behushlik 6. Түрік: anestezi 7. Ағылшын: narcosis 8. Испан: narcosis 9. Неміс: narkose 10. Француз: narcose 11. Бекітілген нұсқасы: наркоздық аппаратура - аппаратура наркозная (2017) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2022 жылғы 7 қыркүйектегі № ҚР ДСМ - 95 бұйрығы. Наркоздық-тыныс алу аппараты. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
555. | хлорид натрия | натрий хлориді, ас тұзы | хлорид натриянатрий хлориді, ас тұзыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Натрий хлориді – дене жасушадан тыс сұйықтықты жоғалтқан жағдайда қолданылатын тұзды ерітінді. Тұз қышқылының натрий тұзы. Күнделікті өмірде ас тұзы деп аталады, оның негізгі компоненті. 2. Этимологиясы: "хлор" ежелгі грек тілінен (χλωρός) "сары жасыл", лат. (Chlorum), "натрий" мысыр тіліндегі (nṯr) "сода", "каустикалық сода" дегенді білдіреді. 3. Әзербайжан: natrium xlorid 4. Қырғыз: натрий хлориди 5. Өзбек: natriy xlorid 6. Түрік: sodyum klorür 7. Ағылшын: sodium chloride 8. Испан: cloruro de sodio 9. Неміс: natriumchlorid 10. Француз: chlorure de sodium 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2018 жылғы 16 наурызда №112 бұйрығы. Магний хлоридінің гексагидраты Натрий хлориді+Натрий гидрокарбонаты. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
556. | денатурация белков | нәруыздардың денатурациясы, ақуыздардың денатурациясы | денатурация белковнәруыздардың денатурациясы, ақуыздардың денатурациясыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ақуыздардың денатурациясы – құрамы мен құрылысы өте күрделі ақуыздардың әртүрлі тұрақсыздандырушы факторлардың әсерінен табиғи құрылымының бұзылып, ағзадағы қызметін атқара алмауы. 2. Этимологиясы: латын. denaturatus "табиғи қасиетінен айырылған" 3. Әзербайжан: zülal denatürasiyası 4. Қырғыз: белоктордун денатурациясы 5. Өзбек: protein denaturatsiyasi 6. Түрік: proteinlerin denatürasyonu 7. Ағылшын: denaturation of proteins 8. Испан: desnaturalización de proteínas 9. Неміс: denaturierung von proteinen 10. Француз: dénaturation des protéines 11. Бекітілген нұсқасы: денатурация - денатурация (2021), белок - ақуыз (2021), белок - нәруыз (2005) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "ақуыздардың денатурациясы" нұсқасын қолдаймыз. | +5 |
557. | ренатурация белков | нәруыздардың ренатурациясы, ақуыздардың ренатурациясы | ренатурация белковнәруыздардың ренатурациясы, ақуыздардың ренатурациясыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ақуыздардың ренатурациясы – табиғи қасиетін жойған ақуыз молекуласының бірінші реттік құрылымына дейін қайта қалпына келуі. 2. Этимологиясы: латын. re "қайта", natura "табиғи, табиғат" 3. Әзербайжан: protein renaturasiyası 4. Қырғыз: белоктун ренатурациясы 5. Өзбек: oqsillarni qayta tiklash 6. Түрік: proteinlerin yenilenmesi 7. Ағылшын: protein renaturation 8. Испан: renaturalización de proteínas 9. Неміс: renaturierung von proteinen 10. Француз: renaturation des protéines 11. Бекітілген нұсқасы: белок - нәруыз (2005), белок - ақуыз (2021) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "ақуыздардың ренатурациясы" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
558. | невропатолог (невролог) | невропатолог (невролог) | невропатолог (невролог)невропатолог (невролог)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Невропатолог – жүйке жүйесінің ауруларын емдейтін дәрігер. 2. Этимологиясы: грек тіліндегі (neuron) "жүйке, талшық" деген сөздерінен алынған. 3. Әзербайжан: nevropatoloq 4. Қырғыз: невропатолог 5. Өзбек: nevropatolog 6. Түрік: nörolog 7. Ағылшын: neurologist 8. Испан: neurólogo 9. Неміс: neurologe 10. Француз: neuropathologue 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрінің 2016 жылғы 28 шілдедегі №656 бұйрығы. 5 6R111500 – Невропатология, соның ішінде балалар... 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
559. | нейроглия | нейроглия | нейроглиянейроглияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Нейроглия – жүйке ұлпалары қосымша жасушаларының жиынтығы: нейрондар мен ми капиллярларының арасындағы кеңістікті толтырады. 2. Этимологиясы: ежелгі грекше (γερρον) "талшық", жүйке + γλοιός "желім" дегенді білдіреді. 3. Әзербайжан: neuroglia 4. Қырғыз: нейроглия 5. Өзбек: neyrogliya 6. Түрік: nöroglia 7. Ағылшын: neuroglia 8. Испан: neuroglia 9. Неміс: neuroglia 10. Француз: névroglie 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
560. | нейрула | нейрула | нейруланейрулаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Нейрула – жүйкелік тақташалану кезеңіндегі желілілердің ұрығы. 2. Этимологиясы: грек. neúron – "сіңір, жүйке" 3. Әзербайжан: neurula 4. Қырғыз: neurula 5. Өзбек: neyrula 6. Түрік: neurula 7. Ағылшын: neurula 8. Испан: neurula 9. Неміс: Neurula 10. Француз: neyrula 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Жануарлар дүниесін пайдалануға арналған биологиялық негіздеме дайындау қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Қоршаған орта және су ресурстары министрінің 2014 жылғы 4 сәуірдегі № 104-Ө бұйрығына өзгеріс енгізу туралы" заңда "нейруланың эмбриондық дамуының негізгі кезеңдері" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "нейрула" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "нейрула" нұсқасында кездеседі. Біз "нейрула" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
561. | нейтрофил | нейтрофил | нейтрофилнейтрофилСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Нейтрофил – басқа лейкоциттер үшін қол жетімсіз тіндерге де ене аналатын қозғалмалы жасушалар. 2. Этимологиясы: латынша (neúter) "біреуі де, екіншісі де", грекше (philía) "махаббат, достық, бейімділік" дегенді білдіреді. 3. Әзербайжан: neytrofil 4. Қырғыз: нейтрофил 5. Өзбек: neytrofil 6. Түрік: nötrofil 7. Ағылшын: neutrophil 8. Испан: neutrófilo 9. Неміс: neutrophil 10. Француз: neutrophile 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрінің 2015 жылғы 26 қарашадағы №732 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2015 жылы 28 желтоқсанда № 12570 болып тіркелді. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің м.а. 2018 жылғы 27 наурыздағы № 126 бұйрығымен ...Менингит және менингоэнцефалит кезінде жұлын сұйықтығы бұлыңғыр, нейтрофилдер есебінен құрамындағы... 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР Заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
562. | некроз | некроз, өліеттену | некрознекроз, өліеттенуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Некроз – қан айналымның бұзылу әсерінен ұлпалардың жансыздануы. 2. Этимологиясы: ежелгі грекше некрозис (γεκρός) "өлім" дегенді білдіреді. 3. Әзербайжан: nekroz 4. Қырғыз: некроз 5. Өзбек: nekroz 6. Түрік: nekroz 7. Ағылшын: necrosis 8. Испан: necrosis 9. Неміс: nekrose 10. Француз: nécrose 11. Бекітілген нұсқасы: некроздық энтероколит; некротикалық (өлі еттелген) энтероколит - некротический энтероколит (2019) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 19 қарашадағы №1219 Қаулысы. Организмге тері жабындарының көрінетін некрозын (зақымдалуын) тудыратын қауіпті өнімнің уытты әсер ету тәуекелі; 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын, өзіндік ерекшелігін ескере келе берілген "некроз" нұсқасын термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
563. | нефрит | нефрит | нефритнефритСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Нефрит – бүйректің қабынуынан болатын ауру 2. Этимологиясы: грек. νεφρός nephros – бүйрек 3. Әзербайжан: nefrit 4. Қырғыз: нефрит 5. Өзбек: nefrit 6. Түрік: nefrit 7. Ағылшын: jade 8. Испан: jade 9. Неміс: jade 10. Француз: jade 11. Бекітілген нұсқасы: апостематозды нефрит – апостематозный нефрит (2017) 12. Заңнамадағы қолданысы: Кәмелетке толмағандарды арнаулы бiлiм беру ұйымдары мен ерекше режимде ұстайтын бiлiм беру ұйымдарында бағып-күтуге және оқытуға кедергi болатын аурулардың тiзбесiн бекiту туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2022 жылғы 23 ақпандағы № ҚР ДСМ-17 бұйрығында "нефрит" термині "нефрит" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "нефрит" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
564. | нефрон | нефрон | нефроннефронСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Нефрон – адамның және басқа да омыртқалылар бүйрегінің құрылымдық және қызметтік бірлігі. 2. Этимологиясы: көне грек. νεφρός "бүйрек" 3. Әзербайжан: nefron 4. Қырғыз: нефрон 5. Өзбек: nefron 6. Түрік: nefron 7. Ағылшын: nephron 8. Испан: nefrona 9. Неміс: nephron 10. Француз: néphron 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "нефрон" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
565. | кислоты нуклеиновые | нуклеин қышқылдары | кислоты нуклеиновыенуклеин қышқылдарыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Нуклеин қышқылдары − тірі организмдегі тұқым қуалайтын ақпараттарды сақтай отырып, оны келесі ұрпақтарға жеткізетін күрделі құрылысты молекула. 2. Этимологиясы: латын. nucleus "ядро" 3. Әзербайжан: nuklein turşuları 4. Қырғыз: нуклеин кислоталары 5. Өзбек: nuklein kislotalar 6. Түрік: nükleik asitler 7. Ағылшын: nucleic acids 8. Испан: ácido nucleico 9. Неміс: nukleinsäuren 10. Француз: acides nucléiques 11. Бекітілген нұсқасы: РНК (рибонуклеиновая кислота) - РНҚ (рибонуклеин қышқылы) (2019) 12. Заңнамадағы қолданысы: Ветеринариялық есеп пен есептілік нысандарын бекіту туралы Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрінің 2014 жылғы 25 ақпандағы №16-07/114 бұйрығында "нуклеиновая кислота" терминінің қазақша нұсқасы "нуклеин қышқылы" деп беріледі 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және бекітілген ұқсас терминді басшылыққа ала отырып, "нуклеин қышқылдары" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
566. | нуклеозиды | нуклеозид | нуклеозидынуклеозидСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Нуклеозид – азот негізі мен рибозадан (рибонуклеозидтер) немесе дезоксирибозадан (дезоксирибонуклеозидтер) тұратын қосылыстар. 2. Этимологиясы: латын. nucleus «өзек» 3. Әзербайжан: nukleozidlər 4. Қырғыз: нуклеозиддер 5. Өзбек: nukleozid 6. Түрік: nükleozitler 7. Ағылшын: nucleosides 8. Испан: nucleósidos 9. Неміс: nukleoside 10. Француз: nucléosides 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "нуклеозид" нұсқасын қолдаймыз. | +1 |
567. | нуклеопротеиды | нуклеопротеидтер | нуклеопротеидынуклеопротеидтерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Нуклеопротеидтер – нәруызы бар нуклеин қышқылдарының күрделі жиынтығы. 2. Этимологиясы: лат. nucleus – "өзек", грек. prótos – "алғашқы, маңызды" және е́idos – "түр" 3. Әзербайжан: nükleoproteinlər 4. Қырғыз: нуклеопротеиддер 5. Өзбек: nukleoproteinlar 6. Түрік: nükleoproteinler 7. Ағылшын: nucleoproteins 8. Испан: nucleoproteidas 9. Неміс: nukleoproteine 10. Француз: nucléoprotéines 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: биология, медицина, экология сөздіктерінде "нуклеопротеидтер" деп берілген. Біз "нуклеопротеидтер" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
568. | нуклеотид | нуклеотид | нуклеотиднуклеотидСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Нуклеотид – ядросыз жасушаның құрамында днқ-сы бар аймағы. 2. Этимологиясы: лат. nucleus – «өзек» 3. Әзербайжан: nükleotid 4. Қырғыз: нуклеотид 5. Өзбек: nukleotid 6. Түрік: nükleotid 7. Ағылшын: nucleotide 8. Испан: nucleótido 9. Неміс: Nukleotid 10. Француз: nucléotide 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Молекулярлық генетикалық сараптама жүргізу қағидаларын бекіту туралы" заңда "SNP – бір нуклеотидті полиморфизм" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "нуклеотид" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "нуклеотид" нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде "нуклеотид" деген нұсқада кездеседі. Біз "нуклеотид" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
569. | радужная оболочка | нұрлы қабық | радужная оболочканұрлы қабықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Нұрлы қабық – ортасында карашық тесігі бар көздің жұқа, қозғалмалы диафрагмасы. 2. Этимологиясы: лат. iris – нұрлы 3. Әзербайжан: iris 4. Қырғыз: көздүн чел кабыгы 5. Өзбек: iris 6. Түрік: iris 7. Ағылшын: iris 8. Испан: iris 9. Неміс: iris 10. Француз: iris 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Хирургиялық стерилизиция жасау қағидалары мен шарттарын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 6 қарашадағы № ҚР ДСМ-185/2020 бұйрығында "радужная оболочка" термині "нұрлы қабық" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "нұрлы қабық" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
570. | органы-мишени | нысана-мүшелер | органы-мишенинысана-мүшелерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Нысана-мүшелер – жүрек, ми, көз торы, бүйрек сияқты жоғары қан қысымнан зардап шегетін мүшелер. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: hədəf orqanları 4. Қырғыз: максаттуу органдар 5. Өзбек: maqsadli organlar 6. Түрік: hedef organlar 7. Ағылшын: target organs 8. Испан: órganos diana 9. Неміс: zielorgane 10. Француз: organes cibles 11. Бекітілген нұсқасы: подземный орган - жерасты органы (2022), орган (ткань)-мишень – ағза (тін)-нысана (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "нысана-мүшелер" нұсқасын қолдаймыз. | +1 |
571. | чума | оба | чумаобаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Оба – аса қауіпті зоонозды табиғи ошақты карантиндік жұқпалы ауру. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: vəba 4. Қырғыз: чума 5. Өзбек: vabo 6. Түрік: veba 7. Ағылшын: plague 8. Испан: peste 9. Неміс: Pest 10. Француз: peste 11. Бекітілген нұсқасы: азия обасы (мед.) - азиатская чума (2005), мәлік (ауру) (мед.) - чума (крупного рогатого скота) (1971) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау министрлiгi Мемлекеттiк санитарлық-эпидемиологиялық қадағалау комитетiнiң "Ақтөбе обаға қарсы күрес станциясы" мен "Шымкент обаға қарсы күрес станциясы" мемлекеттiк мекемелерiн қайта ұйымдастыру туралы 2002 жылғы 28 наурыз N 366 Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысында "чума" термині "оба" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "оба" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
572. | овогенез | овогенез | овогенезовогенезСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Овогенез – жұмыртқа жасушасының даму процесі. 2. Этимологиясы: еж. гр. ᾠόν – жұмыртқа + γένεσις – пайда болу 3. Әзербайжан: ovogenez 4. Қырғыз: овогенез 5. Өзбек: ovogenez 6. Түрік: ovogenez 7. Ағылшын: ovogenesis 8. Испан: ovogénesis 9. Неміс: ovogenese 10. Француз: ovogenèse 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: биология, экология сөздіктерінде "овогенез" деп берілген. Басқа тілдерде де сол қалпында қолданылады. Сондықтан "овогенез" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
573. | овуляция | овуляция | овуляцияовуляцияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Овуляция – сүтқоректілердің жетілген жұмыртқа жасушаларының аналық безден дене қуысына шығуы. 2. Этимологиясы: лат. ovulla – "жұмыртқа" 3. Әзербайжан: ovulyasiya 4. Қырғыз: овуляция 5. Өзбек: ovulyatsiya 6. Түрік: yumurtlama 7. Ағылшын: ovulation 8. Испан: ovulación 9. Неміс: Eisprung 10. Француз: ovulation 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Қосалқы репродуктивтік әдістер мен технологияларды жүргізу қағидалары мен шарттарын бекіту туралы" заңда "нәтижелілікті төмендететін факторлардың болуы – овуляцияны ынталандыру шеңберінде эндометрия гиперплазиясы" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "овуляция" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "овуляция" нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде "овуляция", медицина сөздігінде "аналық жасушаның жетілуі" деп берілген. Біз "овуляция" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
574. | озоновая дыра | озон тесігі | озоновая дыраозон тесігіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Озон тесігі – озон мөлшері күрт төмендейтін, соған байланысты жердегі тіршіліктің күннің ультракүлгін сәулесінің зиянды әсеріне ұшырайтын озоносфера аймағы. 2. Этимологиясы: еж. грек. ὄζω ozon – иіс шығу 3. Әзербайжан: ozon çuxuru 4. Қырғыз: озон тешиги 5. Өзбек: ozon teshigi 6. Түрік: ozon deliği 7. Ағылшын: ozone hole 8. Испан: agujero de ozono 9. Неміс: Ozonloch 10. Француз: trou d'ozone 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "озон жырығы"" терминін ұсынамыз. | +1 |
575. | оксигемоглобин | оксигемоглобин | оксигемоглобиноксигемоглобинСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Оксигемоглобин – гемоглобиннің молекулалық оттекпен қосылысы: оттекті тыныс алу мүшелерінен ұлпаларға тасымалдайды және артерия қанының ашық қызыл түсін анықтайды. 2. Этимологиясы: грек. oxys - қышқыл + грек. haima - қан + лат. globus - түйіршік 3. Әзербайжан: oxyhemoglobin 4. Қырғыз: оксигемоглобин 5. Өзбек: oksigemoglobin 6. Түрік: oksihemoglobin 7. Ағылшын: oxyhemoglobin 8. Испан: oxihemoglobina 9. Неміс: oxyhämoglobin 10. Француз: oxyhemoglobine 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Амбулаториялық жағдайлардағы мамандандырылған медициналық көмекке енгізілген диагностикалық көрсетілетін қызметтердің, оның ішінде зертханалық диагностиканың тізбесін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 30 қарашадағы № ҚР ДСМ-221/2020 бұйрығында "оксигемоглобин" термині "оксигемоглобин" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "оксигемоглобин" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
576. | окситоцин | окситоцин | окситоцинокситоцинСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Окситоцин – гипофиз безінен бөлініп, жатырдың жиырылуын реттейтін гормон. 2. Этимологиясы: грек. oxys – қышқыл, жылдам + токоs – туу, босану 3. Әзербайжан: oksitosin 4. Қырғыз: окситоцин 5. Өзбек: oksitotsin 6. Түрік: oksitosin 7. Ағылшын: oxytocin 8. Испан: oxitocina 9. Неміс: oxytocin 10. Француз: ocytocine 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Қазақстандық ұлттық дәрілік формулярын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2021 жылғы 18 мамырдағы № ҚР ДСМ-41 бұйрығына өзгеріс енгізу туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2023 жылғы 6 маусымдағы № 103 бұйрығында "окситоцин" термині "окситоцин" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "окситоцин" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
577. | окуляр-микрометры | окуляр-микрометрлер, окуляр-микрометр | окуляр-микрометрыокуляр-микрометрлер, окуляр-микрометрСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Окуляр-микрометрлер – тор немесе шкала түрінде өлшемдер берілген дөңгелек шыны бөлшектер. 2. Этимологиясы: лат. ocularis (ocularius) «көз» + грек. μικρός «кішкентай» + μέτρον «өлшем» 3. Әзербайжан: okulyar-mikrometrlər 4. Қырғыз: окуляр-микрометрлер 5. Өзбек: okulyar mikrometrlar 6. Түрік: mercek-mikrometreler 7. Ағылшын: eyepiece-micrometers 8. Испан: ocular-micrómetros 9. Неміс: okular-mikrometer 10. Француз: oculaire-micromètres 11. Бекітілген нұсқасы: микрометр - микрометр (2018), окуляр - окуляр (2018) 12. Заңнамадағы қолданысы: "Ауыл шаруашылығы малдарын бағалау нұсқаулықтары мен тұқымдарының стандартын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2014 жылғы 10 қазандағы №3-3/517 бұйрығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" заңда "Препаратты микроскоптың заттық столына окуляр-микрометр астына қояды" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "окуляр-микрометры" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, бірақ "микрометр" және "окуляр" терминдері жеке бекітілген, заңнама мәтіндерінде "окуляр-микрометр" нұсқасында кездеседі. Сондықтан біз "окуляр-микрометр" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
578. | поле зрения окуляра | окулярдың көру аймағы | поле зрения окуляраокулярдың көру аймағыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Окулярдың көру аймағы – окулярдан көрінетін бейненің бұрыштық өлшемі. 2. Этимологиясы: лат. ocularis (ocularius) «көз» 3. Әзербайжан: okulyar görmə sahəsi 4. Қырғыз: окулярдын көрүү талаасы 5. Өзбек: okulyarning ko'rish maydoni 6. Түрік: mercek görüş alanı 7. Ағылшын: field of view of the eyepiece 8. Испан: campo de visión del ocular 9. Неміс: sichtfeld des оkulars 10. Француз: champ de vision oculaire 11. Бекітілген нұсқасы: окуляр - окуляр (2018) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "поле зрения окуляра" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, "окуляр" термині "окуляр" боп бекітілген, заңнама мәтіндерінде кездеспейді. Біз "окулярдың көру аймағы" деген нұсқаны қолдаймыз. | +7 |
579. | олиготрофы | олиготрофтар | олиготрофыолиготрофтарСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Олиготрофтар – қоректік заттар шоғыры төмен ортада дамитын ағзалар. 2. Этимологиясы: грек. olígos – "саны аз, азғантай" және trophé – "қоректену" 3. Әзербайжан: oligotroflar 4. Қырғыз: олиготрофтор 5. Өзбек: oligotroflar 6. Түрік: oligotroflar 7. Ағылшын: oligotrophs 8. Испан: oligótrofos 9. Неміс: oligotrophe 10. Француз: oligotrophes 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Суларды және олардың пайдаланылуын мемлекеттік есепке алуды, мемлекеттік су кадастрын және су объектілерінің мемлекеттік мониторингін жүргізу қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің міндетін атқарушының 2015 жылғы 31 шілдедегі № 19-1/718 бұйрығына өзгеріс енгізу туралы" заңда "олиготрофтар" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "олиготрофы" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "олиготрофтар" нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде "олиготрофтар" деп берілген. Біз "олиготрофтар" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
580. | олигофрения | олигофрения | олигофренияолигофренияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Олигофрения – туа біткен немесе бала кезде жүре пайда болған, дамымаған психикалық іс-әрекет. 2. Этимологиясы: еж. грек. ὀλίγος oligos – кішкентай, жеткіліксіз + ϕρήν phren – ақыл, ойлау, ой 3. Әзербайжан: oliqofreniya 4. Қырғыз: олигофрения 5. Өзбек: oligofreniya 6. Түрік: oligofreni 7. Ағылшын: oligophrenia 8. Испан: oligofrenia 9. Неміс: oligophrenie 10. Француз: oligophrenie 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Жетім балалардың, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың және өмірлік қиын жағдайда жүрген балалардың үш жасты қоса алғанда мемлекеттік медицина ұйымдарында болу қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің м.а. 2020 жылғы 24 желтоқсандағы № ҚР ДСМ-327/2020 бұйрығында "олигофрения" термині "олигофрения" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "олигофрения" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
581. | беспозвоночные | омыртқасыздар | беспозвоночныеомыртқасыздарСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Омыртқасыздар – басқа ағзалармен қоректену арқылы тіршілік ететін, ішкі қаңқасы, яғни омыртқа жотасы жоқ жәндіктер тобы. 2. Этимологиясы: ағылш. invertebrate 3. Әзербайжан: onurğasızlar 4. Қырғыз: омурткасыздар 5. Өзбек: umurtqasizlar 6. Түрік: omurgasızlar 7. Ағылшын: invertebrates 8. Испан: invertebrados 9. Неміс: wirbellose 10. Француз: invertébrés 11. Бекітілген нұсқасы: позвоночные животные - омыртқалы жануарлар (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "омыртқасыздар" нұсқасын қолдаймыз | +13 |
582. | онтогенез | онтогенез | онтогенезонтогенезСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Онтогенез – ағзаның ұрық болып түзілуінен бастап, тіршілігінің соңына дейінгі барлық өзгерістерінің жиынтығы, ағзаның жеке дара дамуы. 2. Этимологиясы: көне грек. ὄντος, латын. ontos "нағыз, нақты" + грек. γένεσις, латын. genesis "пайда болу, туындау" 3. Әзербайжан: оntogenez 4. Қырғыз: онтогенез 5. Өзбек: ontogenez 6. Түрік: ontogenezis 7. Ағылшын: ontogenesis 8. Испан: ontogenia 9. Неміс: оntogenese 10. Француз: ontogenèse 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Еуразиялық экономикалық одаққа мүше мемлекеттердің агроөнеркәсіптік кешен саласындағы бірлескен ғылыми және инновациялық қызметін үйлестіру туралы Еуразиялық экономикалық комиссия Алқасының 2016 жылғы 13 желтоқсандағы №25 ұсынымында "онтогенез" терминінің қазақшасы "онтогенез" деп беріледі. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "онтогенез" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
583. | оогоний | оогоний | оогонийоогонийСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Оогоний - жетілмеген жыныс жасушасы. 2. Этимологиясы: грек. oón – жұмыртқа және goné – туылу 3. Әзербайжан: oogonius 4. Қырғыз: оогоний 5. Өзбек: oogoniy 6. Түрік: oogonius 7. Ағылшын: oogony 8. Испан: oogonio 9. Неміс: oohonium 10. Француз: oogonia 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: тамақ өнеркәсібі және тұрмыстық қызмет сөздігінде "оогоний" деп берілген. Берілген термин бекітілмеген, заңнама мәтіндерінде де кездеспейді. Барлық тілде сол қалпында қолданылатындықтан, ұсынылған нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
584. | ооцит | ооцит | ооцитооцитСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ооцит – өсу және даму кезеңдеріндегі жануарлардың аналық жасушасы. 2. Этимологиясы: еж. гр. ᾠόν – "жұмыртқа" + κύτος – "жасуша" 3. Әзербайжан: oosit 4. Қырғыз: ооцит 5. Өзбек: oosit 6. Түрік: oosit 7. Ағылшын: oocyte 8. Испан: ovocito 9. Неміс: Oozyt 10. Француз: ovocyte 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Қосалқы репродуктивтік әдістер мен технологияларды жүргізу қағидалары мен шарттарын бекіту туралы" заңда "ооцитті (ооциттерді) инсеминациялау немесе ооцит цитоплазмасына шәуетті инъекциялау" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "ооцит" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "ооцит" нұсқасында кездеседі. Тамақ өнеркәсібі және тұрмыстық қызмет сөздігінде "ооцит" деп берілген. Біз "ооцит" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
585. | оперон | оперон | опероноперонСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Оперон – бір немесе бірнеше тектерден құралған, бір биохимиялық реакциялар тізбегіне қатысқан код жазатын нәруыздар, ядросыздардың транскрипциялық өлшем бірлігі. 2. Этимологиясы: лат. operor – "жұмыс істеу, әрекет ету" 3. Әзербайжан: operon 4. Қырғыз: оперон 5. Өзбек: operon 6. Түрік: operon 7. Ағылшын: operon 8. Испан: operón 9. Неміс: operon 10. Француз: opéron 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: биология сөздігінде "оперон" деп берілген. Біз де "оперон" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
586. | опсонин | опсонин | опсонинопсонинСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Опсонин – антигендердің фагоцитозын күшейтетін сарысудағы фактор. 2. Этимологиясы: гр. opsōnion – азықпен қамтамасыз ету 3. Әзербайжан: opsonin 4. Қырғыз: опсонин 5. Өзбек: opsonin 6. Түрік: opsonin 7. Ағылшын: opsonin 8. Испан: opsonin 9. Неміс: opsonin 10. Француз: l'opsonine 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "опсонин" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде де кездеспейді. Барлық тілдерде сол қалпында қолданылатындықтан, біз "опсонин" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
587. | органическое выветривание | органикалық үгілу | органическое выветриваниеорганикалық үгілуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Органикалық үгілу – өсімдіктер тау жыныстарының тамырымен қоса жойылуы немесе қышқылдардың әсерінен ыдырап табиғатқа сіңу үдерісі. 2. Этимологиясы: "органикалық" ежелгі грекше (ὀργανικός) "құралдармен жабдықталған, аспаптық" деген сөз. 3. Әзербайжан: üzvi aşınma 4. Қырғыз: органикалык бузулуу 5. Өзбек: organik ob-havo 6. Түрік: organik ayrışma 7. Ағылшын: organic weathering 8. Испан: meteorización orgánica 9. Неміс: organische verwitterung 10. Француз: altération organique 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
588. | органогенез | органогенез | органогенезорганогенезСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Органогенез – мүшелер бастамасының түзілуі және көпжасушалы ағзалардың онто немесе филогенезі барысында оларды саралап жіктеуі. 2. Этимологиясы: грек. órganon – "мүше" және génesis – "шығу тегі, даму" 3. Әзербайжан: orqanogenez 4. Қырғыз: органогенез 5. Өзбек: organogenez 6. Түрік: organojenez 7. Ағылшын: organogenesis 8. Испан: organogénesis 9. Неміс: organogenese 10. Француз: organogenèse 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Жалпы білім беру ұйымдарына арналған жалпы білім беретін пәндердің, таңдау курстарының және факультативтердің үлгілік оқу бағдарламаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2013 жылғы 3 сәуірдегі № 115 бұйрығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" заңда "органогенез" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "органогенез" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "органогенез" нұсқасында кездеседі. Биология, экология сөздіктерінде "органогенез", медицина сөздігінде "ағза қалыптасуы мен дамуы" деп берілген. Біз "органогенез" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
589. | органоиды | органоидтар | органоидыорганоидтарСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Органоидтар – жасуша тіршілігін қамтамасыз ету үшін қажетті белгілі бір функцияларды орындайтын цитоплазманың тұрақты ерекше құрылымдары. 2. Этимологиясы: грек. órganon "мүше"; éidos "түр" 3. Әзербайжан: orqanoidlər 4. Қырғыз: органоиддер 5. Өзбек: organoidlar 6. Түрік: organoidler 7. Ағылшын: organoids 8. Испан: organoides 9. Неміс: organoide 10. Француз: organoïdes 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "органоидтар" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
590. | центральная нервная система (ЦНС) | орталық жүйке жүйесі (ОЖЖ) | центральная нервная система (ЦНС)орталық жүйке жүйесі (ОЖЖ)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Орталық жүйке жүйесі – (ОЖЖ) ми мен жұлыннан тұратын жүйке жүйесінің негізгі бөлімі. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: merkezi sinir sistemi (MSS) 4. Қырғыз: борбордук нерв системасы (ЦНС) 5. Өзбек: markaziy asab tizimi (CNS) 6. Түрік: merkezi sinir sistemi (MSS) 7. Ағылшын: central nervous system (CNS) 8. Испан: sistema nervioso central (SNC) 9. Неміс: zentrales nervensystem (ZNS) 10. Француз: systeme nerveux central (SNC) 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "орталық жүйке жүйесі (ОЖЖ)" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
591. | сопротивление среды | ортаның қарсылық көрсетуі, орта кедергісі, ортаның кедергісі | сопротивление средыортаның қарсылық көрсетуі, орта кедергісі, ортаның кедергісіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ортаның кедергісі – түрдің биотикалық әлеуетін оның популяциялары мекендейтін ортаның сыйымдылығына (немесе қол жетімді ресурстар деңгейіне) сәйкес жүзеге асыруды шектейтін факторлардың жиынтығы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: ətraf mühitin müqaviməti 4. Қырғыз: орточо каршылык 5. Өзбек: atrof muhitga qarshilik 6. Түрік: ortam direnci 7. Ағылшын: resistance of the medium 8. Испан: resistencia del medio 9. Неміс: widerstand des mediums 10. Француз: résistance du milieu 11. Бекітілген нұсқасы: сопротивление удельное - меншікті кедергі (2023), окружающая природная среда - қоршаған табиғи орта (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "ортаның кедергісі" нұсқасын қолдаймыз. | -5 |
592. | среднее ухо | ортаңғы құлақ | среднее ухоортаңғы құлақСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ортаңғы құлақ – есту жүйесінің бөлімдері: дабыл жарғағынан, ауа толы дабыл қуысынан, ондағы есту сүйекшелерінен (балғашық, төстік, үзеңгі) және жұтқыншақпен жалғасқан евстахий (есту) түтікшесінен тұрады. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: orta qulaq 4. Қырғыз: ортоңку кулак 5. Өзбек: o'rta quloq 6. Түрік: orta kulak 7. Ағылшын: middle ear 8. Испан: oído medio 9. Неміс: mittelohr 10. Француз: oreille moyenne 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "ортаңғы құлақ" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
593. | осморецептор | осморецептор | осморецепторосморецепторСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Осморецептор – қоршаған сұйықтықтың осмостық концентрациясының өзгерістерін қабылдайтын рецептор. 2. Этимологиясы: грек. ὠσμός "кептелу, тығыздалу", ал латын. recipere "қайтадан алу, қабылдау" 3. Әзербайжан: osmoreseptor 4. Қырғыз: осморецептор 5. Өзбек: osmoretseptor 6. Түрік: osmoreseptör 7. Ағылшын: osmoreceptor 8. Испан: osmoreceptor 9. Неміс: osmorezeptor 10. Француз: osmorécepteur 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "осморецептор" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
594. | остеобласт | остеобласт, сүйектүзгіш жасуша | остеобластостеобласт, сүйектүзгіш жасушаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Остеобласт, сүйектүзгіш жасуша – сүйек ұлпасын синтездейтін, өсіп жатқан сүйек ұлпасының бетінде орналасқан жасушалар. 2. Этимологиясы: еж. грек. ὀστέον osteon – сүйек + еж. грек. βλάστη blastos – өскін, ұрпақ, өркен 3. Әзербайжан: osteoblast 4. Қырғыз: остеобласт 5. Өзбек: osteoblast 6. Түрік: osteoblast 7. Ағылшын: osteoblast 8. Испан: osteoblasto 9. Неміс: osteoblasten 10. Француз: osteoblaste 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, бұл терминнің сәтті қазақша баламасы табылғанша "остеобласт" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
595. | остеоцит | остеоцит | остеоцитостеоцитСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Остеоцит – остеобласттардан түзілген сүйек ұлпасының жетілген жасушалары. 2. Этимологиясы: грек. osteon – сүйек + kytos – жасуша 3. Әзербайжан: osteosit 4. Қырғыз: остеоцит 5. Өзбек: osteosit 6. Түрік: osteosit 7. Ағылшын: osteocyte 8. Испан: osteocito 9. Неміс: osteozyten 10. Француз: osteocyte 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, бұл терминнің сәтті қазақша баламасы табылғанша "остеоцит" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
596. | отит | отит, бұлық | отитотит, бұлықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Отит, бұлық – құлақтың қабынуы. 2. Этимологиясы: еж. грек ὠτός otos – құлақ 3. Әзербайжан: otit 4. Қырғыз: отит 5. Өзбек: otit 6. Түрік: kulak iltihabı 7. Ағылшын: otitis 8. Испан: otitis 9. Неміс: otitis 10. Француз: otite 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Ауыр жұмыстар, еңбек жағдайлары зиянды (ерекше зиянды) және (немесе) қауіпті жұмыстар саласында, жерасты жұмыстарына еңбек шарттарын жасасу үшін, сондай-ақ халықтың декреттелген тобындағы адамдарды жұмысқа жіберу үшін медициналық қарсы көрсетілімдер тізбесін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрінің 2015 жылғы 22 мамырдағы № 379 бұйрығында "отит" термині "отит" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "отит" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
597. | офтальмология | офтальмология, офталмология | офтальмологияофтальмология, офталмологияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Офтальмология – көз аурулары, оларды анықтау, емдеу әдістері және олардан сақтану шараларын зерттейтін ілім; клиникалық медицинаның бір саласы. 2. Этимологиясы: еж. грек. ὀφθαλμός ophthalmos – көз + λόγος logos – ілім. 3. Әзербайжан: oftalmologiya 4. Қырғыз: офтальмология 5. Өзбек: oftalmologiya 6. Түрік: oftalmoloji 7. Ағылшын: ophthalmology 8. Испан: oftalmología 9. Неміс: augenheilkunde 10. Француз: ophtalmologie 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: 2012/2013 оқу жылына арналған республикалық бюджеттен қаржыландырылатын денсаулық сақтау саласында жоғары оқу орнынан кейінгі білімі бар мамандарды даярлауға арналған мемлекеттік білім беру тапсырысын орналастыру туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің м.а. 2012 жылғы 10 қыркүйектегі № 621 Бұйрығында "офтальмология" термині "офтальмология" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, бұл терминнің сәтті қазақша баламасы табылғанша "офтальмология" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
598. | пневмония | өкпенің қабынуы, пневмония | пневмонияөкпенің қабынуы, пневмонияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Өкпенің қабынуы, пневмония – өкпе ауруларының тобы, альвеолада, өкпе мен бронхиоланың аралық ұлпаларындағы қабыну үдерісімен сипатталады. 2. Этимологиясы: еж. гр. πνευμονία - «өкпе ауруы», еж. гр. πνεύμων - «өкпе» 3. Әзербайжан: аğciyər iltihabı 4. Қырғыз: өпкөнүн сезгениши, пневмония 5. Өзбек: zotiljam 6. Түрік: zatürree 7. Ағылшын: pneumonia 8. Испан: neumonía 9. Неміс: Lungenentzündung 10. Француз: pneumonie 11. Бекітілген нұсқасы: ошақты-қосылған пневмониялар - очагово-сливные пневмонии (2019) 12. Заңнамадағы қолданысы: "Жіті респираторлық вирустық инфекциялар, тұмау және олардың асқынулары (пневмония), менингококк инфекциясы, COVID-19 коронавирустық инфекциясы, желшешек, скарлатина кезінде санитариялық-эпидемияға қарсы, санитариялық-профилактикалық іс-шараларды ұйымдастыруға және жүргізуге қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптар" санитариялық қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің м.а. 2021 жылғы 27 мамырдағы № ҚР ДСМ -47 бұйрығында "пневмония" деп қолданылған. 13. Ұсыныстар: "пневмония" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "пневмония" нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде "өкпе қабынуы" деген нұсқада кездеседі. Біз "өкпе қабынуы" деген нұсқаны ұсынамыз. | +13 |
599. | кадык | өндіршек | кадыкөндіршекСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Өндіршек – жұтқыншақтан басталатын өңештің бойындағы шығыңқы ең үлкені қалқанша шеміршек (ерлерде көбірек кездеседі). 2. Этимологиясы: лат. prominentia laryngea 3. Әзербайжан: kadyk 4. Қырғыз: коко (кекиртек кокосу) 5. Өзбек: odam ato 6. Түрік: kadıköy 7. Ағылшын: adam's apple 8. Испан: nuez de adán 9. Неміс: adamsapfel 10. Француз: pomme d'adam 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
600. | дыхание растений | өсімдіктің тыныс алуы | дыхание растенийөсімдіктің тыныс алуыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Өсімдіктің тыныс алуы – фотосинтез барысында түзілген органикалық қосылыстардың оттектің қатысуымен тотыға ыдырап, әртүрлі биологиялық белсенді метаболиттер түзілуі мен тіршілікке қажет қуат бөліну процесі. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: bitki nəfəsi 4. Қырғыз: өсүмдүк деми 5. Өзбек: o'simliklar nafasi 6. Түрік: bitkilerin solunumu 7. Ағылшын: plant respiration 8. Испан: respiración de las plantas 9. Неміс: pflanzen atmen 10. Француз: respiration des plantes 11. Бекітілген нұсқасы: лекарственное растение - дәрілік өсімдік (2021) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "өсімдіктің тыныс алуы" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
601. | возрастание | өсу | возрастаниеөсуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Өсу – организмнің көлемі мен массасының біртіндеп ұлғаюы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: artan 4. Қырғыз: өсүү 5. Өзбек: o'sish 6. Түрік: artan 7. Ағылшын: increasing 8. Испан: acrecentamiento 9. Неміс: anwachsen 10. Француз: augmentation 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 30 маусымдағы №18-02/596 бұйрығы. Орманның өсу жағдайларына байланысты 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
602. | зона роста | өсу аймағы | зона ростаөсу аймағыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Өсу аймағы – тамырдың бөліну аймағынан соң келетін, өзі жұмсақ, түсі мөлдір, созылыңқы жасушалардан тұратын мөлшері онша үлкен емес бөлігі. 2. Этимологиясы: латын. zona "белдеу, аймақ" 3. Әзербайжан: böyümə zonası 4. Қырғыз: өсүү зонасы 5. Өзбек: o'sish zonasi 6. Түрік: büyüme bölgesi 7. Ағылшын: growth zone 8. Испан: zona de crecimiento 9. Неміс: wachstumszone 10. Француз: zone de croissance 11. Бекітілген нұсқасы: зона экологического риска - экологиялық қатер аймағы (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "өсу аймағы" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
603. | соматропный гормон | өсу гормоны (соматотропин) | соматропный гормонөсу гормоны (соматотропин)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Өсу гормоны – (соматотропин) гипофиз безінің алдыңғы бөлімінен түзіліп, ағзаның қалыпты өсуі мен зат алмасуды реттейді. 2. Этимологиясы: грек. sōma (sōmatos) – дене + tropos – бағыт. 3. Әзербайжан: böyümə hormonu 4. Қырғыз: өсүү гормону 5. Өзбек: o'sish gormoni 6. Түрік: büyüme hormonu 7. Ағылшын: somatotropic hormone 8. Испан: hormona somatotropica 9. Неміс: somatotropes hormon 10. Француз: hormone somatotrope 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "өсу гормоны" нұсқасын қолдаймыз. | +3 |
604. | желчный пузырь | өт қабы | желчный пузырьөт қабыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Өт қабы – ұзындығы 10-14 см, қабырғасы жұқа, алмұрт пішінді қалташық. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: öd kisəsi 4. Қырғыз: өт баштыгы 5. Өзбек: o't pufagi 6. Түрік: safrakesesi 7. Ағылшын: gallbladder 8. Испан: vesícula biliar 9. Неміс: Gallenblase 10. Француз: vésicule biliaire 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Тәулік бойы стационар жағдайларында емдеуді қажет етпейтін диагнозды анықтағанға дейін тәулік бойы стационардың қабылдау бөліміндегі емдік-диагностикалық іс-шаралар тізбесін бекіту туралы" заңда "өт қабы" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "желчный пузырь" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама матіндерінде "өт қабы" нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде "өт қабы", медицина сөздігінде "өтқап" деген нұсқада кездеседі. Біз "өт қабы" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
605. | палеоантропы | палеоантроптар | палеоантропыпалеоантроптарСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Палеоантроптар – архантроптардан соң және неоантроптардан бұрын болған, адамның екінші эволюциясы ретінде зерттелетін қазынды адамдардың ортақ атауы. 2. Этимологиясы: еж. гр. παλαιός [palaios] – "ежелгі" + гр. anthropos – "адам" 3. Әзербайжан: paleoantroplar 4. Қырғыз: палеоантроптор 5. Өзбек: paleoantroplar 6. Түрік: paleoantroplar 7. Ағылшын: paleoanthropes 8. Испан: paleoantropes 9. Неміс: paläoanthropen 10. Француз: paléoanthropes 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Жалпы білім беру ұйымдарына арналған жалпы білім беретін пәндердің, бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім деңгейлерінің таңдау курстарының үлгілік оқу бағдарламаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрінің 2022 жылғы 16 қыркүйектегі № 399 бұйрығына өзгерістер енгізу туралы" заңда "палеоантроптар" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "палеоантропы" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "палеоантроптар" нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде "ежелгі адамдар", экология, тарих сөздіктерінде "палеоантроптар" деп берілген. Біз "палеоантроптар" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
606. | панкреати́ческий сок | панкреатин сөлі | панкреати́ческий сокпанкреатин сөліСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Панкреатин сөлі – ұйқы безінен бөлінетін без. 2. Этимологиясы: грек. pankreas, pankreatos - ұйқы безі 3. Әзербайжан: pankreas suyu 4. Қырғыз: уйку безинин ширеси 5. Өзбек: oshqozon osti bezi sharbati 6. Түрік: pankreas suyu 7. Ағылшын: pancreatic juice 8. Испан: jugo pancreático 9. Неміс: pankreas-Saft 10. Француз: jus pancréatique 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Тәулік бойы стационар жағдайларында емдеуді қажет етпейтін диагнозды анықтағанға дейін тәулік бойы стационардың қабылдау бөліміндегі емдік-диагностикалық іс-шаралар тізбесін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 13 қарашадағы № ҚР ДСМ-192/2020 бұйрығында "панкреатикалық" термині қолданылған. 13. Ұсыныстар: "панкреати́ческий сок" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама матіндерінде "панкреатический - панкреатиялық" нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде "ұйқы безінің сөлі" деген нұсқада кездеседі. Берілген терминнің этимологиясын ескере отырып, "ұйқы безінің сөлі" деген нұсқаны ұсынамыз. | +5 |
607. | пародонтоз | парадонтоз | пародонтозпарадонтозСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Пародонтоз – тістерді қоршайтын ұлпалардың созылмалы ауруы. 2. Этимологиясы: грек. para - жанында + odus (odontos) - тіс 3. Әзербайжан: periodontal xəstəlik 4. Қырғыз: пародонт оорусу, парадонтоз 5. Өзбек: periodontal kasallik 6. Түрік: periodontal hastalık 7. Ағылшын: periodontal disease 8. Испан: periodontosis 9. Неміс: Parodontose 10. Француз: parodontite 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Темекі бұйымдарын, оның ішінде қыздырылатын темекісі бар бұйымдарды, қорқорға арналған темекіні, қорқор қоспасын, темекі қыздыруға арналған жүйелерді, тұтынудың электрондық жүйелерін және оларға арналған сұйықтықтарды сату жүзеге асырылатын орындарда жазба үшін темекі шегудің зияны туралы ескертуді бекіту туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 28 қазандағы № ҚР ДСМ-163/2020 бұйрығында "пародонтоз" термині қолданылған. 13. Ұсыныстар: "пародонтоз " термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "пародонтоз " нұсқасында кездеседі. Біз "пародонтоз " деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
608. | паразит | паразит | паразитпаразитСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Паразит – өзге ағзаны тұратын ортасы және қорегі ретінде пайдаланатын ағза. 2. Этимологиясы: грекше (parasitos) «арамтамақ» дегенді білдіреді 3. Әзербайжан: parazit 4. Қырғыз: мите 5. Өзбек: parazit 6. Түрік: parazit 7. Ағылшын: the parasite 8. Испан: parasite 9. Неміс: parasit 10. Француз: parasite 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2015 жылғы 26 ақпандағы №93 қаулысы. Инфекциялық және паразиттік аурулардың табиғи ошақтарының аумағы. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
609. | паразитарные болезни | паразиттік аурулар | паразитарные болезнипаразиттік ауруларСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Паразиттік аурулар – инвазиялық аурулар. 2. Этимологиясы: лат. parasītus "табақтас, арамтамақ" 3. Әзербайжан: parazitar xəstəliklər 4. Қырғыз: паразиттик оорулар 5. Өзбек: parazitar kasalliklar 6. Түрік: paraziter hastalıklar 7. Ағылшын: parasitic diseases 8. Испан: enfermedades parasitarias 9. Неміс: parasitäre Krankheiten 10. Француз: maladies parasitaires 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі шеңберінде емдеу кезінде стационарлық жағдайда мамандырылған медициналық көмек көрсетілетін инфекциялық, паразиттік аурулар және айналадағыларға қауіп төндіретін аурулардың тізбесін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің м.а. 2020 жылғы 28 қазандағы № ҚР ДСМ-162/2020 бұйрығында "паразиттік аурулар" термині қолданылады. 13. Ұсыныстар: "паразитарные болезни" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "паразиттік аурулар" нұсқасында кездеседі. Медицина сөздігінде "паразиттік аурулар" деген нұсқада кездеседі. Біз "паразиттік аурулар" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
610. | парасимпатическая нервная система | парасимпатикалық жүйке | парасимпатическая нервная системапарасимпатикалық жүйкеСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Парасимпатикалық жүйке – вегетативті жүйке жүйесінің бір бөлімі. 2. Этимологиясы: фр. parasympathique < грек. раrа - қасында, жанында + sympathēs - сезімтал, әсерленгіш + лат. nervus - сіңір, бұлшықет + еж. гр. σύστημα - құрастырылған, құрастыру, жасау 3. Әзербайжан: parasempatik sinir sistemi 4. Қырғыз: парасимпатикалык нерв системасы 5. Өзбек: parasempatik asab tizimi 6. Түрік: parasempatik sinir sistemi 7. Ағылшын: parasympathetic nervous system 8. Испан: sistema nervioso parasimpático 9. Неміс: parasympathisches Nervensystem 10. Француз: parasympathique 11. Бекітілген нұсқасы: вегетативтік нерв жүйесі - вегетативная нервная система (2017) 12. Заңнамадағы қолданысы: "Қазақстан Республикасында стационарлық жағдайларда медициналық көмек көрсету стандартын бекіту туралы" заңда "парасимпатикалық - парасимпатический" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "парасимпатическая нервная система" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "парасимпатикалық - парасимпатический, жүйке жүйесі - нервная система" нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде "парасимпатикалық жүйке жүйесi" деген нұсқада кездеседі. Біз "парасимпатикалық жүйке жүйесі" деген нұсқаны ұсынамыз. | -7 |
611. | паратгормон | паратгормон | паратгормонпаратгормонСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Паратгормон – қалқанша маңы бездерінен бөлініп, қандағы кальций мен фосфор мөлшерінің қалыпты болуын реттейтін гормон. 2. Этимологиясы: грек. para - жанында + лат. [glandula] thyroidea - қалқанша без + грек. hormao - қозғалтамын, қоздырамын 3. Әзербайжан: parathormon 4. Қырғыз: паратгормон 5. Өзбек: paratiroid gormoni 6. Түрік: parathistormon 7. Ағылшын: parathormone 8. Испан: parathormona 9. Неміс: Parathormon 10. Француз: hormone parathyroïdienne 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Қазақстан Республикасында нефрологиялық көмек көрсетуді ұйымдастыру стандартын бекіту туралы" заңда "паратгормон" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "паратгормон" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "паратгормон " нұсқасында кездеседі. Биология, медицина сөздіктерінде "паратгормон" деген нұсқада кездеседі. Біз "паратгормон" деген нұсқаны қолдаймыз. | +11 |
612. | паротит | паротит | паротитпаротитСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Паротит – шыкшыт безінің қабынуынан болатын жұқпалы ауру. 2. Этимологиясы: грек. parotís — құлақ жанындағы ісік, pará — жанында, қасында + ús, otós — құлақ 3. Әзербайжан: parotit 4. Қырғыз: паротит оорусу, паротит 5. Өзбек: parotit 6. Түрік: kabakulak 7. Ағылшын: mumps 8. Испан: parotiditis 9. Неміс: Parotitis 10. Француз: parotidite 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Қарсы профилактикалық егулер жүргізілетін инфекциялық аурулармен ауыратын науқастарға қатысты санитариялық-эпидемияға қарсы және санитариялық-профилактикалық іс-шараларды ұйымдастыруға және өткізуге қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптар" санитариялық қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2021 жылғы 2 ақпандағы № ҚР ДСМ-13 бұйрығында "паротит" термині қолданылған. 13. Ұсыныстар: "паротит" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "паротит" нұсқасында кездеседі. Медицина сөздігінде "паротит" деген нұсқада кездеседі. Біз "паротит" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
613. | партеногенез | партеногенез, партенгенез | партеногенезпартеногенез, партенгенезСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Партеногенез – жыныс жасушаларының қосылуынсыз жаңа ағзаның дамуы, аналық жыныс мүшелері ұрықтанбай-ақ дамитын жынысты көбею формасы. 2. Этимологиясы: көне грек. παρθένος "кіршіксіз, бұзылмаған, соны", γένεσις "пайда болу, туу" 3. Әзербайжан: partenogenez 4. Қырғыз: партеногенез 5. Өзбек: partenogenez 6. Түрік: partenogenezis 7. Ағылшын: parthenogenesis 8. Испан: partenogénesis 9. Неміс: parthenogenese 10. Француз: parthénogenèse 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "партеногенез" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
614. | парфокальное расстояние | парфокалдық арақашықтық | парфокальное расстояниепарфокалдық арақашықтықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Парфокалдық арақашықтық – микроскоптағы препарат пен объективтің қондырылатын орны арасындағы арақашықтық. 2. Этимологиясы: ағ. parfocal - фокус қашықтығы өзгерген кезде фокусты сақтау. 3. Әзербайжан: parfokal məsafə 4. Қырғыз: парфокалдык аралык 5. Өзбек: parfokal masofa 6. Түрік: parfokal mesafe 7. Ағылшын: parfocal distance 8. Испан: distancia parfocal 9. Неміс: parfokale entfernung 10. Француз: distance parthocale 11. Бекітілген нұсқасы: расстояние - арақашықтық (2021) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген термин заңнамада қолданыста жоқ, терминкоммен бекітілмеген. Сол себептен осы нұсқаны қолдаймыз. | -7 |
615. | синдром Пархона | Пархон синдромы | синдром ПархонаПархон синдромыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Пархон синдромы – антидиурездік гормонның және вазопрессияның дұрыс емес секрецииясынан пайда болатын аса сирек кездесетін аурудың түрі. 2. Этимологиясы: көне грек. συνδρομή "ағу, топталу", академик К.Пархонның құрметіне қойылған атау 3. Әзербайжан: Parchon sindromu 4. Қырғыз: Пархон синдрому 5. Өзбек: Parxon sindromi 6. Түрік: Parchon sendromu 7. Ағылшын: Parkhon syndrome 8. Испан: síndrome de Parchon 9. Неміс: Parchon-Syndrom 10. Француз: syndrome de Parkhon 11. Бекітілген нұсқасы: синдром внезапной смерти - кенеттен өлу синдромы (2019) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "Пархон синдромы" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
616. | пассивная деполяризация | пассивті деполяризация | пассивная деполяризацияпассивті деполяризацияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Пассивті деполяризация – мембрана арқылы әлсіз шығаберіс бағыттағы (анод – ішінде, катод – сыртында) электр тогы өткенде пайда болады. 2. Этимологиясы: лат. passivus «сезімтал; пассивті, енжар» + лат. de - болымсыз демеулік шылау, polarisatio - поляризация 3. Әзербайжан: passiv depolarizasiya 4. Қырғыз: пассивдүү деполяризация 5. Өзбек: passiv depolarizatsiya 6. Түрік: pasif depolarizasyon 7. Ағылшын: passive depolarization 8. Испан: despolarización pasiva 9. Неміс: passive depolarisation 10. Француз: dépolarisation passive 11. Бекітілген нұсқасы: деполяризация - үйексіздендіру (хим.) (2006), поляризация - полярлану (2018) 12. Заңнамадағы қолданысы: "Қазақстан Республикасында стационарлық жағдайларда медициналық көмек көрсету стандартын бекіту туралы" заңда "Жүрекшелердің уақытынан бұрын полюссізденуі" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "деполяризация" термині физика және астрономия сөздігінде "полярсыздандыру", энергетика сөздігінде "полярсыздану, полярсыздандыру", электроника, радиотехника және байланыс сөздігінде "полярсыздау", химия сөздігінде "полярланбау", биология сөздігінде "үйексiздену" деп берілген. Заңнамада "полюссіздену" деп қолданылады. "Поляризация" термині "полярлану" деп бекітілген. Сондықтан "полярсыздану" деген нұсқаны дұрыс деп санаймыз. | -7 |
617. | пектиновые вещества | пектинді заттар, пектинді заттектер | пектиновые веществапектинді заттар, пектинді заттектерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Пектинді заттар – негізінен галактурон қышқылының қалдықтарынан түзілген полисахаридтер. 2. Этимологиясы: көне грек. πηκτός "оралған, тоңазыған" 3. Әзербайжан: pektin maddələri 4. Қырғыз: пектиндик заттар 5. Өзбек: pektin moddalari 6. Түрік: pektin maddeleri 7. Ағылшын: pectin substances 8. Испан: sustancias pectinas 9. Неміс: pektinstoffe 10. Француз: pectine 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "пектинді заттар" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
618. | пеллагра | пеллагра | пеллаграпеллаграСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Пеллагра – pр (никотин кышқылы) жетіспеуінен болатын ауру. 2. Этимологиясы: итал. pelle - тері + agra - қатпарлы 3. Әзербайжан: pellagra 4. Қырғыз: пеллагра 5. Өзбек: pellagra 6. Түрік: pellagra 7. Ағылшын: pellagra 8. Испан: pelagra 9. Неміс: Pellagra 10. Француз: pellagre 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Қазақстан Республикасында стационарлық жағдайларда медициналық көмек көрсету стандартын бекіту туралы" заңда "пеллагра" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "пеллагра " термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "пеллагра" нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде "пеллагра" деген нұсқада кездеседі. Біз "пеллагра" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
619. | пептидогликаны | пептидогликандар | пептидогликаныпептидогликандарСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Пептидогликандар – ацетилглюкозамин мен N-Ацетилмурам қышқылының гетерополимері, механикалық функцияларды орындайтын бактериялардың жасуша қабырғасының маңызды компоненті. 2. Этимологиясы: латын. peptidoglycans "ішек қоқысы" 3. Әзербайжан: peptidoglikanlar 4. Қырғыз: пептидогликандар 5. Өзбек: peptidoglikanlar 6. Түрік: peptidoglikanlar 7. Ағылшын: peptidoglycans 8. Испан: peptidoglicanos 9. Неміс: peptidoglykane 10. Француз: peptidoglycanes 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "пептидогликандар" нұсқасын қолдаймыз. | +5 |
620. | перистальтика | перистальтика, толқи қимылдау | перистальтикаперистальтика, толқи қимылдауСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Перистальтика – қуыс түтіктәрізді мүшелердің (ішек, асказан, зәрағар және т.б.) қабырғаларының ішіндегі заттардың шығу тесігіне қозғалуына мүмкіндік беретін толқын тәрізді жиырылуы. 2. Этимологиясы: грек. peristaltikos - қысылған, қысатын 3. Әзербайжан: peristaltika 4. Қырғыз: перистальтика 5. Өзбек: peristaltika 6. Түрік: peristaltizm 7. Ағылшын: peristalsis 8. Испан: peristalsis 9. Неміс: Peristaltik 10. Француз: péristaltisme 11. Бекітілген нұсқасы: антиперистальтика (мед.) - антиперистальтика (2005) 12. Заңнамадағы қолданысы: "Денсаулық сақтау ұйымдарын медициналық бұйымдармен жарақтандынрудың ең төмен стандарттарын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 29 қазандағы № ҚР ДСМ-167/2020 бұйрығына өзгерістер енгізу туралы" заңда "перистальтика" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "перистальтика" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "перистальтика" нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде "толқымалы жиырылу" деген нұсқада кездеседі. Біз "перистальтика" деген нұсқаны ұсынамыз. | +11 |
621. | перитонеальный диализ | перитонеалдық диализ | перитонеальный диализперитонеалдық диализСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Перитонеалдық диализ – қанды тазарту іш қуысында перитонеум арқылы жүретін терапияның бір түрі. 2. Этимологиясы: латын. peritoneum "іш қуысы" 3. Әзербайжан: peritoneal dializ 4. Қырғыз: перитонеалдык диализ 5. Өзбек: peritoneal dializ 6. Түрік: periton diyalizi 7. Ағылшын: peritoneal dialysis 8. Испан: diálisis peritoneal 9. Неміс: peritonealdialyse 10. Француз: dialyse péritonéale 11. Бекітілген нұсқасы: диализ - диализ (2018) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "перитонеалдық диализ" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
622. | пестициды | пестицидтер | пестицидыпестицидтерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Пестицидтер – мәдени өсімдіктерді зиянкестерден, паразиттерден, арамшөптерден, аурулардан және микроорганизмдерден қорғау үшін қолданатын барлық химиялық қосылыстар. 2. Этимологиясы: латын. pestis "жұқпалы ауру", caedo "өлтіремін" 3. Әзербайжан: pestisidlər 4. Қырғыз: пестициддер 5. Өзбек: pestitsidlar 6. Түрік: pestisitler 7. Ағылшын: pesticides 8. Испан: plaguicidas 9. Неміс: pestizide 10. Француз: pesticides 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "пестицидтер" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
623. | пиелонефрит | пиелонефрит | пиелонефритпиелонефритСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Пиелонефрит – бүйрек түбегінің, тостақшасының, паренхимасының көбіне түрлі бактериялардан немесе ішек таяқшасынан туындайтын қабынуы. 2. Этимологиясы: көне грек. πύέλός "тостаған, ағаш астау", νεφρός "бүйрек" 3. Әзербайжан: piyelonefrit 4. Қырғыз: пиелонефрит 5. Өзбек: piyelonefrit 6. Түрік: piyelonefrit 7. Ағылшын: pyelonephritis 8. Испан: pielonefritis 9. Неміс: pyelonephritis 10. Француз: pyélonéphrite 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "пиелонефрит" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
624. | пиноцитоз | пиноцитоз, сұйықжұту | пиноцитозпиноцитоз, сұйықжұтуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Пиноцитоз – жасушаның плазмолемма арқылы қоршаған ортадан сұйық затты немесе ерітіндіні нәзік-микроскопиялық мөлшердегі көпіршіктер түрінде сіңіру процесі. 2. Этимологиясы: еж. гр. πίνω - ішемін, сіңіремін және kytos (κύτος) - кең ыдыс, жасуша 3. Әзербайжан: pinositoz 4. Қырғыз: пиноцитоз 5. Өзбек: pinotsitoz 6. Түрік: pinositoz 7. Ағылшын: pinocytosis 8. Испан: pinocitosis 9. Неміс: pinocytose 10. Француз: pinocytose 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: биология сөздігінде "сұйықжұту", ауыл шаруашылығы сөздігінде "қарбу, пиноцитоз" деп берілген. "Сұйықжұту" термині дұрыс емес. Бұл екі сөз біріктіруге келмейді. Сондықтан "пиноцитоз" нұсқасының қалғаны дұрыс деп ойлаймыз. | +13 |
625. | пиримидиновые основания | пиримидиндік негіз | пиримидиновые основанияпиримидиндік негізСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Пиримидиндік негіз – урацил, тимин, цитозин сияқты нуклеин қышқылдарының құрамына кіретін, пиримидин ядросында әр түрлі орналасуымен және сипатымен ерекшеленетін пиримидин туындылары. 2. Этимологиясы: C4N2H4, 1,3- немесе м-диазин, миазин атауларынан біріккен сөз 3. Әзербайжан: pirimidin bazası 4. Қырғыз: пиримидин негизи 5. Өзбек: pirimidin asosi 6. Түрік: pirimidin tabanı 7. Ағылшын: pyrimidine base 8. Испан: base de pirimidina 9. Неміс: pyrimidinbasis 10. Француз: base pyrimidine 11. Бекітілген нұсқасы: патриотическая основа - отансүйгіштік негіз (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "пиримидиндік негіз" нұсқасын қолдаймыз. | +3 |
626. | плазмаферез | плазмаферез | плазмаферезплазмаферезСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Плазмаферез – түрлі аурулардың дамуына ықпал ететін қандағы патологиялық өнімдерді жойып, қанды тазарту үшін қолданылатын, қанды уытты заттардан тазартатын арнайы процедура. 2. Этимологиясы: көне грек. πλάσμα "(қанның) сұйық бөлшегі", ἀφαίρεσις "алып тастау, жұлу" 3. Әзербайжан: plazmaferez 4. Қырғыз: плазмаферез 5. Өзбек: plazmaferez 6. Түрік: plazmaferez 7. Ағылшын: plasmapheresis 8. Испан: plasmaféresis 9. Неміс: plasmapherese 10. Француз: plasmaphérèse 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "плазмаферез" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
627. | плазмодесма | плазмодесма | плазмодесмаплазмодесмаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Плазмодесма – өсімдіктердің көршілес жасушаларын қосатын цитоплазмалық көпірше. 2. Этимологиясы: грек. plásma – "жапсырылған, дайындалған" + desmós – "байланыс" 3. Әзербайжан: plazmodezma 4. Қырғыз: плазма алмашуу 5. Өзбек: plazmodesma 6. Түрік: plazmodezma 7. Ағылшын: plasmodesma 8. Испан: plasmodesma 9. Неміс: plasmodesma 10. Француз: plasmodesma 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "плазмодесма" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде де кездеспейді. Биология сөздігінде "плазмодесма" деген нұсқада кездеседі. Біз "плазмодесма" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
628. | плазмолемма | плазмолемма | плазмолеммаплазмолеммаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Плазмолемма – жасуша протоплазмасын қоршаған ортадан бөліп тұратын және зат алмасу, тасымалдау секілді рецепторлық қызмет түрлерін атқаратын жасуша қабықшасы. Сонымен қатар бұл – гипертониялық ерітіндідегі жасуша қабырғасынан протопласттың бөлінуі. 2. Этимологиясы: плазмолиз (ежелгі грек тілінен алынған (πλάσμα) «мүсінделген, безендірілген» және (λύσις) «ыдырау» деген сөздерден жасалған. 3. Әзербайжан: plazmolemma 4. Қырғыз: плазмолемма 5. Өзбек: plazmolemma 6. Түрік: plazmolemma 7. Ағылшын: plasmolemma 8. Испан: plasmolemma 9. Неміс: plasmolemma 10. Француз: plasmolemme 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: көрсетілген анықтамаға қарап және сөздің этимологиясын ескере келе «плазмолемма» терминін қолдануды ұсынамыз. | +13 |
629. | пластиды | пластидтер | пластидыпластидтерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Пластидтер – өсімдіктерде, балдырларда болатын, екі-төрт мембранасы, өзіндік геномы мен ақуыз синтездейтін аппараты бар жартылай автономды органеллалар. 2. Этимологиясы: көне грек. πλαστός "түзейтін" 3. Әзербайжан: plastidlər 4. Қырғыз: пластидтер 5. Өзбек: plastidlar 6. Түрік: plastidler 7. Ағылшын: plastides 8. Испан: plastidios 9. Неміс: plastiden 10. Француз: plastides 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "пластидтер" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
630. | плюрипотентность | плюрипотенттілік | плюрипотентностьплюрипотенттілікСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Плюрипотенттілік – ересек адамның бағаналы жасушаларының кез келген түрін түзу қабілеті. 2. Этимологиясы: плюрипотенттілік латынша (pluralis) «көпше», (potentia) «күш» дегенді білдіреді. Биологиялық жүйелерде бұл термин жасуша биологиясы мен биологиялық қосылыстарға қатысты болып келеді. 3. Әзербайжан: pluripotentlik 4. Қырғыз: плурипотенция 5. Өзбек: pluripotentlik 6. Түрік: pluripotency 7. Ағылшын: pluripotency 8. Испан: pluripotencia 9. Неміс: pluripotenz 10. Француз: pluripotence 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: көрсетілген анықтамаға қарап және сөздің этимологиясын ескере келе «плюрипотенттілік» терминін қолдануды ұсынамыз. | +11 |
631. | позитронно-эмиссионная томография (ПЭТ) | позитронды-эмиссиялық томография (ПЭТ) | позитронно-эмиссионная томография (ПЭТ)позитронды-эмиссиялық томография (ПЭТ)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Позитронно-эмиссионная томография (ПЭТ) – бұл адамның немесе жануарлардың ішкі мүшелерін зерттеуге арналған радионуклидтік томографиялық әдіс. 2. Этимологиясы: "позитрон" сөзі латынша (positivus)" оң", (positus) "қойылған" дегенді білдіреді. "Эмиссия" сөзі латынша (emissio) "шығару", "бөлу" дегенді білдіреді. "томография" ежелгі грек тіліндегі (τομή) "қима" және (γράφω) "жазу" деген сөздерден шыққан. 3. Әзербайжан: pozitron emissiya tomoqrafiyası (PET) 4. Қырғыз: позитрон-эмиссиялык томография (ПЭТ) 5. Өзбек: pozitron emissiya tomografiyasi (PET) 6. Түрік: pozitron emisyon tomografisi (PET) 7. Ағылшын: positron emission tomography (PET) 8. Испан: tomografía por emisión de positrones (PET) 9. Неміс: positronen-emissions-tomographie (PET) 10. Француз: tomographie par émission de positrons (TEP) 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2023 жылғы 10 қаңтардағы №6 бұйрығы. Позитрондық-эмиссиялық томография (бұдан әрі – ПЭТ) 13. Ұсыныстар: көрсетілген анықтамаға қарап және сөздің ҚР Заңнамалық құжаттарында қолданылуын ескере келе «позитрондық-эмиссиялық томография» терминін қолдануды ұсынамыз. | +11 |
632. | полидипсия | полидипсия | полидипсияполидипсияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Полидипсия – бұл сұйықтықты шамадан тыс тұтыну пайда болатын балалар мен ересектерде болатын патологиялық жағдай 2. Этимологиясы: ежелгі грек тіліндегі (πολύς) "мол" және (δί 三α) "шөлдеу" деген сөздерден шыққан. Полидипсия - табиғи емес күшті, тоқтаусыз шөлдеумен сипатталады. 3. Әзербайжан: polidipsiya 4. Қырғыз: полидипсия 5. Өзбек: polidipsiya 6. Түрік: polidipsi 7. Ағылшын: polydipsia 8. Испан: polidipsia 9. Неміс: polydipsie 10. Француз: polydipsie 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: көрсетілген анықтамаға қарай отырып және сөздің этимологиясын ескере келе «полидипсия» терминін қолдануды ұсынамыз. | +13 |
633. | полиплоидия | полиплоидия | полиплоидияполиплоидияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Полиплоидия – геномды мутациялардың нәтижесінде ағза жасушаларында хромосомалар санының еселеніп көбею құбылысы. 2. Этимологиясы: грек. polýploos "көп еселі, дүркін-дүркін", éidos "түр" 3. Әзербайжан: poliploidiya 4. Қырғыз: полиплоидия 5. Өзбек: poliploidiya 6. Түрік: poliploidi 7. Ағылшын: polyploidy 8. Испан: poliploidía 9. Неміс: polyploidie 10. Француз: polyploïdie 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "полиплоидия" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
634. | полиурия | полиурия | полиурияполиурияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Полиурия – ағзада зәр түзілуінің көбею жағдайы. Полируияға шалдыққан ересектерде күнделікті 1000-1500 мл. норманың орнына денеден 1800-2000 мл.-ден астам, кейде 3 л.-ден астам зәр шығарылуы мүмкін. 2. Этимологиясы: полиурия ежелгі грек тіліндегі (πολυ) «көп» және (¡ορον) «зәр», «зәрдің көбеюі» дегенді білдіреді. 3. Әзербайжан: poliuriya 4. Қырғыз: полиурия 5. Өзбек: poliuriya 6. Түрік: poliüri 7. Ағылшын: polyuria 8. Испан: poliuria 9. Неміс: polyurie 10. Француз: polyurie 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: көрсетілген анықтамаға қарап және сөздің этимологиясын ескере келе берілген нұсқада қолдануды ұсынамыз. | +13 |
635. | полиэмбриония | полиэмбриония, көпұрықтылық | полиэмбрионияполиэмбриония, көпұрықтылықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Полиэмбриония – жануарлардың бойында бір зиготадан бірнеше эмбрионның дамуы немесе өсімдіктерде бір тұқымда бірнеше эмбрионның пайда болуы кезінде организмдердің жыныссыз көбею тәсілі. 2. Этимологиясы: грекше ( πολύς) "көп" және (ἔμβρυον) "эмбрион" деген сөздерден шыққан. 3. Әзербайжан: polyembrioniya 4. Қырғыз: полиэмбриония 5. Өзбек: poliembrioniya 6. Түрік: polyembriyoni 7. Ағылшын: polyembryonia 8. Испан: polyembrionium 9. Неміс: polyembryonie 10. Француз: polyembryonia 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: көрсетілген анықтамаға қарап және сөздің этимологиясын ескере келе «полиэмбриония» сөзін термин ретінде қолдануды ұсынамыз. | +13 |
636. | популяция | популяция, жеке түр | популяцияпопуляция, жеке түрСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Популяция, жеке түр – белгілі бір жерлерде ұзақ уақыт мекендейтін бір түрдің жиынтығы. 2. Этимологиясы: латынша populus "халық", "тұрғын халық" дегенді білдіреді. 3. Әзербайжан: populyasiya 4. Қырғыз: популяция 5. Өзбек: populyatsiya 6. Түрік: nüfus 7. Ағылшын: population 8. Испан: población 9. Неміс: bevölkerung 10. Француз: population 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрінің м.а. 2021 жылғы 31 наурыздағы №79 бұйрығы. Су айдындарына балық жіберу – өз өсімін өзі молайтатын популяцияларды жасау, балықтардың бағалы, сирек кездесетін және жойылып кету қаупі төнген түрлерін сақтау. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген "популяция" нұсқасын термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
637. | постэмбриональное развитие | постэмбрионды даму | постэмбриональное развитиепостэмбрионды дамуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Постэмбриондық даму – жануарлар ағзаларының қабықтан шыққаннан кейінгі немесе жыныстық жетілуге дейінгі даму кезеңі. 2. Этимологиясы: лат. post – «кейін» + еж. гр. ἔμβρυον – «құрсақтағы ұрық, ұрық» 3. Әзербайжан: postembrionik inkişaf 4. Қырғыз: постэмбриондук өөрчүү 5. Өзбек: postembrion rivojlanish 6. Түрік: postembriyonal gelişim 7. Ағылшын: postembryonic development 8. Испан: desarrollo postembrionario 9. Неміс: postembryonale Entwicklung 10. Француз: développement post-embryonnaire 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "постэмбриональное развитие" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде кездеспейді. Биология сөздігінде "постэмбриондық даму", медицина сөздігінде "эмбриогенезден кейінгі даму" деп берілген. Біз "постэмбриондық даму" деген нұсқаны қолдаймыз. | +3 |
638. | пресинтетический период | пресинтездік кезең, пресинтетикалық кезең | пресинтетический периодпресинтездік кезең, пресинтетикалық кезеңСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Пресинтетикалық кезең – жасушада құрылыс материалының (көмірсу, май және белок) синтезделуі негізінде жаңадан пайда болған жас жасушаның өсіп, аналық жасушаның мөлшеріне жету кезеңі. 2. Этимологиясы: көне грек. συνθετικός "байланыстырушы, қосушы", περίοδος "шеңбер, айналым" 3. Әзербайжан: presintetik dövr 4. Қырғыз: пресинтетикалык мезгил 5. Өзбек: presintetik davr 6. Түрік: presentetik dönem 7. Ағылшын: presynthetic period 8. Испан: período presintético 9. Неміс: presinthetische periode 10. Француз: période présynthétique 11. Бекітілген нұсқасы: генеративно-синтетический метод – генератив-синтетикалық әдіс (2020), период полураспада – жартылай ыдырау кезеңі (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "пресинтетикалық кезең" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
639. | реакция преципитации | преципитация реакциясы | реакция преципитациипреципитация реакциясыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Преципитация реакциясы – антиденемен молекулярлы-антигеннің кешені қалыптасып тұнбаға түсу реакциясы. 2. Этимологиясы: лат. (praecipitatio) "тез құлдырау" дегенді білдіреді. 3. Әзербайжан: çökmə reaksiyası 4. Қырғыз: чөкмө реакция 5. Өзбек: cho'kma reaktsiyasi 6. Түрік: çökeltme tepkimesi 7. Ағылшын: precipitation reaction 8. Испан: reacción de precipitación 9. Неміс: präzipitationsreaktion 10. Француз: präzipitationsreaktion 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2020 жылғы 30 желтоқсандағы №413 бұйрығы. Инфекциялық анемияға сынауға арналған диффузиялық преципитациялау реакциясы. 13. Ұсыныстар: көрсетілген анықтамаға қарап және сөздің этимологиясын ескере келе «преципитация реакциясы» терминін қолдануды ұсынамыз. | +13 |
640. | преципитация | преципитация, тұндыру, шөгу | преципитацияпреципитация, тұндыру, шөгуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Преципитация – ерітілген антигеннің антиденемен әрекеттескен кезіндегі тұнбаға түсу феномені. 2. Этимологиясы: лат. praecipitatio – жылдам құлдырау 3. Әзербайжан: çöküntü 4. Қырғыз: преципитация 5. Өзбек: cho'kma 6. Түрік: çökeltme 7. Ағылшын: precipitation 8. Испан: precipitacion 9. Неміс: präzipitation 10. Француз: précipitation 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Ветеринария саласындағы мемлекеттік монополия субъектісі өндіретін және (немесе) өткізетін жұмыстардың, көрсетілетін қызметтердің бағаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 12 маусымдағы №7-1/529 бұйрығына өзгеріс енгізу туралы" заңда "Инфекциялық анемияға сынауға арналған диффузиялық преципитациялау реакциясы" деп берілген. 13. Ұсыныстар: медицина сөздігінде "преципитация, шөгу", ауыл шаруашылығы сөздігінде "тұндыру" деп берілген. Заңнамада "преципитация" деп қолданылады. Сондықтан осы нұсқамен келісеміз. | +13 |
641. | продуценты | продуценттер | продуцентыпродуценттерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Продуценттер – қоршаған ортадағы бейорганикалық заттардан фотосинтез үдерісі нәтижесінде органикалық зат түзетін ағзалар; химиялық ракциялар барысында босайтын энергияларды немесе сәуле энергиясын пайдалана отырып органикалық емес қоспалардан органикалық заттарды синтездеуші ағзалар. 2. Этимологиясы: латынша producens "жасаушы" дегенді білдіреді. 3. Әзербайжан: istehsalçılar 4. Қырғыз: өндүрүүчүлөр 5. Өзбек: ishlab chiqaruvchilar 6. Түрік: üreticiler 7. Ағылшын: producers 8. Испан: productores 9. Неміс: produzenten 10. Француз: producteurs 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Еуразиялық экономикалық комиссия Алқасының 2017 жылғы 28 ақпандағы № 5 ұсынымы. штамм-продуценттер, соның ішінде ферменттер, ашытқылар, биологиялық белсенді қоспалар. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
642. | прокариоты | прокариоттар | прокариотыпрокариоттарСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Прокариоттар – мөлшері өте кішкентай, ұзындығы 1-10 мкм құрайтын, қалыптасқан ядросы және хромосомалары болмайтын микроағзалар. 2. Этимологиясы: грек. πρό "дейін"; κάρυον "ядро" 3. Әзербайжан: prokaryotlar 4. Қырғыз: прокариот 5. Өзбек: prokaryotlar 6. Түрік: prokaryot 7. Ағылшын: prokaryotes 8. Испан: procariotas 9. Неміс: prokaryoten 10. Француз: procaryote 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "прокариоттар" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
643. | промотор | промотор | промоторпромоторСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Промотор – ДНҚ нуклеотидінің реттілігі және РНҚ-полимераза арқылы транскрипцияны бастауға арналған тіреуіш. 2. Этимологиясы: ағылш. (promoter) "жылжыту, жәрдемдесу" деген мәндегі сөзден шыққан. 3. Әзербайжан: promotor 4. Қырғыз: промотор 5. Өзбек: promoter 6. Түрік: promotör 7. Ағылшын: promoter 8. Испан: promotor 9. Неміс: promotor 10. Француз: promoteur 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: көрсетілген анықтамаға қарап және сөздің этимологиясын ескере келе «промотор» терминін қолдануды ұсынамыз. | +13 |
644. | простагландины | простагландиндер | простагландиныпростагландиндерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Простагландиндер – белсенді дәрі-дәрмек қасиеті бар простан қышқылының туындысы. 2. Этимологиясы: лат. glandula prostatica «қуық асты безі». 3. Әзербайжан: prostaglandinlər 4. Қырғыз: простагландиндер 5. Өзбек: prostaglandinlar 6. Түрік: prostaglandinler 7. Ағылшын: prostaglandins 8. Испан: prostaglandinas 9. Неміс: prostaglandinnen 10. Француз: prostaglandines 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: көрсетілген анықтамаға қарап және сөздің этимологиясын ескере келе берілген нұсқада қолдануды ұсынамыз. | +13 |
645. | протеинкиназа | протеинкиназа | протеинкиназапротеинкиназаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Протеинкиназа – бұл екі түрде бола алатын жасушаішілік фермент. 2. Этимологиясы: "проте" сөзі еж. гр. (protos) "бірінші, бастапқы" және "инкиназа" сөзі гр. (kinéo) "жылжыту" деген сөздердің бірігуінен жасалған. 3. Әзербайжан: protein kinaz 4. Қырғыз: белок киназа 5. Өзбек: protein kinaz 6. Түрік: protein kinaz 7. Ағылшын: protein kinase 8. Испан: proteína quinasa 9. Неміс: proteinkinase 10. Француз: protéine kinase 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: көрсетілген анықтамаға қарап және сөздің этимологиясын ескере келе берілген нұсқада қолдануды ұсынамыз. | +13 |
646. | протеолитические ферменты (протеазы) | протеолитикалық ферменттер (протеаздар) | протеолитические ферменты (протеазы)протеолитикалық ферменттер (протеаздар)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Протеолитикалық ферменттер (протеаздар) – белоктар, пептид-гидролазалар, ақуыздар мен пептидтердегі аминқышқылдары арасындағы пептидтік байланыстарды ыдырататын гидролаз класындағы ферменттер. 2. Этимологиясы: грек. prótos "алғышқы, маңызды" 3. Әзербайжан: proteolitik fermentlər (proteazlar) 4. Қырғыз: протеолитикалык ферменттер (протеаздар) 5. Өзбек: proteolitik fermentlar (proteazlar) 6. Түрік: proteolitik enzimler (proteazlar) 7. Ағылшын: proteolytic enzymes (proteases) 8. Испан: enzimas proteolíticas (proteasas) 9. Неміс: proteolytische enzyme (proteasen) 10. Француз: enzymes protéolytiques (protéases) 11. Бекітілген нұсқасы: фермент - фермент (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "протеолитикалық ферменттер (протеаздар)" нұсқасын қолдаймыз. | +1 |
647. | протромбин | протромбин | протромбинпротромбинСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Протромбин – қан плазмасының құрамында болып, қанның ұюына катысатын күрделі нәруыз. 2. Этимологиясы: лат. pro - алдында + грек. trombos - ұйысқан 3. Әзербайжан: protrombin 4. Қырғыз: протромбин 5. Өзбек: protrombin 6. Түрік: Protrombin 7. Ағылшын: prothrombin 8. Испан: protrombina 9. Неміс: Prothrombin 10. Француз: prothrombine 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Тәулік бойы стационар жағдайларында емдеуді қажет етпейтін диагнозды анықтағанға дейін тәулік бойы стационардың қабылдау бөліміндегі емдік-диагностикалық іс-шаралар тізбесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 13 қарашадағы № ҚР ДСМ-192/2020 бұйрығнда "протромбин" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "протромбин" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "протромбин" нұсқасында кездеседі. Биология және медицина сөздіктерінде "протромбин" деген нұсқада кездеседі. Біз "протромбин" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
648. | псориаз | псориаз, қабыршақты теміреткі | псориазпсориаз, қабыршақты теміреткіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Псориаз – терінің созылмалы ауруы, көбінесе шынтаң, тізе және бел зақымданады. 2. Этимологиясы: гр. ψωρίασις - қышу, қышыма 3. Әзербайжан: Psoriasis 4. Қырғыз: себептери 5. Өзбек: psoriaz 6. Түрік: sedef hastalığı 7. Ағылшын: psoriasis 8. Испан: psoriasis 9. Неміс: Psoriasis 10. Француз: psoriasis 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Батыс Қазақстан облыстық мәслихатының 2020 жылғы 30 қыркүйектегі № 38-3 "Азаматтардың жекелеген санаттарына амбулаториялық емделу кезінде тегін және жеңілдікті шарттармен дәрілік заттар, медициналық бұйымдар және мамандандырылған емдік өнімдерді қосымша беру туралы" шешіміне өзгерістер мен толықтыру енгізу туралы Батыс Қазақстан облыстық мәслихатының 2023 жылғы 27 қазандағы № 7-6 шешімінде "псориаз" термині қолданылған. 13. Ұсыныстар: "Псориаз" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "псориаз" нұсқасында кездеседі. Медицина сөздігінде "теңге қотыр" деген нұсқада кездеседі. Біз "псориаз" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
649. | пуриновая основа | пуриндік негіз, пурин негіздері | пуриновая основапуриндік негіз, пурин негіздеріСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Пуриндік негіз – нуклеин қышқылдарының құрамына кіретін аденин, гуанин; азот алмасуының өніміне жататын зәр қышқылы; кофеин, теобромин сияқты дәрілік заттар жататын органикалық табиғи қосылыстар, пурин туындылары. 2. Этимологиясы: purine, латын. purus "таза", -in(e) "тәрізді, ұқсас" 3. Әзербайжан: purin bazası 4. Қырғыз: пурин негизи 5. Өзбек: purin asoslari 6. Түрік: pürin tabanı 7. Ағылшын: purine base 8. Испан: base de purina 9. Неміс: purinbasis 10. Француз: base purine 11. Бекітілген нұсқасы: практическая основа - практикалық негіз (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "пуриндік негіз" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
650. | радикулит | радикулит, құяң | радикулитрадикулит, құяңСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Радикулит – жұлын жүйкесі тамыршаларының зақымдануына байланысты туындайтын ауру. 2. Этимологиясы: лат. radicula - түбіршік, түбіртек 3. Әзербайжан: radikulit 4. Қырғыз: siyatik vardı 5. Өзбек: siyatik 6. Түрік: siyatik 7. Ағылшын: sciatica 8. Испан: radiculitis 9. Неміс: Radikulitis 10. Француз: radiculite 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Ауыр жұмыстар, еңбек жағдайлары зиянды (ерекше зиянды) және (немесе) қауіпті жұмыстар саласында, жерасты жұмыстарына еңбек шарттарын жасасу үшін, сондай-ақ халықтың декреттелген тобындағы адамдарды жұмысқа жіберу үшін медициналық қарсы көрсетілімдер тізбесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрінің 2015 жылғы 22 мамырдағы № 379 бұйрығына өзгерістер енгізу туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2017 жылғы 27 маусымдағы № 461 бұйрығында "радикулит" термині қолданылған. 13. Ұсыныстар: "радикулит" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "радикулит" нұсқасында кездеседі. Биология және медицина сөздіктерінде "құяң" деген нұсқада кездеседі. Біз "радикулит" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
651. | радионуклиды | радионуклидтер | радионуклидырадионуклидтерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Радионуклидтер – массалық сандары әртүрлі химиялық элементтердің радиоактивті изотоптары. 2. Этимологиясы: латын. radiare "жарқырау", nucleus "өзек" 3. Әзербайжан: radionuklidlər 4. Қырғыз: радионуклиддер 5. Өзбек: radionuklidlar 6. Түрік: radyonüklidler 7. Ағылшын: radionuclides 8. Испан: radionúclidos 9. Неміс: radionuklide 10. Француз: radionucléides 11. Бекітілген нұсқасы: радионуклидный источник - радионуклидтік көз (2021) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "радионуклидтер" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
652. | рамапитеки | рамапитектер | рамапитекирамапитектерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Рамапитектер – жойылып біткен адам тәрізді маймылдар туысы. 2. Этимологиясы: грек. pithekos – "маймыл" 3. Әзербайжан: ramapiteki 4. Қырғыз: рамапитектер 5. Өзбек: ramapiteklar 6. Түрік: ramapitekler 7. Ағылшын: ramapiteki 8. Испан: ramapiteca 9. Неміс: ramapiteki 10. Француз: ramapithèques 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: тарих сөздігінде "рамапитек" деп берілген. Біз "рамапитектер" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
653. | рацион | рацион | рационрационСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Рацион – адамның немесе басқа жануардың тамақтануға белгіленген тәуліктік мөлшері және қоректену ережелерінің жиынтығы. 2. Этимологиясы: латынша (ratio (rationem)) "шот, сома, қатынас, негіздеме" деген сөздердің мәніне келеді. 3. Әзербайжан: pəhriz 4. Қырғыз: рацион 5. Өзбек: ratsion 6. Түрік: rasyon 7. Ағылшын: ration 8. Испан: ración 9. Неміс: ration 10. Француз: ration 11. Бекітілген нұсқасы: жемшөп рационы - рацион кормовой (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының 2021 жылғы 1 сәуірдегі №42 бұйрығы. Жеке тамақтану рационы. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен тіліміздегі жаппай қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
654. | реанимация | реанимация | реанимацияреанимацияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Реанимация – ағзаның күрт бұзылған немесе жойылған тіршілік үшін маңызды қызметінің қалпына келуі. 2. Этимологиясы: лат. re - жаңғыру, қайталауды білдіретін сөзалды қосымшасы + лат. animator - өмір беретін 3. Әзербайжан: reanimasiya 4. Қырғыз: реанимация бөлүмү 5. Өзбек: reanimatsiya 6. Түрік: canlandırma 7. Ағылшын: reanimation 8. Испан: reanimación 9. Неміс: Intensivstation 10. Француз: réanimation 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасында анестезиологиялық және реаниматологиялық көмек көрсетуді ұйымдастыру стандартын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2023 жылғы 26 сәуірдегі №78 бұйрығында "реанимация" термині қолданылған. 13. Ұсыныстар: "реанимация " термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "реанимация" нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде "жансақтау", медицина сөздігінде "реанимация, жан сақтау бөлімі", заңтану сөздігінде "жансақтау, реанимация" деген нұсқада кездеседі. Біз "реанимация" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
655. | проба Реберга-Тареева | Реберг-Тареев сынамасы | проба Реберга-ТарееваРеберг-Тареев сынамасыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Реберг-Тареев сынамасы – қан мен зәрдің талдамасы арқылы бүйректің экскреторлық қабілетін бағалайтын жоғары ақпараттық әдіс. 2. Этимологиясы: танымал ғалымдар П.Реберг және Е.Тареевтің құрметіне қойылған атау 3. Әзербайжан: Reberg-Tareev testi 4. Қырғыз: Реберг-Тареев сынагы 5. Өзбек: Reberg-Tareyev sinovi 6. Түрік: Reberga-Tareev'in denemesi 7. Ағылшын: Rehberg-Tareev test 8. Испан: prueba de Reberg-Tareev 9. Неміс: Rib-Tareev-probe 10. Француз: essai Reberg-Tareev 11. Бекітілген нұсқасы: проба воздуха - ауа сынамасы (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "Реберг-Тареев сынамасы" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
656. | редукция | редукция | редукцияредукцияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Редукция – эволюция процесінде атқаратын функцияларының жоғалуына байланысты ағзалардың құрылымын азайтуы, жеңілдетуі немесе жоғалуы. 2. Этимологиясы: латын. reductio "кейін ысыру, қайтару, артқа жылжу" 3. Әзербайжан: reduksiya 4. Қырғыз: редукция 5. Өзбек: reduksiya 6. Түрік: indirgeme 7. Ағылшын: reduction 8. Испан: reducción 9. Неміс: reduktion 10. Француз: réduction 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "редукция" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
657. | редуценты | редуценттер | редуцентыредуценттерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Редуценттер – өлі органикалық заттарды ыдыратып, оларды органикалық емес заттарға айналдыратын ағзалар. 2. Этимологиясы: латынша reduco "қайтару, қалпына келтіру" дегенді білдіреді. 3. Әзербайжан: reducents 4. Қырғыз: ажыроочу 5. Өзбек: reduktorlar 6. Түрік: indirgeyiciler 7. Ағылшын: the reducers 8. Испан: the reducers 9. Неміс: reducents 10. Француз: décomposeurs 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
658. | резус-фактор | резус-фактор | резус-факторрезус-факторСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Резус-фактор – адамдар мен макака-резус (аталуы осыған байланысты) маймылының эритроциттерінің құрамында болатын антиген, халықаралық трансфузиологтар қоғамы мойындайтын 29 қан тобы жүйесіндегі ең маңызды жүйе. 2. Этимологиясы: латын. factor "жасаушы, атқарушы, орындаушы", rhesus "макака" 3. Әзербайжан: Rh faktoru 4. Қырғыз: резус фактору 5. Өзбек: RH faktori 6. Түрік: rh faktörü 7. Ағылшын: rh factor 8. Испан: factor RH 9. Неміс: rh-Faktor 10. Француз: facteur RH 11. Бекітілген нұсқасы: эндогенные факторы - эндогенді факторлар (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "резус-фактор" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
659. | ренатурация | ренатурация | ренатурацияренатурацияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ренатурация – биополимер молекулаларының денатурацияланған күйден биологиялық белсенді күйге қайта өтуі. 2. Этимологиясы: лат. re – "қимылдың қайталануын білдіретін сөзалды қосымшасы" және natura – "табиғат" 3. Әзербайжан: renaturasiya 4. Қырғыз: ренатурация 5. Өзбек: renaturatsiya 6. Түрік: renaturation 7. Ағылшын: renaturation 8. Испан: renaturalización 9. Неміс: renaturierung 10. Француз: renaturation 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: ""Жалпы білім беру ұйымдарына арналған жалпы білім беретін пәндердің, бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім деңгейлерінің таңдау курстарының үлгілік оқу бағдарламаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрінің 2022 жылғы 16 қыркүйектегі № 399 бұйрығына өзгерістер енгізу туралы" Заңда "Нәруыздардың құрылымдық деңгейлері мен құрылысы. Нәруыз денатурациясы мен ренатурациясы" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "ренатурация" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "ренатурация" нұсқасында кездеседі. Тамақ өнеркәсібі және тұрмыстық қызмет сөздігінде "ренатурация" деп берілген. Біз "ренатурация" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
660. | репродуктивный потенциал | репродуктивті потенциал, репродуктив әлеует | репродуктивный потенциалрепродуктивті потенциал, репродуктив әлеуетСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Репродуктив әлеует – тірі ағзаның экологиялық жағдайлар, яғни шектеуші факторлар болмаған кезде, популяцияның оңтайлы жағдайында көбею, өмір сүру және даму қабілетін көрсететін маңызды шартты көрсеткіш. 2. Этимологиясы: латын. potentialis "қуатты"; лат. re "қайталанған", produco "жасап шығарамын" 3. Әзербайжан: reproduktiv potensial 4. Қырғыз: репродуктивдүү потенциал 5. Өзбек: reproduktiv salohiyat 6. Түрік: üreme potansiyeli 7. Ағылшын: reproductive potential 8. Испан: potencial reproductivo 9. Неміс: fortpflanzungspotenzial 10. Француз: capacité de reproduction 11. Бекітілген нұсқасы: репродуктивный труд - репродуктив еңбек (2023), потенциал электрического поля - электр өрісінің әлеуеті (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, " репродуктив әлеует" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
661. | рефлекс | рефлекс | рефлексрефлексСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Рефлекс – ағзаның ішкі немесе сыртқы тітіркендіргіштер әсеріне орталық жүйке жүйесінің қатысуымен қайтаратын жауабы. 2. Этимологиясы: латынша (reflexus) "шағылысқан" дегенді білдіреді. 3. Әзербайжан: refleks 4. Қырғыз: рефлекс 5. Өзбек: refleks 6. Түрік: refleks 7. Ағылшын: reflex 8. Испан: reflejo 9. Неміс: reflex 10. Француз: réflexe 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің м.а. 2020 жылғы 27 қазандағы № ҚР ДСМ-156/2020 бұйрығы. ...реакциялардың және рефлекстердің кез келген түрлерінің жойылуы 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
662. | рефлекторная дуга | рефлекс доғасы | рефлекторная дугарефлекс доғасыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Рефлекс доғасы – рефлекстің жүзеге асуына қатысатын жүйке түзілімдерінің жиынтығы. 2. Этимологиясы: лат. reflectere - артқа қарай қисайту 3. Әзербайжан: refleks qövs 4. Қырғыз: рефлектордук жаа 5. Өзбек: refleks yoyi 6. Түрік: reflector arkı 7. Ағылшын: reflex arc 8. Испан: arco reflejo 9. Неміс: Reflexbogen 10. Француз: arc réflexe 11. Бекітілген нұсқасы: рефлектор - рефлектор (2018) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "Рефлекторная дуга" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, бірақ "рефлектор" термині 2018 жылы "рефлектор" деп бекітілген, заңнама мәтіндерінде кездеспейді. Биология сөздігінде "рефлекторлы доға" деген нұсқада, экология сөздігінде "рефлекторлық доға" деген нұсқада кездеседі. Біз "рефлекторлы доға" деген нұсқаны ұсынамыз. | +1 |
663. | рецептор | рецептор | рецепторрецепторСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Рецептор – сыртқы және ішкі ортадан тітіркендіргіштерді қабылдайтын және жүйке жүйесінің ерекше белсенділігіне түрлендіретін арнайы сезімтал түзілістер. 2. Этимологиясы: лат. receptor — қабылдағыш 3. Әзербайжан: reseptor 4. Қырғыз: рецепторлор 5. Өзбек: retseptor 6. Түрік: reseptör 7. Ағылшын: the receptor 8. Испан: receptor 9. Неміс: Rezeptor 10. Француз: récepteur 11. Бекітілген нұсқасы: адренорецептор - адренорецептор (2017), бароқабылдағыш - барорецептор (2005) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы ішкі істер органдарының медициналық, әскери-медициналық ұйымдарын, мекемелерін және Ішкі істер министрлігінің білім беру ұйымдарын медициналық техникамен, дәрі-дәрмектермен, медициналық және ветеринарлық мақсаттағы бұйымдармен жабдықтаудың заттай нормаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2021 жылғы 1 маусымдағы № 314 бұйрығында "рецептор" термині қолданылған. 13. Ұсыныстар: "рецептор" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, бірақ басқа сөзбен біріккен нұсқада "қабылдағыш" деп бекітілген, заңнама мәтіндерінде "рецептор" нұсқасында кездеседі. Медицина сөздігінде "қабылдағыш, рецептор" деген нұсқада кездеседі. Біз "қабылдағыш" деген нұсқаны ұсынамыз. | +13 |
664. | рецессивный | рецессивті | рецессивныйрецессивтіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Рецессивті – бір аллелдің және гетерозиготалық дараның фенотипті көрінісінің болмауы. 2. Этимологиясы: лат. recessio (=recessus) – «шегіну, ауытқу» 3. Әзербайжан: resessiv 4. Қырғыз: рецессивдүү 5. Өзбек: retsessiv 6. Түрік: çekinik 7. Ағылшын: recessive 8. Испан: recesivo 9. Неміс: rezessiv 10. Француз: récessif 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Бонитердің (сыныптаушының), техник-ұрықтандырушының және эмбриондарды транспланттау (ауыстырып салу) жөніндегі маманның біліктілігін арттыру курстарының үлгілік бағдарламаларын және олардың сағат көлемін бекіту туралы" заңда "доминантты және рецессивті гендер" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "рецессивный" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "рецессивті" нұсқасында кездеседі. Медицина сөздігінде "басыңқы", ауыл шаруашылығы сөздігінде "рецессивті" деп берілген. Біз "рецессивті" деген нұсқаны қолдаймыз. | +5 |
665. | рецессивный признак | рецессивті белгі, көмескі белгілер | рецессивный признакрецессивті белгі, көмескі белгілерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Рецессивті белгі – рецессивті аллельдің көрінісін басу салдарынан гетерозиготалы ағзаларда сырттай көрінбей, генотипте сақталатын белгі. 2. Этимологиясы: латын. recessio "шегіну, бұғу" 3. Әзербайжан: resessiv xüsusiyyət 4. Қырғыз: рецессивдүү касиет 5. Өзбек: retsessiv xususiyat 6. Түрік: resesif bir işaret 7. Ағылшын: recessive trait 8. Испан: signo recesivo 9. Неміс: rezessives zeichen 10. Француз: signe récessif 11. Бекітілген нұсқасы: органолептический признак - органолептикалық белгі (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "рецессивті белгі" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
666. | рецидив | рецидив | рецидиврецидивСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Рецидив – ремиссиядан кейін аурудың клиникалық белгілерінің қайта пайда болуы. 2. Этимологиясы: лат. recidivus - жаңартылатын 3. Әзербайжан: residiv 4. Қырғыз: кайталануу 5. Өзбек: qaytalanishi 6. Түрік: nüksetmiş 7. Ағылшын: relapse 8. Испан: recaída 9. Неміс: Rückfall 10. Француз: récidivé 11. Бекітілген нұсқасы: қылмыстың қайталануы - рецидив преступления (2016), заңды рецидив - легальный рецидив (2016), қайталамалы бронхит, қайталама бронхит - рецидивирующий бронхит (2019) 12. Заңнамадағы қолданысы: Соттардың қылмыстардың қайталануы туралы заңдарды қолдануы туралы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2007 жылғы 25 желтоқсандағы N 8 Нормативтік қаулысында "қайталану" термині қолданылады. 13. Ұсыныстар: "рецидив" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, бірақ басқа терминдермен тіркесіп, бірде "рецидив", бірде "қайталама, қайталану" деп бекітілген, заңнама мәтіндерінде "қайталану" нұсқасында кездеседі. Биология, медицина сөздіктерінде "қайталану" деген нұсқада кездеседі. Біз "рецидив" деген нұсқаны ұсынамыз. | +13 |
667. | рибоза | рибоза | рибозарибозаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Рибоза – барлық тірі жасушаларда РНҚ құрамында болатын моносахарид. 2. Этимологиясы: нем. Ribose 3. Әзербайжан: riboza 4. Қырғыз: рибоза 5. Өзбек: riboza 6. Түрік: riboza 7. Ағылшын: ribose 8. Испан: ribosa 9. Неміс: Ribose 10. Француз: ribose 11. Бекітілген нұсқасы: рибоза - рибоза (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: "Үлгілердегі карантиндік объектілер мен бөтен текті түрлердің түрлік құрамын айқындауды және импорттық себу мен отырғызылатын материалдардағы карантиндік объектілермен және бөтен текті түрлермен жасырын залалдануды анықтауды жүзеге асыратын мемлекеттік ұйымдарды қамтамасыз етудің заттай нормаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары - Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрінің 2016 жылғы 3 қарашадағы №463 бұйрығында "рибоза" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "Рибоза" термині 2023 жылы "рибоза деп бекітілген, заңнама мәтіндерінде "рибоза" нұсқасында кездеседі. Сондықтан біз "рибоза" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
668. | рибофлавин | рибофлавин | рибофлавинрибофлавинСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Рибофлавин – суда еритін В дәрумені. 2. Этимологиясы: лат. riboflavin: лат. flavus - сары 3. Әзербайжан: riboflavin 4. Қырғыз: рибофлавин 5. Өзбек: riboflavin 6. Түрік: riboflavin 7. Ағылшын: riboflavin 8. Испан: riboflavina 9. Неміс: Riboflavin 10. Француз: riboflavine 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Дәрілік препараттар мен медициналық бұйымдарды дайындауға лицензиясы бар, дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы субъектілердің дәрілік препараттар мен медициналық бұйымдарды дайындау қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 20 желтоқсандағы № ҚР ДСМ-286/2020 бұйрығында "рибофлавин" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "Рибофлавин" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "рибофлавин" нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде "рибофлавин" деген нұсқада кездеседі. Біз "рибофлавин" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
669. | ризоиды | ризоидтар | ризоидыризоидтарСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ризоидтар – тамыр қызметін атқаратын мүктердегі жіптәрізді түзілістер: қырықжапырақтардағы, қыналардағы, кейбір балдырлар мен саңырауқұлақтардағы өскіншелер. 2. Этимологиясы: грек. rhíza — түбір және éidos — түр 3. Әзербайжан: rizoidlər 4. Қырғыз: ризоиддер 5. Өзбек: rizoidlar 6. Түрік: rizoidler 7. Ағылшын: rhizoids 8. Испан: rizoides 9. Неміс: Rhizoid 10. Француз: rhizoïdes 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "Ризоиды" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде кездеспейді. Биология сөздігінде "ризоидтер" деген нұсқада кездеседі. Біз "ризоидтер" деген нұсқаны ұсынамыз. | +13 |
670. | рудиментарные органы | рудименттер, рудименттік мүшелер | рудиментарные органырудименттер, рудименттік мүшелерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Рудименттік мүшелер – эволюция барысында өзінің негізгі мәнін жойған мүшелер (қүйрық омыртқалары, дененің түкті жабыны, сокырішек және т.б.). 2. Этимологиясы: лат. rudimentum - бастама, бастапқы негіз 3. Әзербайжан: ibtidai orqanlar 4. Қырғыз: вестигиалдык органдар 5. Өзбек: rudiment organlari 6. Түрік: “körelmiş” organlar 7. Ағылшын: rudimentary organs 8. Испан: órganos rudimentarios 9. Неміс: Rudimentorgane 10. Француз: organes rudimentaires 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Жануарларға жауапкершілікпен қарау туралы" Қазақстан Республикасы Заңының жобасы туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2021 жылғы 24 қыркүйектегі №671 қаулысында "рудиментарлы" термині қолданылған. 13. Ұсыныстар: "рудиментарные органы" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "рудиментарный - рудиментарлық, рудиментарлы" нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде "қалдық мүшелер" деген нұсқада кездеседі. Біз "рудиментарлық мүшелер" деген нұсқаны ұсынамыз. | -7 |
671. | сайленсер | сайленсер | сайленсерсайленсерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сайленсер – нәруыз-репрессорларымен (транскрипция факторлары) байланысатын ДНҚ тізбегі. 2. Этимологиясы: лат. (silentum) "үнсіздік" деген сөзден жасалып ағылшын тілінде (silencer) «бәсеңдеткіш» деген мағынасы бар сөзге барабар термин ретінде қалыптасқан. 3. Әзербайжан: səsboğucu 4. Қырғыз: сайленсер 5. Өзбек: silenser 6. Түрік: susturucu (genetik) 7. Ағылшын: silencer 8. Испан: silenser 9. Неміс: silencer 10. Француз: silencieux 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: көрсетілген анықтамаға қарап және сөздің этимологиясын ескере келе берілген нұсқада қолдануды ұсынамыз. | +13 |
672. | сангвиник | сангвиник | сангвиниксангвиникСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сангвиник – темперамент түрі. 2. Этимологиясы: лат. sanguis, inis - қан 3. Әзербайжан: sanguine 4. Қырғыз: сангвиник 5. Өзбек: sangvinik 6. Түрік: sanguine 7. Ағылшын: sanguine 8. Испан: sanguíneo 9. Неміс: Sanguiniker 10. Француз: sanguin 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Бас бостандығынан айыруға сотталғандармен тәрбие жұмысын жүргізу қағидасын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2014 жылғы 13 тамыздағы № 508 бұйрығына өзгеріс енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2019 жылғы 20 тамыздағы № 720 бұйрығында "сангвиник" термині қолданылған. . 13. Ұсыныстар: "сангвиник " термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "сангвиник" нұсқасында кездеседі. Биология, педагогика және психология сөздіктерінде "сангвиник", медицина сөздігінде "сангвиник, жайдарман" деген нұсқада кездеседі. Біз "сангвиник" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
673. | пирамида чисел | сандар пирамидасы | пирамида чиселсандар пирамидасыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сандар пирамидасы – қоректік тізбектің әрбір трофикалық деңгейінде болатын жеке организмдердің санын бейнелейтін экологиялық жүйедегі графикалық бейне. 2. Этимологиясы: латын. pyramis "көп қырлы дене" 3. Әзербайжан: nömrələr piramidası 4. Қырғыз: сандар пирамидасы 5. Өзбек: raqamlar piramidasi 6. Түрік: sayıların piramidi 7. Ағылшын: pyramid of numbers 8. Испан: pirámide de números 9. Неміс: pyramide von zahlen 10. Француз: pyramide des nombres 11. Бекітілген нұсқасы: финансовая пирамида - қаржы пирамидасы (2017) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "сандар пирамидасы" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
674. | саркомер | саркомер | саркомерсаркомерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Саркомер – бұлшық ет талшығының жиырылғыш протеиндік жіпшелері – миофибриллалардың құрылымдық бірлігі. 2. Этимологиясы: грек. sarx, sarkos – "ет, тән" және meros – "бөлік" 3. Әзербайжан: sarkomer 4. Қырғыз: саркомер 5. Өзбек: sarkomer 6. Түрік: sarkomer 7. Ағылшын: sarcomere 8. Испан: sarcómero 9. Неміс: sarkomere 10. Француз: sarcomère 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: ""Жалпы білім беру ұйымдарына арналған жалпы білім беретін пәндердің, бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім деңгейлерінің таңдау курстарының үлгілік оқу бағдарламаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрінің 2022 жылғы 16 қыркүйектегі № 399 бұйрығына өзгерістер енгізу туралы" заңда ""Қозғалыс". Көлденең жолақты бұлшықет ұлпаларының құрылысы. Миофибрилла құрылымы (аймақ, дисклер, саркомерлер, актин, миозин)." деп берілген. 13. Ұсыныстар: "саркомер" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "саркомер" нұсқасында кездеседі. Медицина, биология сөздіктерінде "саркомер" деп берілген. Біз "саркомер" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
675. | желтуха (болезнь Боткина) | сары ауру (Боткин ауруы) | желтуха (болезнь Боткина)сары ауру (Боткин ауруы)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сары ауру (Боткин ауруы) – қанның құрамында билирубин пигменті мөлшерінің көбеюінен бауырда пайда болатын ауру. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: sarılıq 4. Қырғыз: сарык оорусу 5. Өзбек: sariq kasal 6. Түрік: Botkin hastalığı 7. Ағылшын: jaundice 8. Испан: ictericia 9. Неміс: gelbsucht 10. Француз: jaunisse 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Денсаулық сақтау саласындағы есепке алу құжаттамасының нысандарын, сондай-ақ оларды толтыру жөніндегі нұсқаулықтарды бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің міндетін атқарушының 2020 жылғы 30 қазандағы № ҚР ДСМ-175/2020 бұйрығына өзгерістер енгізу туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2022 жылғы 23 қарашадағы № ҚР ДСМ-136 бұйрығында "желтуха (болезнь Боткина)" термині "Боткин ауруы" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "сары ауру" нұсқасын қолдаймыз. | +3 |
676. | желтое пятно, макула | сары дақ, макула | желтое пятно, макуласары дақ, макулаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сары дақ – фоторецепторлардың барынша көп шоғырланған және көздің тор қабығындағы көру жиілігі ең жоғары аймағы. 2. Этимологиясы: лат. «мacula» – дақ және «lutea» – сары 3. Әзербайжан: sarı ləkə 4. Қырғыз: макулярдык дегенерация 5. Өзбек: sariq nuqta 6. Түрік: sarı nokta hastalığı 7. Ағылшын: macular spot 8. Испан: mancha macular 9. Неміс: makulafleck 10. Француз: tache maculaire 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "сары дақ" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
677. | фаланга | саусақ сүйектері | фалангасаусақ сүйектеріСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Саусақ сүйектері – қол саусақтарының қанқасын түзетін кішкентай түтіктәрізді сүйектер. 2. Этимологиясы: греч. phalanx – "бір нәрсенің сопақша келген бөлігі" 3. Әзербайжан: falanks 4. Қырғыз: фаланга 5. Өзбек: falanks 6. Түрік: parmak kemikleri 7. Ағылшын: phalanx 8. Испан: Falange 9. Неміс: Phalanx 10. Француз: phalange 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Дактилоскопиялық және геномдық тіркеуді жүргізу қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2018 жылғы 31 қаңтардағы № 36 қаулысында "фаланга" термині қолданылады. 13. Ұсыныстар: "фаланга" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "фаланга" нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде "бүйі (зоол.), сарыазбан", дене тәрбиесі және спорт сөздігінде "саусақ сүйектері" деген нұсқада кездеседі. Біз "саусақ сүйектері" деген нұсқаны қолдаймыз. | +11 |
678. | чувствительные нейроны, сенсорные нейроны | сезімтал нейрондар (орталыққа тепкіш) | чувствительные нейроны, сенсорные нейронысезімтал нейрондар (орталыққа тепкіш)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сезімтал нейрондар (орталыққа тепкіш) – тітіркенуді қабылдап, оны жүйке импульсі түрінде орталық жүйке жүйесіне, қозғалтқыш немесе аралық нейрондарға беретін жүйке жасушалары. 2. Этимологиясы: грек. νεῦρον "сіңір, талшық"; латын. neurokytos, neuron "жүйке", kytos "жасуша" 3. Әзербайжан: həssas neyronlar 4. Қырғыз: сезимтал нейрондор 5. Өзбек: sezgir neyronlar 6. Түрік: hassas nöronlar 7. Ағылшын: sensitive neurons 8. Испан: neuronas sensibles 9. Неміс: empfindliche neuronen 10. Француз: neurones sensibles 11. Бекітілген нұсқасы: нейрон - нейрон (2023), чувствительность - сезгiштiк (2016), метеочувствительность - метеосезімталдық (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "сезімтал нейрондар (орталыққа тепкіш)" нұсқасын қолдаймыз. | +5 |
679. | секвенирование | секвенирлеу | секвенированиесеквенирлеуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Секвенирлеу – ДНҚ молекуласындағы нуклеотидтердің ретін анықтауға мүмкіндік беретін әдістердің жалпы атауы. 2. Этимологиясы: ағылш. sequence "реттілік». 3. Әзербайжан: sıralama 4. Қырғыз: тизилүү 5. Өзбек: sekvensiya 6. Түрік: sıralama 7. Ағылшын: sequencing 8. Испан: secuenciación 9. Неміс: sequenzierung 10. Француз: séquençage 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің м.а. 2020 жылғы 27 қазандағы № ҚР ДСМ-159/2020 бұйрығы. Нуклеин қышқылдарын секвенирлеу — олардың бастапқы аминқышқылды және нуклеотидтік жүйелігін айқындау. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +3 |
680. | симбиоз | селбестік, селбесу | симбиозселбестік, селбесуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Селбестік – екі немесе бірнеше ағзаның ұзақ уақыт бірге тіршілік етуі. 2. Этимологиясы: грек. συμ-βίωσις "бірлескен өмір" 3. Әзербайжан: simbioz 4. Қырғыз: симбиоз 5. Өзбек: simbioz 6. Түрік: simbiyoz 7. Ағылшын: symbiosis 8. Испан: simbiosis 9. Неміс: symbiose 10. Француз: symbiose 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "селбестік" нұсқасын қолдаймыз. | -3 |
681. | система сенсорная | сенсорлық жүйе | система сенсорнаясенсорлық жүйеСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сенсорлық жүйе – сезім мүшелерінің жиынтығы, оны кейде талдағыштар (анализаторлар) деп те атайды. 2. Этимологиясы: грек. systema – "бірігу, бүтін" + ағ. sense – "сезім, сезіну" 3. Әзербайжан: sensor sistemi 4. Қырғыз: сенсордук система 5. Өзбек: sensorli tizim 6. Түрік: sensör sistemi 7. Ағылшын: sensor system 8. Испан: sistema táctil 9. Неміс: das sensorische System 10. Француз: système tactile 11. Бекітілген нұсқасы: сенсорлы экран - сенсорный экран (2021), сенсор - сенсор (2021) 12. Заңнамадағы қолданысы: ""Мектепке дейінгі, бастауыш, негізгі орта, жалпы орта, техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдарын жабдықтармен және жиһазбен жарақтандыру нормаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2012 жылғы 7 наурыздағы № 97 бұйрығына өзгерістер енгізу туралы" Заңда "Сенсорлы датчиктер саны" деп берілген.""Қазақстан Республикасындағы бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім берудің үлгілік оқу жоспарларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2012 жылғы 8 қарашадағы № 500 бұйрығына өзгерістер енгізу туралы" Заңда "Психомоторикасы мен сенсорлық процестерін дамыту" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "система сенсорная" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, бірақ құрамындағы "сенсор" сөзі 2021 жылы "сенсор" деп бекітілген, заңнама мәтіндерінде "сенсорный - сенсорлы, сенсорлық" нұсқасында кездеседі. Педагогика және психология сөздігінде "сезінімдік жүйе, сенсорлық жүйе" деген нұсқада кездеседі. Біз "сенсорлық жүйе" деген нұсқаны қолдаймыз. | +9 |
682. | сепсис | сепсис | сепсиссепсисСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сепсис – қанның микробтармен зақымдануы салдарынан туындайтын ауру. 2. Этимологиясы: грек. sepsis — шіру, бұзылу 3. Әзербайжан: sepsis 4. Қырғыз: белгилери 5. Өзбек: sepsis 6. Түрік: sepsis 7. Ағылшын: sepsis 8. Испан: sepsis 9. Неміс: Sepsis 10. Француз: septicémie 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Патогенді биологиялық агенттердің патогендігі және қауіптілік дәрежесі бойынша сыныптамасын ескере отырып, патогенді биологиялық агенттерді аса қауіпті инфекциялық аурулар туғызатындарға жатқызу өлшемшарттарын және патогенді биологиялық агенттердің тізбесін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің м.а. 2023 жылғы 13 шiлдедегi № 131 бұйрығында "сепсис" термині қолданылған. 13. Ұсыныстар: "Сепсис" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "сепсис" нұсқасында кездеседі. Биология, медицина сөздіктерінде "сепсис" деген нұсқада кездеседі. Біз "сепсис" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
683. | серология | серология | серологиясерологияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Серология – қан сарысуын зерттейтін ғылым саласы. 2. Этимологиясы: лат. (serum) «сарысу». 3. Әзербайжан: serologiya 4. Қырғыз: серология 5. Өзбек: serologiya 6. Түрік: serumbilim 7. Ағылшын: serology 8. Испан: serología 9. Неміс: serologie 10. Француз: sérologie 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2021 жылғы 30 қыркүйектегі № КР ДСМ -101 бұйрығы. Серологиялық әдіспен алынған нәтижелерді растау. 13. Ұсыныстар: көрсетілген анықтамаға қарап және сөздің этимологиясын ескере келе берілген нұсқада қолдануды ұсынамыз. | +13 |
684. | нервная система симпатическая | симпатикалық жүйке жүйесi | нервная система симпатическаясимпатикалық жүйке жүйесiСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Симпатикалық жүйке жүйесi – вегетативті жүйке жүйесінің бір бөлімі. 2. Этимологиясы: лат. sympatheticus – бірдей азап шегу 3. Әзербайжан: simpatik sinir sistemi 4. Қырғыз: симпатиялык нерв системасы 5. Өзбек: simpatik asab tizimi 6. Түрік: sempatik sinir sistemi 7. Ағылшын: sympathetic nervous system 8. Испан: sistema nervioso simpatico 9. Неміс: sympathisches nervensystem 10. Француз: systeme nerveux sympathique 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "симпатикалық жүйке жүйесi" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
685. | симпласт | симпласт | симпластсимпластСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Симпласт – жасушалар арасындағы шекаралардың болмауымен және цитоплазманың үздіксіз массасында ядролардың орналасуымен сипатталатын тіндердің құрылымы. Симпластикалық құрылым кейбір дамудың алғашқы кезеңдеріндегі бірқатар жәндіктердің эмбриондарына, жануарларда-жолақты бұлшықет талшықтарына тән. 2. Этимологиясы: еж.гр. (συν) «бірге» және (πλαστός) «түзілген», «мүсінделген» деген сөздерден шыққан. 3. Әзербайжан: simplast 4. Қырғыз: симпласт 5. Өзбек: simplast 6. Түрік: simplast 7. Ағылшын: simplast 8. Испан: simplast 9. Неміс: simplast 10. Француз: simplast 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: көрсетілген анықтамаға қарап және сөздің этимологиясын ескере келе берілген нұсқада қолдануды ұсынамыз. | +13 |
686. | симптом | симптом, ауру белгісі | симптомсимптом, ауру белгісіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Симптом, ауру белгісі – ауру белгілерінің жиынтығы. 2. Этимологиясы: грек. σύμπτωμα symptoma – кездейсоқтық, жазатайым оқиға, ауру ұстамасы 3. Әзербайжан: simptom 4. Қырғыз: симптом 5. Өзбек: simptom 6. Түрік: belirti 7. Ағылшын: symptom 8. Испан: síntoma 9. Неміс: symptom 10. Француз: symptome 11. Бекітілген нұсқасы: элиминациялаушы симптом – элиминирующий симптом (2022), психикалық симптомдар – психические симптомы (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: Мемлекеттік құпиялар болып табылатын мәліметтерді пайдалану арқылы жұмыстар жүргізу үшін медициналық тұрғыдан қарсы дәлелдемелердің тізбесін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2021 жылғы 11 маусымдағы № ҚР ДСМ-48 бұйрығында "симптом" термині "симптом" түрінде қолданылған. Сырқаттанушылық пен өлімді кодтау жөніндегі нұсқаулықты, халықаралық сыныптауды пайдалану жөніндегі нұсқаулықты бекіту туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 11 желтоқсандағы № ҚР ДСМ-250/2020 бұйрығында "симптом" термині "белгі" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "ауру белгісі" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
687. | синантроп | синантроп | синантропсинантропСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Синантроп – ежелгі адам типтес маймыл. 2. Этимологиясы: еж. гр. σύν – "бірге және ἄνθρωπος – "адам" 3. Әзербайжан: sinantrop 4. Қырғыз: синантроп 5. Өзбек: sinantrop 6. Түрік: sinanthrope 7. Ағылшын: synanthropus 8. Испан: sinántropo 9. Неміс: synanthropen 10. Француз: sinanthrope 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: ""Тыңайтқыштардың қауіпсіздігіне қойылатын талаптар" техникалық регламентін бекіту туралы" заңда "синантропты шыбындардың дернәсілдері мен құрттарының" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "синантроп" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "синантроп" нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде "синантроп", тарих сөздігінде "қытай адамы‚ синантроп деп берілген. Біз "синантроп" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
688. | синтетическое волокно | синтетикалық талшық | синтетическое волокносинтетикалық талшықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Синтетикалық талшық – жасанды жолмен алынған химиялық талшық. Бұл мұнай, көмір және табиғи газдың қайта өңделген қалдықтары. Синтетикалық талшықтың суды өткізу қабілеті бар. 2. Этимологиясы: «syntheticus» сөзі еж. грекше συνθετικός "байланыстырушы" деген мағына береді. Ал «талшық» сөзі грекше λάχνος, λάχνη "жүн, шаш" деген мағына береді. 3. Әзербайжан: sintetik lif 4. Қырғыз: синтетикалык була 5. Өзбек: sintetik tola 6. Түрік: sentetik elyaf 7. Ағылшын: synthetic fiber 8. Испан: fibra sintética 9. Неміс: synthetische faser 10. Француз: fibre synthétique 11. Бекітілген нұсқасы: талшық - волокно (2017), синтетикалық деректер - синтетические данные (2021) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 қарашадағы №1151 қаулысына өзгерістер енгізу туралы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 3 мамырдағы N 354 Қаулысы. ...дайындықтарға ұшырамаған синтетикалық талшықтар 5504** Кардамен, тарақпен тарауға немесе иіру үшін басқа дайындықтарға ұшырамаған жасанды... 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР Заңнамалық құжаттардағы қолданысын, жеке-жеке әр жылдарда бекітілуін ескере келе берілген "синтетикалық талшық" сөзін термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
689. | систола | систола | систоласистолаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Систола – жиырылу кезеңін, ал диастола жүрек бөліктерінің босаңсуын білдіреді. Олар бір-бірін дәйекті және циклдік түрде алмастырады. 2. Этимологиясы: еж. грек. ἡ συστολή sustello – сығылу, жиырылу, азайту 3. Әзербайжан: sistol 4. Қырғыз: систола 5. Өзбек: sistol 6. Түрік: sistol 7. Ағылшын: systole 8. Испан: sistole 9. Неміс: systole 10. Француз: systole 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Мидың біржола семуін растау қағидаларын және мидың біржола семуі кезінде ағзалардың функцияларын демеу жөніндегі жасанды шараларды тоқтату қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің м.а. 2020 жылғы 27 қазандағы № ҚР ДСМ-156/2020 бұйрығында "систола" термині "систола" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, бұл терминнің сәтті қазақша баламасы табылғанша "систола" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
690. | склера | склера, ақ қабық | склерасклера, ақ қабықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Склера, ақ қабық – тірек және қорғаныш қызметін атқаратын көздің сыртқы тығыз қабығы. 2. Этимологиясы: грек. σκληρός skleros – қатты 3. Әзербайжан: sklera 4. Қырғыз: склера 5. Өзбек: sklera 6. Түрік: sklera 7. Ағылшын: sclera 8. Испан: esclerotica 9. Неміс: sklera 10. Француз: sclerotique 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының мемлекеттік авиациясында қызмет өткеру үшін адамдардың денсаулық жағдайына қойылатын талаптарды бекіту туралы Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрінің 2020 жылғы 22 желтоқсандағы № 721 бұйрығында "склера" термині "склера" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "склера" нұсқасын қолдаймыз. | +5 |
691. | сколиоз | сколиоз | сколиозсколиозСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сколиоз – омыртқа жотасының бір бүйіріне қарай қисаюы. 2. Этимологиясы: лат. scoliōsis – қисық 3. Әзербайжан: skolioz 4. Қырғыз: сколиоз 5. Өзбек: skolyoz 6. Түрік: skolyoz 7. Ағылшын: scoliosis 8. Испан: escoliosis 9. Неміс: skoliose 10. Француз: scoliose 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Медициналық оңалту көрсету қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 7 қазандағы № ҚР ДСМ-116/2020 бұйрығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2022 жылғы 25 тамыздағы № ҚР ДСМ-91 бұйрығында "сколиоз" термині "сколиоз" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, бұл терминнің сәтті қазақша баламасы табылғанша "сколиоз" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
692. | слепое пятно | соқыр дақ | слепое пятносоқыр дақСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Соқыр дақ – торлы қабықтағы жарықты сезбейтін көз түбі аймағы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: kor ləkə 4. Қырғыз: сокур так 5. Өзбек: ko'r nuqta 6. Түрік: kör nokta 7. Ағылшын: blind spot 8. Испан: punto ciego 9. Неміс: blinder fleck 10. Француз: angle mort 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "соқыр дақ" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
693. | соматические стволовые клетки | сомалық бағаналы жасушалар | соматические стволовые клеткисомалық бағаналы жасушаларСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сомалық бағаналы жасушалар – жасушалардың әртүрлі типін түзудің шекті әлеуетіне ие ересек ағзаның бағаналы жасушалары. 2. Этимологиясы: «соматикалық» сөзі ежелгі грек тілінен шыққан. σωματικός" дене", σ σμα" денеден", анықталмаған пішіннен; салыстырылды σ σζω"сақтау" деген мағына береді. 3. Әзербайжан: somatik kök hüceyrələr 4. Қырғыз: соматикалык өзөктүү клеткалар 5. Өзбек: somatik ildiz hujayralari 6. Түрік: somatik kök hücreler 7. Ағылшын: somatic stem cells 8. Испан: células madre somáticas 9. Неміс: somatische stammzellen 10. Француз: cellules souches somatiques 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің м.а. 2015 жылғы 25 ақпандағы № 7-1/136 бұйрығы. Соматикалық жасушалар 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе «соматикалық бағаналы жасушалар» деген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | -3 |
694. | зона всасывания | сору аймағы | зона всасываниясору аймағыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сору аймағы – өсу бөлімінен кейін орналасқан, жұқа қабықшасы, цитоплазмасы, ядросы жане вакуолі бар жеке ұзын жасушадан тұратын тамырдың қалың түктері бар бөлігі. 2. Этимологиясы: латын. zona "белдеу" 3. Әзербайжан: emiş zonası 4. Қырғыз: соруу зонасы 5. Өзбек: assimilyatsiya zonasi 6. Түрік: emme alanı 7. Ағылшын: suction zone 8. Испан: zona de succión 9. Неміс: saugzone 10. Француз: zone d'aspiration 11. Бекітілген нұсқасы: контролируемая зона - бақыланатын аймақ (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "сору аймағы" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
695. | сперматозоид | сперматозоид | сперматозоидсперматозоидСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сперматозоид – аналық тұқым жасушасымен қосылып, жануарлар мен өсімдіктердің жыныстық көбеюіне қатысатын аталық ұрық жасушасы. 2. Этимологиясы: латын. spermatozoon, ал көне грек. σπέρματος, мұндағы ζωή "тіршілік", εἶδος "түр, сипат" 3. Әзербайжан: spermatozoidlər 4. Қырғыз: сперматозоид 5. Өзбек: spermatozoidlar 6. Түрік: spermatozoon 7. Ағылшын: spermatozoon 8. Испан: espermatozoide 9. Неміс: spermatozoon 10. Француз: spermatozoïde 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "сперматозоид" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
696. | сплайсинг | сплайсинг, сплайсиң | сплайсингсплайсинг, сплайсиңСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сплайсинг – РНҚ молекулаларынан белгілі бір нуклеотидтер тізбегін кесу және РНҚ өңдеу кезінде "жетілген" молекулада сақталатын тізбектерді қосу үдерісі. 2. Этимологиясы: ағылшын тіліндегі (splice) "бір нәрсенің ұштарын біріктіру немесе желімдеу" деген мағынаны білдіреді. 3. Әзербайжан: splicing 4. Қырғыз: cплайсинг 5. Өзбек: qo'shilish 6. Түрік: uç birleştirme 7. Ағылшын: splicing 8. Испан: empalme 9. Неміс: spleißen 10. Француз: épissage 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: көрсетілген анықтамаға қарап және сөздің этимологиясын ескере келе "сплайсинг" нұсқасын қолдануды ұсынамыз. | +13 |
697. | споры | споралар | спорыспораларСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Споралар – 1. қолайсыз жағдайларда бактериялардың өмір сүру тәсілі; 2. жыныссыз немесе жыныстық көбеюге қызмет ететін гаплоидты жасушалар; 3. жыныссыз көбеюге қызмет ететін жасушалар немесе жасушалар тобы. 2. Этимологиясы: греч. σπορά «тұқым себу, егіс» 3. Әзербайжан: sporlar 4. Қырғыз: споралар 5. Өзбек: sporlar 6. Түрік: sporlar 7. Ағылшын: spores 8. Испан: esporas 9. Неміс: sporen 10. Француз: spores 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "споралар" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
698. | статическая работа | статикалық жұмыс | статическая работастатикалық жұмысСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Статикалық жұмыс – буындарды қозғалтпай, дене бөліктерін белгілі бір қалыпта ұстап тұру кезіндегі бұлшықеттердің жұмысы. 2. Этимологиясы: грек. στατικός "тоқтатушы, тежеуші" 3. Әзербайжан: statik iş 4. Қырғыз: статикалык иш 5. Өзбек: statik ish 6. Түрік: statik çalışma 7. Ағылшын: static operation 8. Испан: trabajo estático 9. Неміс: statische arbeit 10. Француз: travail statique 11. Бекітілген нұсқасы: электростатическое поле - электрстатикалық өріс (2023), кустарная работа - майдагерлік жұмыс (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "статикалық жұмыс" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
699. | стоматит | стоматит, ауыз уылу | стоматитстоматит, ауыз уылуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Стоматит – ауыз қуысының шырышты қабықшасының қабынуы. 2. Этимологиясы: еж. грек. στόμα stoma – ауыз 3. Әзербайжан: stomatit 4. Қырғыз: стоматит 5. Өзбек: stomatit 6. Түрік: stomatitіs 7. Ағылшын: stomatitis 8. Испан: estomatitis 9. Неміс: stomatitis 10. Француз: stomatite 11. Бекітілген нұсқасы: везикулалық стоматит – везикулярный стоматит (2017), акрилдік стоматиттер – акриловые стоматиты (2017) 12. Заңнамадағы қолданысы: Жануарлардың шектеу iс-шаралары немесе карантин белгiленетiн жұқпалы ауруларының тiзбелерiн бекіту туралы Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2012 жылғы 28 наурыздағы № 18-03/128 Бұйрығында "стоматит" термині "стоматит" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе бұл терминнің сәтті қазақша баламасы табылғанша "стоматит" нұсқасын қолдаймыз. | +5 |
700. | строма | строма | стромастромаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Строма – 1. қомақты паренхималы мүшелер паренхимасын байланыстырып, біртұтас ететін дәнекер ұлпалық құрылым; 2. хлоропласт мембранасы мен тилакоидтер арасындағы кеңістік. 2. Этимологиясы: грек. stroma "төсеніш" 3. Әзербайжан: stroma 4. Қырғыз: строма 5. Өзбек: stroma 6. Түрік: stroma 7. Ағылшын: stroma 8. Испан: estroma 9. Неміс: stroma 10. Француз: stroma 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "строма" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
701. | охлаждение | суыну | охлаждениесуынуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Суыну – қоршаған ортаның температурасын түсіріп, сәулелі жылу алмасуды төмендету арқылы сол секілді денеге зиян келтіру немесе өлтіру арқылы кез-келген жылы дененің температурасын төмендету процесі. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: soyutma 4. Қырғыз: муздатуу 5. Өзбек: sovutish 6. Түрік: soğutma 7. Ағылшын: cooling 8. Испан: refrigeración 9. Неміс: kühlung 10. Француз: refroidissement 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +1 |
702. | кость | сүйек | костьсүйекСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сүйек – тірі ағзаның тірек-қимыл мүшелерінің ішіндегі жұмсақ тіндердің тірегі, ақуыздар мен минералдардан, атап айтқанда кальцийден тұратын берік, қатты құрылымдар. 2. Этимологиясы: көне грек. ὀστέον "сүйек" 3. Әзербайжан: sümük 4. Қырғыз: сөөк 5. Өзбек: suyak 6. Түрік: kemik 7. Ағылшын: bone 8. Испан: hueso 9. Неміс: knochen 10. Француз: os 11. Бекітілген нұсқасы: воздухоносная кость - ауалы сүйек (2017) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "сүйек" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
703. | периост | сүйекқап | периостсүйекқапСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сүйекқап – сүйектердің сыртын қоршап жатқан әрі сүйектің жуандап өсуін қамтамасыз ететін дәнекер ұлпалы қабық. 2. Этимологиясы: грек. peri – маңай, айнала, osteon – сүйек 3. Әзербайжан: periosteum 4. Қырғыз: периостеум 5. Өзбек: periosteum 6. Түрік: periosteum 7. Ағылшын: periosteum 8. Испан: periostio 9. Неміс: periost 10. Француз: perioste 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "сүйекқап" нұсқасын қолдаймыз. | +9 |
704. | вывих | сүйектің шығып кетуі | вывихсүйектің шығып кетуіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сүйектің шығып кетуі – сүйектің буын ұштарының қалыпты қозғалғыштығының шегінен, тұрақты орнынан жылжып кетуі. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: dislokasiya 4. Қырғыз: чыгуу 5. Өзбек: dislokatsiya 6. Түрік: çıkık 7. Ағылшын: dislocation 8. Испан: dislocación 9. Неміс: verrenkung 10. Француз: luxation 11. Бекітілген нұсқасы: шықшыт шығуы - вывих височно-нижнечелюстного сустава (2017) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +5 |
705. | молочные зубы | сүт тістер | молочные зубысүт тістерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сүт тістер – алғашқы тұрақсыз тістер, 14-15 жасқа карай тұрақты тістермен алмасады. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: süd dişləri 4. Қырғыз: сүт тиштери 5. Өзбек: sut tishlari 6. Түрік: süt dişleri 7. Ағылшын: baby teeth 8. Испан: dientes de leche 9. Неміс: milchzähne 10. Француз: dents de lait 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "сүт тістер" нұсқасын қолдаймыз. | +3 |
706. | серое вещество | сұр зат | серое веществосұр затСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сұр зат – жүйке жасушаның денесі мен дендрит өсінділерінен тұратын түзіліс. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: boz maddə 4. Қырғыз: боз зат 5. Өзбек: kulrang modda 6. Түрік: gri madde 7. Ағылшын: gray matter 8. Испан: materia gris 9. Неміс: graue substanz 10. Француз: matiere grise 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "сұр зат" нұсқасын қолдаймыз. | +3 |
707. | внешнее дыхание (легочное) | сыртқы (өкпелік) тыныс алу | внешнее дыхание (легочное)сыртқы (өкпелік) тыныс алуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сыртқы (өкпелік) тыныс алу – дене мен қоршаған орта арасындағы газ алмасу, соның ішінде оттегінің сіңуі және көмірқышқыл газының бөлінуі, сондай-ақ бұл газдардың тыныс алу түтіктері жүйесі арқылы ағза ішінде тасымалдануы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: xarici (ağciyər) tənəffüs 4. Қырғыз: тышкы (өпкө) дем алуу 5. Өзбек: tashqi (o'pka) nafas olish 6. Түрік: dış (pulmoner) solunum 7. Ағылшын: external (pulmonary) breathing 8. Испан: respiración externa (pulmonar) 9. Неміс: äußeres (pulmonales) atmen 10. Француз: respiration externe (pulmonaire) 11. Бекітілген нұсқасы: дыхание искусственное - жасанды дем беру (2016), звено внешнее - сыртқы буын (2015) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "сыртқы (өкпелік) тыныс алу" нұсқасын қолдаймыз. | +3 |
708. | наружное ухо | сыртқы құлақ | наружное ухосыртқы құлақСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Cыртқы құлақ – есту жүйесінің сыртқы бөлімі; құлақ қалқаны мен сыртқы есту түтігінен тұрады. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: xarici qulaq 4. Қырғыз: сырткы кулак 5. Өзбек: tashqi quloq 6. Түрік: dış kulak 7. Ағылшын: outer ear 8. Испан: oído externo 9. Неміс: äußeres ohr 10. Француз: oreille externe 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "сыртқы құлақ" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
709. | железы внешней секреции | сыртқы секреция бездері | железы внешней секрециисыртқы секреция бездеріСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Сыртқы секреция бездері – арнайы өзектері арқылы сөл бөлетін бездер. 2. Этимологиясы: лат. secretio – бөлу, ажырату 3. Әзербайжан: ekzokrin bezlər 4. Қырғыз: экзокриндик бездер 5. Өзбек: ekzokrin bezlar 6. Түрік: ekzokrin bezleri 7. Ағылшын: exocrine Glands 8. Испан: glandulas exocrinas 9. Неміс: exokrine drüsen 10. Француз: glandes exocrines 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: бұл терминнің дефинициясын басшылыққа ала отырып, "сыртқы секреция бездері" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
710. | природоохранные законы | табиғатты қорғау заңдары | природоохранные законытабиғатты қорғау заңдарыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Табиғатты қорғау заңдары – табиғи қорларды және табиғатты қорғау туралы заңдардың жиынтығы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: ətraf mühit qanunları 4. Қырғыз: жаратылышты коргоо мыйзамдары 5. Өзбек: tabiatni muhofaza qilish qonunlari 6. Түрік: çevre yasaları 7. Ағылшын: environmental laws 8. Испан: leyes ambientales 9. Неміс: umweltgesetze 10. Француз: lois environnementales 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қаулысы 1997 жылғы 11 маусымдағы №947. Табиғатты қорғау саясаты. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +11 |
711. | природное тело | табиғи дене | природное телотабиғи денеСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Табиғи дене – қоршаған ортада қалыптасып жасалған дене. 2. Этимологиясы: ағыл. Natural body, лат. дене "corpus" 3. Әзербайжан: təbii bədən 4. Қырғыз: табигый дене 5. Өзбек: tabiiy tanasi 6. Түрік: doğal vücut 7. Ағылшын: natural body 8. Испан: cuerpo natural 9. Неміс: natürlicher körper 10. Француз: corps naturel 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Экология және табиғи ресурстар министрінің 2023 жылғы 19 қыркүйектегі №262 бұйрығы. жануардың табиғи дене және физиологиялық қажеттіліктерін қанағаттандыру 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
712. | естественный иммунитет | табиғи иммунитет | естественный иммунитеттабиғи иммунитетСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Табиғи иммунитет – ағзаның туа пайда болған ауруға қарсы тұру қабілеті. 2. Этимологиясы: лат. immunitas – босату 3. Әзербайжан: təbii toxunulmazlıq 4. Қырғыз: табигый иммунитет 5. Өзбек: tabiiy immunitet 6. Түрік: doğal bağışıklık 7. Ағылшын: natural immunity 8. Испан: inmunidad natural 9. Неміс: natürliche Immunität 10. Француз: immunite naturelle 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "табиғи иммунитет" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
713. | природные ресурсы | табиғи қорлар | природные ресурсытабиғи қорларСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Табиғи қорлар – адам тіршілігіне қажетті табиғи нысандар мен құбылыстар. 2. Этимологиясы: фр. "ressource" - "көмекші құрал" 3. Әзербайжан: təbii ehtiyatlar 4. Қырғыз: жаратылыш ресурстары 5. Өзбек: tabiiy resurslar 6. Түрік: doğal kaynaklar 7. Ағылшын: natural resources 8. Испан: recursos naturales 9. Неміс: natürliche ressourcen 10. Француз: ressources naturelles 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрінің м.а. 2023 жылғы 2 ақпандағы №71 бұйрығы. "Мұнай және табиғи көмірсутек газы кен орындарының қорларын, перспективалық және болжамдық ресурстарын сыныптау жөніндегі нұсқаулықты бекіту туралы 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | -1 |
714. | природное явление | табиғи құбылыс | природное явлениетабиғи құбылысСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Табиғи құбылыс – бұл табиғатта болатын өзгерістер. Табиғаттағы көптеген өзгерістер жыл мезгілдерінің ауысуына байланысты. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: təbii fenomen 4. Қырғыз: табигый кубулуш 5. Өзбек: tabiiy hodisa 6. Түрік: doğal bir fenomen 7. Ағылшын: natural phenomenon 8. Испан: fenómeno natural 9. Неміс: ein natürliches phänomen 10. Француз: phénomène naturel 11. Бекітілген нұсқасы: химиялық құбылыс - химическое явление (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2015 жылғы 3 наурыздағы №175 бұйрығы. Қауіпті табиғи құбылыс. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
715. | естественный отбор | табиғи сұрыпталу, табиғи іріктеу, табиғи іріктелім | естественный отбортабиғи сұрыпталу, табиғи іріктеу, табиғи іріктелімСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Табиғи іріктелім – тіршілік үшін күресте, яғни табиғи іріктелуде ағзалардың тірі қалу үдерісі. 2. Этимологиясы: ағылш. natural selection "табиғи іріктелу" 3. Әзербайжан: təbii seleksiya 4. Қырғыз: табигый тандалуу 5. Өзбек: tabiiy tanlanish 6. Түрік: doğal seleksiyon 7. Ағылшын: natural selection 8. Испан: selección natural 9. Неміс: natürliche selektion 10. Француз: sélection naturelle 11. Бекітілген нұсқасы: естественный порядок слов - табиғи сөз тәртібі (2020), обучающий отбор - оқыту іріктелімі (2023), сортировка - сұрыптау (2013) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "табиғи іріктелім" нұсқасын қолдаймыз. | +1 |
716. | натуральные волокна | табиғи талшық | натуральные волокнатабиғи талшықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Табиғи талшық – өсімдіктен (мақта, зығыр), жануарлардан (жүн, табиғи жібек) немесе минералдан (асбесті талшық) алынған талшықтар. 2. Этимологиясы: «табиғи» сөзі лат. nātūrālis "табиғи, туған, туа біткен" деген сөз болса, «талшық» сөзі грекше λάχνος, λάχνη "жүн, шаш" туралы дегенді білдіреді. 3. Әзербайжан: təbii liflər 4. Қырғыз: табигый булалар 5. Өзбек: tabiiy tolalar 6. Түрік: doğal lifler 7. Ағылшын: natural fibers 8. Испан: fibras naturales 9. Неміс: naturfaser 10. Француз: fibres naturelles 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +11 |
717. | чистая линия | таза линия, таза ұрпақ тізбегі, таза сызық | чистая линиятаза линия, таза ұрпақ тізбегі, таза сызықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Таза сызық – көпшілік гендері гомозиготалы, өзін-өзі ұрықтандыру арқылы көбейетін бір дараның ұрпақтары. 2. Этимологиясы: латын. linea "кендір жіп, бау" 3. Әзербайжан: təmiz xətt 4. Қырғыз: таза сызык 5. Өзбек: sof chiziq 6. Түрік: saf çizgi 7. Ағылшын: pure line 8. Испан: línea pura 9. Неміс: reine linie 10. Француз: ligne pure 11. Бекітілген нұсқасы: клеточная линия - жасушалық сызық (2021), цепная ядерная реакция - тізбекті ядролық реакция (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "таза сызық" нұсқасын қолдаймыз. | +7 |
718. | таксисы | таксистер | таксисытаксистерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Таксистер – еркін қозғалатын организмдерге, кейбір жасушалар мен органоидтарға тән біржақты белсенді ынталандыруға жауап ретінде жүзеге асатын реакциялар. 2. Этимологиясы: көне грек. τάξις "құрылым, тәртіп, тәртіппен қозғалу" 3. Әзербайжан: taksilər 4. Қырғыз: такси 5. Өзбек: taksilar 6. Түрік: taksiler 7. Ағылшын: taxis 8. Испан: taxis 9. Неміс: taxi 10. Француз: taxis 11. Бекітілген нұсқасы: фототаксис - фототаксис (2019) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "таксистер" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
719. | таксон | таксон | таксонтаксонСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Таксон – жүйелеуде қабылданған ағзалардың топтасуы. 2. Этимологиясы: лат. taxon, еж. гр. τάξις – «реттілік, құрылғы, ұйымдастыру» 3. Әзербайжан: takson 4. Қырғыз: таксон 5. Өзбек: takson 6. Түрік: tucson 7. Ағылшын: taxon 8. Испан: taxón 9. Неміс: taxon 10. Француз: taxon 11. Бекітілген нұсқасы: таксономия - таксономия (2021) 12. Заңнамадағы қолданысы: "Каспий теңізінің теңіз ортасын қорғау жөніндегі негіздемелік конвенцияға биологиялық әртүрлілікті сақтау туралы хаттаманы ратификациялау туралы" заңда "қауіп төніп тұрған кез келген таксонды білдіреді" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "таксон" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "таксон" нұсқасында кездеседі. Биология, экология, геология, геодезия және география, тамақ өнеркәсібі және тұрмыстық қызмет, әдебиет және лингвистика сөздіктерінде "таксон" деп берілген. Біз "таксон" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
720. | анализирующее скрещивание | талдаушы будандастыру | анализирующее скрещиваниеталдаушы будандастыруСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Талдаушы будандастыру – гибридті ағзаны рецессивті аллельдер бойынша гомозиготалы ағзамен, яғни "анализатормен" будандастыру. 2. Этимологиясы: көне грек. ἀνάλυσις "талдау, бөлу" 3. Әзербайжан: keçidin təhlili 4. Қырғыз: талдоочу айкалыштыруу 5. Өзбек: xochni tahlil qilish 6. Түрік: analiz geçişi 7. Ағылшын: analyzing crossing 8. Испан: análisis de cruzamiento 9. Неміс: analysierende kreuzung 10. Француз: croisement d'analyse 11. Бекітілген нұсқасы: вводное скрещивание - сіңіре будандастыру (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "талдаушы будандастыру" нұсқасын қолдаймыз. | -5 |
721. | корневое деление | тамыр бөліндісі | корневое делениетамыр бөліндісіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тамыр бөліндісі – өсімдік тамырымен сыртқы ортаға органикалық және минералды заттардың шығарылуы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: kök bölgüsü 4. Қырғыз: тамырдын бөлүнүшү 5. Өзбек: ildiz bo'linishi 6. Түрік: kök bölümü 7. Ағылшын: root division 8. Испан: división raíz 9. Неміс: wurzelteilung 10. Француз: division racine 11. Бекітілген нұсқасы: корневая система - тамыр жүйесі (2021), деление - бөлу (2015) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "тамыр бөліндісі" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
722. | корневое давление | тамыр қысымы | корневое давлениетамыр қысымыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тамыр қысымы – тамыр жасушалары арқылы сіңірілген минералды және органикалық заттардың сабақтың бойымен жапыраққа көтерілу күші. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: kök təzyiqi 4. Қырғыз: тамыр басымы 5. Өзбек: ildiz bosimi 6. Түрік: kök basıncı 7. Ағылшын: root pressure 8. Испан: presión de la raíz 9. Неміс: wurzeldruck 10. Француз: pression racinaire 11. Бекітілген нұсқасы: давление порциальное - үлестiк қысым (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "тамыр қысымы" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
723. | нёбо | таңдай | нёботаңдайСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Таңдай – ауыз қуысының жоғарғы қабырғасы. 2. Этимологиясы: лат. palatum "таңдай" 3. Әзербайжан: damaq 4. Қырғыз: ооз көңдөйү 5. Өзбек: tanglay 6. Түрік: damak zevki 7. Ағылшын: palate 8. Испан: paladar 9. Неміс: gaumen 10. Француз: palais 11. Бекітілген нұсқасы: таңдай бадамшалары үлкеюі - гипертрофия небных миндалин (2017) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
724. | небные железы | таңдай бездері | небные железытаңдай бездеріСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Таңдай бездері – жұтқыншақ пен ауыз қуысының шекарасында сақина түрінде орналасқан лимфоидты ұлпаның сопақша жинақталуы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: palatin bezləri 4. Қырғыз: палатин бездери 5. Өзбек: palatin bezlari 6. Түрік: damak bezleri 7. Ағылшын: palatine glands 8. Испан: glandulas palatinas 9. Неміс: gaumendrüsen 10. Француз: glandes palatines 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "таңдай бездері" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
725. | темперамент | темперамент | темпераменттемпераментСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Темперамент – психикалық процестердің өтуінің динамикалық ерекшеліктерін және адам мінез-құлқын,олардың күшін, жылдамдығын, пайда болуын, тоқталуы мен өзгерісін сипаттайтын қасиеттер жиынтығы. 2. Этимологиясы: лат. temperamentum – сәйкестік 3. Әзербайжан: temperament 4. Қырғыз: темперамент 5. Өзбек: temperament 6. Түрік: mizaç 7. Ағылшын: temperament 8. Испан: temperamento 9. Неміс: temperament 10. Француз: temperament 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Асыл тұқымды жануарларға өз өнімділігі бойынша бағалау (сынақтар) жүргізу қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2023 жылғы 25 қаңтардағы № 27 бұйрығында "темперамент" термині "темперамент" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, бұл терминнің сәтті қазақша баламасы табылғанша "темперамент" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
726. | тестостерон | тестостерон | тестостеронтестостеронСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тестостерон – аталық бездерден бөлінетін гормондар. 2. Этимологиясы: лат. testiculus – аталық без 3. Әзербайжан: testosteron 4. Қырғыз: тестостерон 5. Өзбек: testosteron 6. Түрік: testosteron 7. Ағылшын: testosterone 8. Испан: testosterona 9. Неміс: testosteron 10. Француз: testosterone 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Спорттық жарыстарға қатысу үшін спортшыларды медициналық тексеру қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрінің 2020 жылғы 24 желтоқсандағы № 356 бұйрығында "тестостерон" термині "тестостерон" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, бұл терминнің сәтті қазақша баламасы табылғанша "тестостерон" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
727. | тимозин | тимозин | тимозинтимозинСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тимозин – айыршық безде пайда болатын гормон, төменгі молекулалы қышқыл белок. 2. Этимологиясы: ағылш. thymus – тимус безі 3. Әзербайжан: timozin 4. Қырғыз: тимозин 5. Өзбек: timozin 6. Түрік: timozin 7. Ағылшын: thymosin 8. Испан: timosina 9. Неміс: thymosin 10. Француз: thymosine 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, бұл терминнің сәтті қазақша баламасы табылғанша "тимозин" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
728. | тимус | тимус | тимустимусСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тимус – кеуде қуысының көкірек аймағында орналасқан иммундық жүйенің орталық мүшесі. 2. Этимологиясы: гр. (θύμον) "тумон " немесе (θύμος) "тумос". 3. Әзербайжан: timus 4. Қырғыз: шишик 5. Өзбек: timus 6. Түрік: timus 7. Ағылшын: thymus 8. Испан: timo 9. Неміс: thymus 10. Француз: thymus 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
729. | тироксин | тироксин | тироксинтироксинСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тироксин – қалқанша безден бөлінетін ағзада йодтың алмасуын реттейтін гормон. 2. Этимологиясы: грек. thyreos – қалқан + oxys – ащы, қышқыл 3. Әзербайжан: tiroksin 4. Қырғыз: тироксин 5. Өзбек: tiroksin 6. Түрік: tiroksin 7. Ағылшын: thyroxine 8. Испан: tiroxina 9. Неміс: thyroxin 10. Француз: thyroxine 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Қосалқы репродуктивтік әдістер мен технологияларды жүргізу қағидалары мен шарттарын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 15 желтоқсандағы № ҚР ДСМ-272/2020 бұйрығына өзгерістер мен толықтыру енгізу туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің м.а. 2023 жылғы 15 ақпандағы № 23 бұйрығында "тироксин" термині "тироксин" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, бұл терминнің сәтті қазақша баламасы табылғанша "тироксин" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
730. | зубная эмаль | тіс кіреукесі | зубная эмальтіс кіреукесіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тіс кіреукесі – тіссауытты жауып тұратын арнайы эпителий ұлпасы. 2. Этимологиясы: франц. émail (ескі франц. esmal) - жылтырақ, шыңылтыр 3. Әзербайжан: diş minası 4. Қырғыз: тиштин эмалы 5. Өзбек: tish emallari 6. Түрік: diş minesi 7. Ағылшын: tooth enamel 8. Испан: esmalte 9. Неміс: Zahnschmelz 10. Француз: émail dentaire 11. Бекітілген нұсқасы: эмаль - эмаль (2018), эмаль - кіреуке (2006) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "Зубная эмаль" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде де кездеспейді. Биология, ауыл шаруашылығы сөздіктерінде "тіс кіреукесі" деген нұсқада кездеседі. Біз "Тіс кіреукесі" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
731. | раздражимость | тітіркену, тітіркенгіштік | раздражимостьтітіркену, тітіркенгіштікСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тітіркенгіштік – тірі жасушалардың, ұлпалардың немесе тұтас ағзалардың ішкі немесе сыртқы тітіркендіргіштерге жауап қайтаруға қабілеттілігі. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: qıcıqlanma 4. Қырғыз: кыжырдануу 5. Өзбек: achchiqlanish 6. Түрік: sinirlilik 7. Ағылшын: irritability 8. Испан: irritabilidad 9. Неміс: erregbarkeit 10. Француз: irritabilité 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "тітіркенгіштік" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
732. | токсины | токсиндер | токсинытоксиндерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Токсиндер – кейбір микроағзалар, өсімдіктер және жануарлар түзетін улы заттар. 2. Этимологиясы: еж. гр. τοξικός [toxikos] – «улы» 3. Әзербайжан: toksinlər 4. Қырғыз: уу заттар 5. Өзбек: toksinlar 6. Түрік: toksinler 7. Ағылшын: toxins 8. Испан: toxinas 9. Неміс: giftstoffe 10. Француз: toxines 11. Бекітілген нұсқасы: токсин - у (1995), бактериялық уыттар (төтенше жағдай) - бактериальные токсины (2015) 12. Заңнамадағы қолданысы: "Халықтың санитариялық-эпидемиологиялық саламаттылығы саласындағы мемлекеттік қызметтерді көрсетудің кейбір мәселелері туралы" Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 30 желтоқсандағы № ҚР ДСМ-336/2020 бұйрығына өзгерістер мен толықтыру енгізу туралы" заңда "биологиялық және өсімдік тектес улар (уыттар)" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "токсиндер" термині бекітілген терминдер қатарында "токсин - у" деп бекітілген, "бактериялық уыттар" деген тіркес құрамында да бекітілген. Заңнама мәтіндерінде "уыттар" нұсқасында кездеседі. Әскери іс сөздігінде "уыттар" деп берілген. Біз "уыттар" деген нұсқаны қолдаймыз. | +7 |
733. | полное доминирование | толық доминанттылық, толық үстемдік | полное доминированиетолық доминанттылық, толық үстемдікСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Толық доминанттылық – доминанттылық бойынша аа гетерозиготалы фенотиптің аа гомозиготалы фенотиптен айырмашылығы болмайтын аллельді гендердің өзара әрекеттесу түрі. 2. Этимологиясы: латын. dominare "басым түсу" 3. Әзербайжан: tam dominantlıq 4. Қырғыз: толук үстөмдүк 5. Өзбек: to'liq hukmronlik 6. Түрік: toplam hakimiyet 7. Ағылшын: complete domination 8. Испан: dominación total 9. Неміс: totale dominanz 10. Француз: domination totale 11. Бекітілген нұсқасы: доминирование - үстемдік (2018), полное ионное уравнение - толық иондық теңдеу (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "толық үстемдік" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
734. | неполное доминирование | толымсыз доминанттылық, жартылай үстемдік | неполное доминированиетолымсыз доминанттылық, жартылай үстемдікСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Жартылай үстемдік – доминант геннің рецессивті ген белгілерін толықтай баса алмауы. 2. Этимологиясы: латын. dominare "басым түсу" 3. Әзербайжан: natamam dominantlıq 4. Қырғыз: толук эмес үстөмдүк 5. Өзбек: to'liq bo'lmagan hukmronlik 6. Түрік: eksik hakimiyet 7. Ағылшын: incomplete dominance 8. Испан: dominación incompleta 9. Неміс: unvollständige dominanz 10. Француз: domination incomplète 11. Бекітілген нұсқасы: доминирование - үстемдік (2018), неполное согласование - жартылай қиысу (2020) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "жартылай үстемдік" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
735. | сетчатая оболочка | торлы қабық | сетчатая оболочкаторлы қабықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Торлы қабық – жарыққа сезімтал көптеген таяқша тәрізді және құтыша тәрізді жасушалардан тұратын көздің ішкі қабығы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: tor qişa 4. Қырғыз: көздүн торчосу 5. Өзбек: to'r pardasi 6. Түрік: retina 7. Ағылшын: retina 8. Испан: retina 9. Неміс: retina 10. Француз: retine 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "торлы қабықша" нұсқасын ұсынамыз. | +9 |
736. | тотипотентность | тотипотенттілік | тотипотентностьтотипотенттілікСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тотипотенттілік – тұтас организмнің жіктелу қабілеті. 2. Этимологиясы: лат. (totus) "барлық", "тұтас" және (potentia) "күш" деген сөздерінен шыққан. 3. Әзербайжан: totipotentlik 4. Қырғыз: тотипотенттүүлүк 5. Өзбек: totipotentlik 6. Түрік: totipotensi 7. Ағылшын: totipotency 8. Испан: totipotencia 9. Неміс: totypotenz 10. Француз: totipotence 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: көрсетілген анықтамаға қарап және сөздің этимологиясын ескере келе берілген нұсқада қолдануды ұсынамыз. | +13 |
737. | транзиция | транзиция | транзициятранзицияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Транзиция – нуклеин қышқылындағы азот негіздердің алмасуына себепкер мутация. 2. Этимологиясы: лат. transitus – "өту" 3. Әзербайжан: tranzit 4. Қырғыз: өтүү 5. Өзбек: tranzit 6. Түрік: geçiş 7. Ағылшын: transition 8. Испан: tránsito 9. Неміс: transit 10. Француз: transit 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: биология сөздігінде "қарапайым алмасушылық" деп берілген. Біз "транзиция" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
738. | трансгенез | трансгенез | трансгенезтрансгенезСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Трансгенез – жануарлар, өсімдіктер немесе микроағзалар геномына бөгде немесе өзгертілген генетикалық ақпарат енгізу. 2. Этимологиясы: латын. trans "өзгеріс, бір күйден екінші күйге өту", genesis "пайда болу, туылу" 3. Әзербайжан: transgenez 4. Қырғыз: трансгенез 5. Өзбек: transgenez 6. Түрік: transgenezis 7. Ағылшын: transgenesis 8. Испан: transgénesis 9. Неміс: transgenese 10. Француз: transgénèse 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "трансгенез" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
739. | транслоказы | транслоказалар | транслоказытранслоказаларСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Транслоказалар – иондардың немесе молекулалардың мембраналар арқылы тасымалдануын немесе олардың мембраналардағы бөлінуін катализдейтін ферменттердің жеке класы. 2. Этимологиясы: латын. trans "өзгеріс, бір күйден екінші күйге өту" 3. Әзербайжан: translokazlar 4. Қырғыз: транслоказалар 5. Өзбек: translokazlar 6. Түрік: translüzyonlar 7. Ағылшын: translocases 8. Испан: translocase 9. Неміс: translokationen 10. Француз: translocases 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "транслоказалар" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
740. | транспирация | транспирация | транспирациятранспирацияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Транспирация – жапырақ өңіндегі жанаспалы жасушалардың саңылаулары арқылы суды буландыру үдерісі. 2. Этимологиясы: латын. trans "арқылы", spiro "тыныс алу" 3. Әзербайжан: transpiratsiya 4. Қырғыз: транспирация 5. Өзбек: transpiratsiya 6. Түрік: terleme 7. Ағылшын: transpiration 8. Испан: transpiración 9. Неміс: transpiration 10. Француз: transpiration 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "транспирация" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
741. | трансплантация | трансплантация | трансплантациятрансплантацияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Трансплантация – адам мен жануарлардың ағзалары мен тіндерін, ал өсімдіктердің бөліктері мен ұлпаларын басқа жерге немесе басқа ағзаға ауыстырып салу. 2. Этимологиясы: латын. transplantatio "көшіру" 3. Әзербайжан: transplantasiya 4. Қырғыз: трансплантация 5. Өзбек: transplantatsiya 6. Түрік: transplantasyon 7. Ағылшын: transplantation 8. Испан: trasplante 9. Неміс: transplantation 10. Француз: transplantation 11. Бекітілген нұсқасы: аутотрансплантация - аутотрансплантация (2017) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "трансплантация" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
742. | трансформизм | трансформизм | трансформизмтрансформизмСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Трансформизм – жануарлар мен өсімдіктер әлемінің түрлерін үздіксіз өзгерту және органикалық әлем формаларының бір немесе бірнеше қарапайым формалардан пайда болуы туралы ілім. 2. Этимологиясы: латын. transformo "түрлендіремін, айналдырамын" 3. Әзербайжан: transformizm 4. Қырғыз: трансформизм 5. Өзбек: transformizm 6. Түрік: dönüşümсülük 7. Ағылшын: transformism 8. Испан: transformismo 9. Неміс: transformismus 10. Француз: transformisme 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "трансформизм" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
743. | трахеид | трахеид, түтікше | трахеидтрахеид, түтікшеСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Трахеид – қабықшасы қатайған, екі ұшы сүйір, өте жіңішке, ұзындығы 1 мм-ден бірнеше см-ге жететін түтікше тәрізді сүрек жасушалары. 2. Этимологиясы: грек. tracheia "тыныс алу алқымы" ; eidos "түр" 3. Әзербайжан: traxeid 4. Қырғыз: трахеид 5. Өзбек: traxeid 6. Түрік: trakeid 7. Ағылшын: tracheid 8. Испан: traqueida 9. Неміс: tracheide 10. Француз: trachéide 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "трахеид" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
744. | трисомия | трисомия | трисомиятрисомияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Трисомия - қосымша хромосоманың болуы. 2. Этимологиясы: еж.гр. τρι – «үш» + σῶμα – «дене» 3. Әзербайжан: trisomiya 4. Қырғыз: трисомия 5. Өзбек: trisomiya 6. Түрік: trizomi 7. Ағылшын: trisomy 8. Испан: trisomía 9. Неміс: Trisomie 10. Француз: trisomie 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Қазақстан Республикасында медициналық-генетикалық көмек көрсетуді ұйымдастыру cтандартын бекіту туралы" заңда "21 хромосома бойынша трисомия" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "трисомия " термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "трисомия " нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде "трисомия" деп берілген. Біз "трисомия " деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
745. | тропизм | тропизм, өсу қозғалысы | тропизмтропизм, өсу қозғалысыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тропизм – сыртқы тітіркендіргіштердің бір жақты әсер етуіне өсімдіктің реакциясы, өсімдік мүшелерінің тітіркендіргіш бағытына қарай орын алмастыруы (дұрыс тропизм) немесе тітіркендіргіштен кері бағытқа қарай ауысуы (бұрыс тропизм). 2. Этимологиясы: грек. τροπος "бағыт, бұрылыс" 3. Әзербайжан: tropizm 4. Қырғыз: тропизм 5. Өзбек: tropizm 6. Түрік: tropizm 7. Ағылшын: tropism 8. Испан: tropismo 9. Неміс: tropismus 10. Француз: tropisme 11. Бекітілген нұсқасы: филантропизм - филантропизм (2019), фототропизм - фототропизм (2019) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "тропизм" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
746. | родимое пятно | туа біткен дақ, қал | родимое пятнотуа біткен дақ, қалСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Туа біткен дақ – тері дамуының кемшілігі, оның белгілі бір жасушаларының шамадан тыс өсуі. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: doğum nişanı 4. Қырғыз: туулган белги, кал 5. Өзбек: tug'ilish belgisi 6. Түрік: doğum lekesi 7. Ағылшын: birthmark 8. Испан: mancha de nacimiento 9. Неміс: muttermal 10. Француз: tache de naissance 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Анықтаудан, тергеуден, соттан жасырынған адамдарды, сондай-ақ жазасын өтеуден немесе пробациялық бақылауды жүзеге асырудан жалтарған, хабарсыз кеткен, туыстарымен байланысын жоғалтқан, өзі туралы анықтамалық деректерді хабарлауға қабілеті жоқ адамдарды, жеке басы анықталмаған мәйiттердi және атқарушылық іс жүргізу бойынша борышкерлер, мемлекет мүддесіне орай, сондай-ақ алименттер өндіріп алу, мертігуден немесе денсаулығының өзге де зақымдануынан, асыраушысының қайтыс болуынан келген зиянды өтеу туралы талап қоюлар бойынша жауапкерлер болып табылатын іздестірудегі адамдарды арнайы есепке алуды жүргізу оны пайдалану, және сақтау қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының 2017 жылғы 4 тамыздағы № 78 бұйрығына өзгерістер енгізу туралы Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының 2023 жылғы 5 қаңтардағы № 6 бұйрығында "родимое пятно" термині "қал" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "қал" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
747. | туберкулез | туберкулез | туберкулезтуберкулезСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Туберкулез – зиянды бактериялардың әсерінен пайда болатын өкпенің жұқпалы ауруы. 2. Этимологиясы: лат. tuberculum – төмпешік 3. Әзербайжан: vərəm 4. Қырғыз: кургак учук, туберкулез 5. Өзбек: sil kasalligi 6. Түрік: verem hastalığı 7. Ағылшын: tuberculosis 8. Испан: tuberculosis 9. Неміс: Тuberkulose 10. Француз: tuberculose 11. Бекітілген нұсқасы: ЖИТС-ға, туберкулез бен безгекке қарсы күрес жөніндегі жаһандық қор (ЖҚ) – глобальный фонд борьбы со СПИДом, туберкулезом и малярией (ГФ) (2013), туберкулез диспансері (мед.) – противотуберкулезный диспансер (1971) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасында халықты туберкулезден қорғау шаралары туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 21 желтоқсандағы N 1263 Қаулысында "туберкулез" термині "туберкулез" түрінде қолданған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, бұл терминнің сәтті қазақша баламасы табылғанша "туберкулез" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
748. | тургор | тургор | тургортургорСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тургор – өсімдік жасушасындағы цитоплазманың гидростатикалық қысым туғыза алатындай жасуша қабықшасының кернеулі күйі. 2. Этимологиясы: лат. (turgor) "ісіну, толтыру". 3. Әзербайжан: turgor 4. Қырғыз: тургор 5. Өзбек: turgor 6. Түрік: turgor basıncı 7. Ағылшын: turgor 8. Испан: turgor 9. Неміс: turgor 10. Француз: turgescence 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: көрсетілген анықтамаға қарап және сөздің этимологиясын ескере келе берілген нұсқада қолдануды ұсынамыз. | +13 |
749. | узловая нервная система | түйінді жүйке жүйесі | узловая нервная систематүйінді жүйке жүйесіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Түйінді жүйке жүйесі – жүйке жасушаларының жиынтығынан ганглия (түйіндер) түзілетін, қозуды бір бағытта ғана өткізетін қасиетке ие, құрттарға, ұлуларға, буынаяқтыларға тән жүйке жүйесі. 2. Этимологиясы: латын. nervus "сіңір, талшық"; көне грек σύστημα "тұтас, құранды байланыс" 3. Әзербайжан: düyünlü sinir sistemi 4. Қырғыз: түйүндүү нерв системасы 5. Өзбек: tugunli asab tizimi 6. Түрік: nodüler sinir sistemi 7. Ағылшын: nodal nervous system 8. Испан: sistema nervioso nodular 9. Неміс: knotennervensystem 10. Француз: système nerveux nodulaire 11. Бекітілген нұсқасы: нервно-артритический диатез – жүйке-артрит диатезі (2019), операционная система – oneрациялық жүйе (2023), линия узлов – түйіндер сызығы (1995) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "түйінді жүйке жүйесі" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
750. | кущение | түптену | кущениетүптенуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Түптену – астық тұқымдастарда, қияқөлеңдерде немесе бұталы өсімдіктерде жер беті және жерасты бүйірлік өскіндер қалыптасып, қосымша тамыр беруі. 2. Этимологиясы: орыс. куща "түп" 3. Әзербайжан: dallanma 4. Қырғыз: бутактануу 5. Өзбек: dallanish 6. Түрік: dallanma 7. Ағылшын: tillering 8. Испан: tabernáculo 9. Неміс: laub 10. Француз: tallage 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "түптену" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
751. | ареал вида | түр ареалы, түрлердің ауқымы, түр аумағы | ареал видатүр ареалы, түрлердің ауқымы, түр аумағыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Түр аумағы – 1. кең аумақтағы немесе акваториядағы экологиялық жағдайлардың белгілі бір мөлшерімен түр талаптарының үйлесімі; 2. белгілі түрдің басқа түрден ерекшелігін көрсететін белгілердің жиынтығы. 2. Этимологиясы: латын. area "алаң,аудан, кеңістік" 3. Әзербайжан: növlərin çeşidi 4. Қырғыз: түрдүн ареалы 5. Өзбек: turning hududlari 6. Түрік: türün alanı 7. Ағылшын: the range of the species 8. Испан: rango de la especie 9. Неміс: artenreich 10. Француз: aire de répartition de l'espèce 11. Бекітілген нұсқасы: ареал породы - тұқымның таралу аумағы (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "түр аумағы" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
752. | критерии вида | түр критерийі, түр өлшемшарты | критерии видатүр критерийі, түр өлшемшартыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Түр критерийі – белгілі түрдің басқа түрден ерекшелігін көрсететін белгілер жиынтығы. 2. Этимологиясы: көне грек. κριτήριον "айырым белгі, өлшем белгі, шама", "түр" лат. species 3. Әзербайжан: növ meyarı 4. Қырғыз: түр критерийлери 5. Өзбек: tur mezonlari 6. Түрік: tür kriterleri 7. Ағылшын: type criterion 8. Испан: criterio de tipo 9. Неміс: kriterium der ansicht 10. Француз: critères d'espèce 11. Бекітілген нұсқасы: критерий качества воды - су сапасының өлшемшарттары (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "түр өлшемшарты" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
753. | видообразование | түр түзілуі | видообразованиетүр түзілуіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Түр түзілуі – жаңа түр пайда болатын күрделі эволюциялық процесс. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: spesifikasiya 4. Қырғыз: түрлөрдүн пайда болушу 5. Өзбек: spetsifikatsiya 6. Түрік: türleşme 7. Ағылшын: speciation 8. Испан: especiación 9. Неміс: speziation 10. Француз: spéciation 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "түр түзілуі" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
754. | межвидовая борьба | түраралық күрес | межвидовая борьбатүраралық күресСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Түраралық күрес – әр алуан түрге жататын ағзалардың арасындағы тіршілік үшін күресті білдіретін эволюцияның қозғаушы күші. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: növlərarası mübarizə 4. Қырғыз: түрлөр аралык күрөш 5. Өзбек: turlararo kurash 6. Түрік: türler arası mücadele 7. Ағылшын: interspecific struggle 8. Испан: lucha interespecífica 9. Неміс: artenübergreifender kampf 10. Француз: lutte interspécifique 11. Бекітілген нұсқасы: борьба - күрес (2019) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "түраралық күрес" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
755. | внутривидовая борьба | түрішілік күрес | внутривидовая борьбатүрішілік күресСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Түрішілік күрес – бір түрге жататын ағзалардың арасындағы тіршілік үшін күресті білдіретін эволюцияның қозғаушы күші. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: intraspesifik mübarizə 4. Қырғыз: түр ичиндеги күрөш 5. Өзбек: tur ichidagi kurash 6. Түрік: tür içi mücadele 7. Ағылшын: intraspecific struggle 8. Испан: lucha intraespecífica 9. Неміс: intraspezies-kampf 10. Француз: lutte intraspécifique 11. Бекітілген нұсқасы: борьба - күрес (2019) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "түрішілік күрес" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
756. | сновидения | түс көру | сновидениятүс көруСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Түс көру – ұйықтап жатқан адамның санасында пайда болатын бейнелерді (визуалды, есту, тактильді, дәмдік және иіс сезу) субъективті қабылдау, мидың тез ұйқы фазасындағы қалыпты жұмысы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: yuxu 4. Қырғыз: түш көрүү 5. Өзбек: tasavvur 6. Түрік: rüya görmek 7. Ағылшын: dream 8. Испан: sueño 9. Неміс: träume 10. Француз: rêves 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "түс көру" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
757. | замкнутое кровообращение | тұйық қанайналым | замкнутое кровообращениетұйық қанайналымСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тұйық қанайналым – үлкен және кіші қанайналым шеңберін түзе отырып, адам денесіне қан тарататын тамырлардан тұратын жүйе. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: qapalı qan dövranı 4. Қырғыз: жабык кан айлануу 5. Өзбек: yopiq qon aylanishi 6. Түрік: kapalı kan dolaşımı 7. Ағылшын: closed blood circulation 8. Испан: circulación cerrada 9. Неміс: geschlossene durchblutung 10. Француз: circulation fermée 11. Бекітілген нұсқасы: кровообращение - қанайналым (2021), замкнутое управление - тұйықталған басқару (2021) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "тұйық қанайналым" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
758. | наследование | тұқым қуалау, тұқымқуалау | наследованиетұқым қуалау, тұқымқуалауСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тұқым қуалау, тұқымқуалау – ағзалардың бір ұрпақтан екіншісіне гендік ақпарат беруі. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: miras 4. Қырғыз: мурас 5. Өзбек: meros 6. Түрік: kalıt 7. Ағылшын: inheritance 8. Испан: herencia 9. Неміс: vererbung 10. Француз: héritage 11. Бекітілген нұсқасы: мұрагер болушылық – наследование (2016), митохондриялық тұқым қуалау – митохондриальное наследование (2019), кешенді тұқым қуалауы – наследование комплексное (2019) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2009 жылғы 29 маусымдағы N 5 Нормативтік қаулысында "Соттардың мұрагерлік туралы заңнаманы қолдануының кейбір мәселелері туралы" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "наследование" термині 2016 жылы "мұрагер болушылық" деп бекітілген, заңнама мәтіндерінде "мұрагерлік" нұсқасында кездеседі. Биология, экология сөздіктерінде "тұқымқуалау", ауыл шаруашылығы сөздігінде "тұқым қуалау", тарих сөздігінде "мұралану, мұрагерлік" деп берілген. Біз "тұқым қуалау" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
759. | ненаследственная изменчивость | тұқымқуаламайтын өзгергіштік, тұқым қуаламайтын өзгергіштік, тұқым қуаламайтын өзгермелілік | ненаследственная изменчивостьтұқымқуаламайтын өзгергіштік, тұқым қуаламайтын өзгергіштік, тұқым қуаламайтын өзгермелілікСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тұқым қуаламайтын өзгермелілік – генотипі бірдей организмдердің қоршаған ортаның әртүрлі жағдайларында әртүрлі даму қабілеті. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: irsi olmayan dəyişkənlik 4. Қырғыз: тукум куучулук эмес вариация 5. Өзбек: irsiy bo'lmagan o'zgaruvchanlik 6. Түрік: kalıtsal olmayan değişkenlik 7. Ағылшын: non-hereditary variability 8. Испан: variabilidad no hereditaria 9. Неміс: nicht erbliche variabilität 10. Француз: variabilité non héréditaire 11. Бекітілген нұсқасы: изменчивость - өзгермелілік (2021), болезнь наследственная - тұқым қуалайтын ауру (2005) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "тұқым қуаламайтын өзгермелілік" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
760. | наследственная изменчивость | тұқымқуалаушылық өзгергіштік, тұқым қуалаушылық өзгергіштік, тұқым қуалайтын өзгермелілік | наследственная изменчивостьтұқымқуалаушылық өзгергіштік, тұқым қуалаушылық өзгергіштік, тұқым қуалайтын өзгермелілікСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тұқым қуалайтын өзгермелілік – тұқым қуалайтын және кейіннен ұрпағына берілетін мутация түрлерінің және комбинацияларының пайда болуына байланысты тірі ағзаның генотипін өзгерту қабілеті. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: irsi dəyişkənlik 4. Қырғыз: тукум куучулук вариация 5. Өзбек: irsiy o'zgaruvchanlik 6. Түрік: kalıtsal değişkenlik 7. Ағылшын: hereditary variability 8. Испан: variabilidad hereditaria 9. Неміс: erbliche variabilität 10. Француз: variabilité héréditaire 11. Бекітілген нұсқасы: изменчивость - өзгермелілік (2005), болезнь наследственная - тұқым қуалайтын ауру (2015) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "тұқым қуалайтын өзгермелілік" нұсқасын қолдаймыз. | -9 |
761. | наследственность | тұқымқуалаушылық, тұқым қуалаушылық | наследственностьтұқымқуалаушылық, тұқым қуалаушылықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тұқым қуалаушылық – ағзаның түрге тән өзіндік белгілерді сақтауға, тұқым қуалайтын қасиеттерді жалғастыруға мүмкіндік беретін генетикалық ақпараттардың сабақтастығын қамтамасыз ететін қабілеті. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: irsiyyət 4. Қырғыз: тукум куучулук 5. Өзбек: merosxoʻrlik 6. Түрік: kalıtım 7. Ағылшын: heredity 8. Испан: herencia 9. Неміс: vererbung 10. Француз: hérédité 11. Бекітілген нұсқасы: болезнь наследственная - тұқым қуалайтын ауру (2015) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "тұқымқуалаушылық" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
762. | грипп | тұмау (грипп) | грипптұмау (грипп)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Грипп – вирустардың әсерінен пайда болатын жұқпалы ауру. 2. Этимологиясы: фр. grippe - "ұстап алу" 3. Әзербайжан: qrip 4. Қырғыз: сасык тумоо, грипп 5. Өзбек: gripp 6. Түрік: grip 7. Ағылшын: flu, grip 8. Испан: gripe 9. Неміс: Grippe 10. Француз: grippe 11. Бекітілген нұсқасы: тұмаудан (безгектен) таза аймақ(мед) - свободная зона от гриппа (от малярии) (2014) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2009 жылғы 19 тамыздағы N 120-ө "Қазақстан Республикасында тұмау пандемиясына ден қоюдың ұлттық жоспарын бекіту туралы" Өкімінде "тұмау" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "грипп" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, бірақ басқа термин құрамында "тұмау" боп бекітілген. Заңнама мәтіндерінде "тұмау нұсқасында кездеседі. Медицина, дене тәрбиесі және спорт сөздіктерінде "тұмау" деген нұсқада кездеседі. Біз "тұмау" деген нұсқаны қолдаймыз. | +11 |
763. | стабилизирующий отбор | тұрақтандырушы сұрыптау, тұрақтандырушы іріктелім | стабилизирующий отбортұрақтандырушы сұрыптау, тұрақтандырушы іріктелімСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тұрақтандырушы іріктелім – орташа көрсеткіштері бар ағзалар сақталатын, ал ауытқу белгілері аса көп ағзалар жойылатын табиғи іріктеудің бір түрі. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: sabitləşdirici seçim 4. Қырғыз: турукташтыруучу тандоо 5. Өзбек: tanlovni barqarorlashtirish 6. Түрік: stabilize edici seçim 7. Ағылшын: stabilizing selection 8. Испан: selección estabilizadora 9. Неміс: stabilisierende auswahl 10. Француз: sélection stabilisatrice 11. Бекітілген нұсқасы: сортировка - сұрыптау (2023), обучающий отбор - оқыту іріктелімі (2023), СТИТ Стабилизированный источник тока - ТТК Тұрақтандырылған ток көзі (2007) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "тұрақтандырушы іріктелім" нұсқасын қолдаймыз. | +3 |
764. | холера | тырысқақ, холера | холератырысқақ, холераСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Тырысқақ, холера – тырысқақ вибрионы тудыратын карантиндік ауру. 2. Этимологиясы: еж. гр. χολή - өт + ῥέω - ағамын 3. Әзербайжан: vəba 4. Қырғыз: холера 5. Өзбек: vabo 6. Түрік: kolera 7. Ағылшын: cholera 8. Испан: cólera 9. Неміс: Cholera 10. Француз: choléra 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2021 жылғы 17 қарашадағы № ҚР ДСМ-116 бұйрығында "холера" термині "тырысқақ" деп қолданылған. 13. Ұсыныстар: "Холера" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "тырысқақ" нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде "тырысқақ" деген нұсқада кездеседі. Біз "тырысқақ" деген нұсқаны ұсынамыз. | +13 |
765. | ультрафиолетовая микроскопия | ультракүлгін микроскопия | ультрафиолетовая микроскопияультракүлгін микроскопияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ультракүлгін микроскопия – зерттеу толқын ұзындығы 0,2 мкм болатын қысқа ультракүлгін сәулелерді пайдалануға негізделген. 2. Этимологиясы: лат. ultra - әрі, үстінен, тыс+ лат. «iola - күлгін + лат. μΙκροσ – кішкентай және еж. гр. μΙκροσ σκοποσ – көремін 3. Әзербайжан: ultrabənövşəyi mikroskopiya 4. Қырғыз: ультрафиолет микроскопиясы 5. Өзбек: ultraviyole mikroskopiya 6. Түрік: ultraviyole mikroskobu 7. Ағылшын: ultraviolet microscopy 8. Испан: microscopía ultravioleta 9. Неміс: ultraviolettmikroskopie 10. Француз: microscopie ultraviolette 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "ультрафиолетовая микроскопия" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде де кездеспейді. Біз "ультракүлгін микроскопия" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
766. | ультрафиолетовое излучение | ультракүлгін сәуле шығару | ультрафиолетовое излучениеультракүлгін сәуле шығаруСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ультракүлгін сәуле шығару – жарық сәулелері спектрінің күлгін бөлігіне іргелес, күлгін және радиосәулелер аралығында орналасқан, толқын ұзындығы 400-10 нм (нанометр) аралығына сәйкес келетін электрмагниттік сәулелер. 2. Этимологиясы: лат. ultra - артық, сыртынан, үстінен + лат. viola - күлгін. 3. Әзербайжан: ultrabənövşəyi radiasiya 4. Қырғыз: ультрафиолет нурлануусу 5. Өзбек: ultrabinafsha nurlanish 6. Түрік: ultraviyole radyasyon 7. Ағылшын: ultraviolet radiation 8. Испан: radiación ultravioleta 9. Неміс: UV-Strahlung 10. Француз: rayonnement ultraviolet 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Өндірістік мақсаттағы ғимараттарға және құрылыстарға қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптар" санитариялық қағидаларын бекіту туралы" заңда "ультракүлгін сәулеленуге арналған құрылғы" деп берілген. 13. Ұсыныстар: биология сөздігінде "ультракүлгін сәуле шығару" деп берілген. Сондықтан осы нұсқаны қолдаймыз. | +7 |
767. | ультрафильтрация | ультрасүзілу, ультрасүзгілеу | ультрафильтрацияультрасүзілу, ультрасүзгілеуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ультрасүзгілеу – мембранаға дейінгі және кейінгі қысым айырмашылығының әсерінен сұйықтықты сүзу арқылы жүзеге асырылатын мембрананы бөлу, сондай-ақ заттарды фракциялау және концентрациялау процесі. 2. Этимологиясы: латын. ultra "әрі қарай, онан соң", filtrum "сүзу, киіз сүзгі" 3. Әзербайжан: ultrafiltrasiya 4. Қырғыз: ультрафильтрация 5. Өзбек: ultrafiltratsiya 6. Түрік: ultrafiltrasyon 7. Ағылшын: ultrafiltration 8. Испан: ultrafiltración 9. Неміс: ultrafiltration 10. Француз: ultrafiltration 11. Бекітілген нұсқасы: ультразвуковой датчик - ультрадыбыстық датчик (2021), фильтрация данных - деректерді сүзгіден өткізу (2023), гипер-фильтрация - гипер сүзгілеу (2021) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "ультрасүзгілеу" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
768. | унипорт | унипорт | унипортунипортСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Унипорт – жеңілдетілген диффузия процесіне қатысты ион молекулаларын пассивті де, активті де тасымалдау әдістерінің бірі. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: uniport 4. Қырғыз: унипорт 5. Өзбек: uniport 6. Түрік: uniport 7. Ағылшын: uniport 8. Испан: uniport 9. Неміс: uniport 10. Француз: uniport 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "унипорт" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
769. | модель Уотсона-Крика | Уотсон-Крик моделі | модель Уотсона-КрикаУотсон-Крик моделіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Уотсон-Крик моделі – қосарланған шиыршық, днқ-ның құрылым үлгісі. 2. Этимологиясы: лат. modulus – «өлшем, әуен; модуль» 3. Әзербайжан: Uotson-qışqırıq modeli 4. Қырғыз: Уотсон-Крик модели 5. Өзбек: Uotson-Krik modeli 6. Түрік: Watson-Crick'in modeli 7. Ағылшын: Watson-Crick model 8. Испан: modelo Watson-Crick 9. Неміс: Watson-schreiendes Modell 10. Француз: modèle Watson-Crick 11. Бекітілген нұсқасы: модель - модель (2018) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "модель Уотсона-Крика" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде де кездеспейді. Біз "Уотсон-Крик моделі " деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
770. | уремия | уремия, қанды зәр | уремияуремия, қанды зәрСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Уремия – бүйрек ауруы. 2. Этимологиясы: гр. uron - зәр + haima - қан 3. Әзербайжан: uremiya 4. Қырғыз: уремия 5. Өзбек: uremiya 6. Түрік: üremi 7. Ағылшын: uremia 8. Испан: uremia 9. Неміс: Urämie 10. Француз: urémie 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2023 жылғы 9 қаңтардағы № 4 бұйрығында "уремия" термині "уремия" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "Уремия" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "уремия" нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде "қандызәр" деген нұсқада кездеседі. Біз "қанды зәр" деген нұсқаны ұсынамыз. | +11 |
771. | уролог | уролог | урологурологСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Уролог – бүйрек ауруларын емдейтін дәрігер. 2. Этимологиясы: грек. uron - зәр+ грек. logos - ғылым 3. Әзербайжан: uroloq 4. Қырғыз: уролог 5. Өзбек: urolog 6. Түрік: ürolog 7. Ағылшын: urologist 8. Испан: urólogo 9. Неміс: Urologe 10. Француз: urologue 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрінің 2020 жылғы 24 желтоқсандағы № 356 бұйрығында "уролог" термині "уролог" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "уролог" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "уролог" нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде "уролог" деген нұсқада кездеседі. Біз "уролог" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
772. | кора больших полушарий головного мозга | үлкен ми сыңарларының қыртысы | кора больших полушарий головного мозгаүлкен ми сыңарларының қыртысыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Үлкен ми сыңарларының қыртысы – үлкен ми сыңарларының сыртын жауып тұратын сұр зат қабаты. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: beyin qabığı 4. Қырғыз: мээ кабыгы 5. Өзбек: miya yarim korteksi 6. Түрік: serebral Korteks 7. Ағылшын: cerebral cortex 8. Испан: corteza cerebral 9. Неміс: großhirnrinde 10. Француз: cortex cerebral 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "үлкен ми сыңарларының қыртысы" нұсқасын қолдаймыз. | +7 |
773. | сон | ұйқы | сонұйқыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ұйқы – адам мен жануарлардың міндетті физиологиялық жағдайы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: yuxu 4. Қырғыз: уйку 5. Өзбек: uyqu 6. Түрік: uyku 7. Ағылшын: sleep 8. Испан: sueño 9. Неміс: schlafen 10. Француз: sommeil 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің кейбір бұйрықтарына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2019 жылғы 21 мамырдағы № 451 бұйрығында "сон" термині "ұйқы" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "ұйқы" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
774. | сонная артерия | ұйқы артериясы | сонная артерияұйқы артериясыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ұйқы артериясы – мойынның екі жағынан тамақ және өңеш бойымен орналасқан жұп қан тамырлары. 2. Этимологиясы: еж. грек. ἀρτηρία arteria – трахея, артерия 3. Әзербайжан: karotid arteriya, yuxu arteriyası 4. Қырғыз: уйку артериясы 5. Өзбек: uyqu arteriyasi 6. Түрік: karotis arteri, uyku arterleri 7. Ағылшын: carotid artery 8. Испан: arteria carotida 9. Неміс: halsschlagader 10. Француз: artere carotide 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: әрігерге дейінгі медициналық көмек көрсету қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 30 қарашадағы № ҚР ДСМ-223/2020 бұйрығында "сонная артерия" термині "ұйқы артериясы" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "ұйқы артериясы" нұсқасын қолдаймыз. | +9 |
775. | мошонка | ұма | мошонкаұмаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ұма – ерлердегі аталық без болатын тері-бұлшық етті қапшықтәрізді түзіліс. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: skrotum 4. Қырғыз: урук калтасы 5. Өзбек: scrotum 6. Түрік: testis 7. Ағылшын: scrotum 8. Испан: escroto 9. Неміс: hodensack 10. Француз: scrotum 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "ұма" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
776. | фагоцитоз | фагоцитоз | фагоцитозфагоцитозСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Фагоцитоз – микроағзалар жасушасының бөтен тірі ағзалар мен қатты бөлшектерді жұлып алып, қорытып жіберуі. 2. Этимологиясы: көне. грек. φαγεῖν "жұту" + κύτος "қаңқа, қуыс" 3. Әзербайжан: faqositoz 4. Қырғыз: фагоцитоз 5. Өзбек: fagotsitoz 6. Түрік: fagositoz 7. Ағылшын: phagocytosis 8. Испан: fagocitosis 9. Неміс: phagozytose 10. Француз: phagocytose 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "фагоцитоз" нұсқасын қолдаймыз | +13 |
777. | фагоциты | фагоциттер, жемір жасушалар | фагоцитыфагоциттер, жемір жасушаларСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Фагоциттер – микроағзаларды жоятын жасушалар тобы. 2. Этимологиясы: еж. гр. φάγος - жайпауыш, тамақ ішуді жақсы көретін, φαγεῖν етістігінен - жеу, жайпау 3. Әзербайжан: faqosit 4. Қырғыз: фагоцит 5. Өзбек: fagotsit 6. Түрік: fagosit 7. Ағылшын: phagocyte 8. Испан: fagocito 9. Неміс: Phagozyt 10. Француз: phagocyte 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2018 жылғы 7 желтоқсандағы № ҚР ДСМ-37 бұйрығында "фагоцит" термині "фагоцит" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "фагоцит" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "фагоцит" нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде "обыржасушалар, жемiр жасушалар" деген нұсқада кездеседі. Біз "жемір жасушалар" деген нұсқаны ұсынамыз. | +13 |
778. | фазово-контрастная микроскопия | фазалық контрасты микроскопия, фазалық кереғарлы микроскопия | фазово-контрастная микроскопияфазалық контрасты микроскопия, фазалық кереғарлы микроскопияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Фазалық контрасты микроскопия – боялмаған мөлдір гистологиялық кесіктерді зерттеуде пайдаланады. 2. Этимологиясы: еж. гр. φάσις - айқындау, көріну + итал. contrasto - қайшылық 3. Әзербайжан: faza kontrast mikroskopiyası 4. Қырғыз: фазалык контрасттык микроскопия 5. Өзбек: fazali kontrastli mikroskopiya 6. Түрік: faz kontrast mikroskobu 7. Ағылшын: phase contrast microscopy 8. Испан: microscopía de contraste de fase 9. Неміс: phasenkontrastmikroskopie 10. Француз: microscopie à contraste de phase 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Тәулік бойы стационар жағдайларында емдеуді қажет етпейтін диагнозды анықтағанға дейін тәулік бойы стационардың қабылдау бөліміндегі емдік-диагностикалық іс-шаралар тізбесін бекіту туралы" заңда "контрастный - кереғарлы" деп берілген: Кереғарлықпен ішперде қуысы мен ішперде артындағы кеңістік ағзаларының компьютерлік томографиясы. 13. Ұсыныстар: "контрастный" сөзі Информатика және есептеуіш техника сөздігінде "кереғарлы", көлік және қатынас жолдары сөздігінде "қарама-қарсы" деп берілген. Сондықтан "фазалық кереғарлы микроскопия" нұсқасын ұсынамыз. | +3 |
779. | фенотип | фенотип | фенотипфенотипСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Фенотип – организмнің барлық белгілерінің жиынтығы. 2. Этимологиясы: грек. φαίνω – "ашамын, анықтаймын "+ τύπος – "үлгі" 3. Әзербайжан: fenotip 4. Қырғыз: түрү 5. Өзбек: fenotip 6. Түрік: fenotip 7. Ағылшын: phenotype 8. Испан: fenotipo 9. Неміс: Phänotyp 10. Француз: phénotype 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің м.а. 2020 жылғы 27 қазандағы № ҚР ДСМ-159/2020 бұйрығында "фенотип" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "фенотип " термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "фенотип" нұсқасында кездеседі. Біз "фенотип" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
780. | фибриллярные белки | фибриллярлы нәруыздар | фибриллярные белкифибриллярлы нәруыздарСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Фибриллярлы нәруыздар – жіп тәрізді нәруыздар. 2. Этимологиясы: жаңа лат. fibrilla – "талшықша, жіп, кішірейту", лат. fibra – "талшық, жіп" 3. Әзербайжан: fibrilyar zülallar 4. Қырғыз: фибриллярдык белоктор 5. Өзбек: fibrillar oqsillari 6. Түрік: fibriler proteinler 7. Ағылшын: fibrillar proteins 8. Испан: proteínas fibrilares 9. Неміс: fibrilläre Proteine 10. Француз: protéines fibrillaires 11. Бекітілген нұсқасы: нәруыз (мед) - белок (2005) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: Биология сөздігінде "талшықты нәруыздар" деп берілген. | -5 |
781. | фибриноген | фибриноген | фибриногенфибриногенСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Фибриноген – қанның ұюына қатысатын нәруыз. 2. Этимологиясы: лат. fibra — талшық + грек. γένος — тұқым 3. Әзербайжан: fibrinogen 4. Қырғыз: кандын уюшу 5. Өзбек: fibrinogen 6. Түрік: fibrinojen 7. Ағылшын: fibrinogen 8. Испан: fibrinógeno 9. Неміс: Fibrinogen 10. Француз: fibrinogène 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2022 жылғы 25 сәуірдегі № ҚР ДСМ-36 бұйрығында "фибриноген" термині "фибриноген" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "фибриноген" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "фибриноген" нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде "фибриноген" деген нұсқада кездеседі. Біз "фибриноген" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
782. | физиология | физиология | физиологияфизиологияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Физиология – тірі ағзаға тән тіршілік әрекеттерін зерттейтін ғылым. 2. Этимологиясы: грек. φύσις (physis) - табиғат+ λόγος (logos) - ғылым, ілім 3. Әзербайжан: fiziologiya 4. Қырғыз: физиология 5. Өзбек: fiziologiya 6. Түрік: fizyoloji 7. Ағылшын: physiology 8. Испан: fisiología 9. Неміс: Physiologie 10. Француз: physiologie 11. Бекітілген нұсқасы: өсімдіктер физиологиясы - физиология растений (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2023 жылғы 26 сәуірдегі №162 бұйрығында "физиология" термині "физиология" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "физиология" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, басқа термин құрамында "физиология" деп бекітілген, заңнама мәтіндерінде "физиология" нұсқасында кездеседі. Биология, философия және саясаттану, тарих сөздіктерінде "физиология" деген нұсқада кездеседі. Біз "физиология" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
783. | физиологический критерий | физиологиялық критерий, физиологиялық өлшемшарт | физиологический критерийфизиологиялық критерий, физиологиялық өлшемшартСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Физиологиялық өлшемшарт – бір түрге жататын ағзалардың зат алмасу, көбею, тітіркену сияқты тіршілік әрекеттерінің ұқсастығын сипаттауға негізделген белгілер жиынтығы. 2. Этимологиясы: көне грек. φυσιολογία "табиғатты тану", κριτήριον "өлшем, айырым белгі" 3. Әзербайжан: fizioloji meyar 4. Қырғыз: физиологиялык критерий 5. Өзбек: fiziologik mezon 6. Түрік: fizyolojik kriter 7. Ағылшын: physiological criterion 8. Испан: criterio fisiológico 9. Неміс: physiologisches Kriterium 10. Француз: critère physiologique 11. Бекітілген нұсқасы: критерий качества воды - су сапасының өлшемшарттары (2022), физиологические факторы - физиологиялық факторлар (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "физиологиялық өлшемшарт" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
784. | фикобилины | фикобилиндер | фикобилиныфикобилиндерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Фикобилиндер – цианобактериялар мен кейбір балдырларда кездесетін қызыл және көк түстің ерекше пигменттері. 2. Этимологиясы: гр. phýkos – балдыр және лат. bilis – өт 3. Әзербайжан: fitobilinlər 4. Қырғыз: фикобилиндер 5. Өзбек: fikobilinlar 6. Түрік: fikobilinler 7. Ағылшын: ficobilins 8. Испан: ficobilina 9. Неміс: phycobiline 10. Француз: phycobilines 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: биология сөздігінде "балдырлардың нәруызды пигменті" деп берілген. Ұсынылған нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
785. | филогенетический ряд, филогенезная ветвь | филогенездік тармақ | филогенетический ряд, филогенезная ветвьфилогенездік тармақСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Филогенездік тармақ – филогенездің және әртүрлі ағзалар топтарының туыстық байланыстарының барысын графиктік түрде бейнелейтін шежіре тармақ. 2. Этимологиясы: еж. гр. φῦλον – «тайпа, нәсіл» + γένεσις – «шығу тегі» 3. Әзербайжан: filogenetik seriya 4. Қырғыз: филогенетикалык катар 5. Өзбек: filogenetik qator 6. Түрік: filogenetik seri 7. Ағылшын: phylogenetic series 8. Испан: serie filogenética 9. Неміс: phylogenetische Reihe 10. Француз: série phylogénétique 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "филогенетический ряд, филогенезная ветвь" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде де кездеспейді. Біз "филогенездік тармақ" деген нұсқаны қолдаймыз. | +3 |
786. | фитогормоны | фитогормондар, өсімдік гормондары | фитогормоныфитогормондар, өсімдік гормондарыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Фитогормондар – арнайы өсімдік ұлпаларында синтезделетін және өсімдік ағзасына микроскопиялық концентрацияда әсер ететін биологиялық белсенді заттар. 2. Этимологиясы: грек. phyton "өсімдік", hormaō "қозғалтамын, қоздырамын" 3. Әзербайжан: fitohormonlar 4. Қырғыз: фитогормондор 5. Өзбек: fitohormonlar 6. Түрік: fitohormonlar 7. Ағылшын: phytohormones 8. Испан: fitohormonas 9. Неміс: phytohormone 10. Француз: phytohormones 11. Бекітілген нұсқасы: фитопрепарат - фитопрепарат (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "фитогормондар" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
787. | фитонциды | фитонцидтер | фитонцидыфитонцидтерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Фитонцидтер – бактерияларды, паразиттерді, ұсақ саңырауқұлақтарды өлтіруге қабілетті өсімдіктер бөліп шығаратын биологиялық белсенді заттар. 2. Этимологиясы: грекше (φυτóν) "өсімдік" және латынша (caedo) "өлтіру" деген сөздердің қосындысынан жасалған. 3. Әзербайжан: fitontsidlər 4. Қырғыз: фитонциддер 5. Өзбек: fitontsidlar 6. Түрік: fitoncidler 7. Ағылшын: phytoncides 8. Испан: phytoncides 9. Неміс: phytonzide 10. Француз: phytoncides 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
788. | фитоценоз | фитоценоз | фитоценозфитоценозСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Фитоценоз – бір биотопта өсетін өсімдіктер қауымдастығы. Топырақта, ағашта және ағаш ішінде өсетін төменгі сатыдағы өсімдіктер мен саңырауқұлақтар, олардың құрамында хлорофилл болмайды; түрлі бактериялар. 2. Этимологиясы: ежелгі грекше (φυτóν) "өсімдік" және (κοινός) "жалпы" дегенді білдіреді. 3. Әзербайжан: fitosenoz 4. Қырғыз: фитоценоз 5. Өзбек: fitotsenoz 6. Түрік: fitosenoz 7. Ағылшын: phytocenosis 8. Испан: fitocenosis 9. Неміс: phytozönose 10. Француз: phytocénose 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің м.а. 2010 жылғы 01 қыркүйектегі N 558 Бұйрығы. Өсімдіктер қабатын зерделеу және талдау кезінде фитоценоздардың негізгі түрлері 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен Заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
789. | флегматик | флегматик | флегматикфлегматикСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Флегматик – темперамент түрі. 2. Этимологиясы: лат. phlegmaticus – "шырышты" 3. Әзербайжан: flegmatik 4. Қырғыз: флегматик 5. Өзбек: flegmatik 6. Түрік: balgamik 7. Ағылшын: phlegmatic 8. Испан: hombre flemático 9. Неміс: Phlegmatiker 10. Француз: flegmatique 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2022 жылғы 12 шiлдедегi № 588 бұйрығында "флегматик" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "флегматик" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "флегматик" нұсқасында кездеседі. Биология, педагогика және психология сөздіктерінде "флегматик" деген нұсқада кездеседі. Біз "флегматик" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
790. | флоэма | флоэма | флоэмафлоэмаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Флоэма – фотосинтез өнімдерін тамырлы өсімдіктердің ол пайда болмайтын жер асты бөліктеріне, өсу конустарына, гүлдері мен жемістеріне тасымалдайтын өткізгіш ұлпасы. 2. Этимологиясы: көне грек. φλοῦς "қабық" 3. Әзербайжан: phloem 4. Қырғыз: флоема 5. Өзбек: floema 6. Түрік: floema 7. Ағылшын: phloem 8. Испан: floema 9. Неміс: phloem 10. Француз: phloema 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "флоэма" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
791. | флуоресцентная микроскопия | флуоресцентті микроскопия | флуоресцентная микроскопияфлуоресцентті микроскопияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Флуоресцентті микроскопия – флуоресценция құбылысына, яғни зерттелетін гистологиялық объектінің сәулелі энергия әсерінен қозуына негізделген. 2. Этимологиясы: лат. fluo - ақпа + лат. -escent – әлсіз әрекетті білдіретін жұрнақ; лат. μΙκροσ – кішкентай+ еж. гр. μΙκροσ σκοποσ – көремін 3. Әзербайжан: floresan mikroskopiyası 4. Қырғыз: флуоресценттик микроскопия 5. Өзбек: floresan mikroskopi 6. Түрік: floresan mikroskobu 7. Ағылшын: fluorescence microscopy 8. Испан: microscopía de fluorescencia 9. Неміс: Fluoreszenzmikroskopie 10. Француз: microscopie à fluorescence 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Тауарларды сәйкестендірудің кейбір мәселелері туралы" заңда "флуоресцентный - флуоресценттік" деп берілген: флуоресценттік фломастер – кедендік құжаттарды визуалдандыру үшін пайдаланылатын ерекше маркер. 13. Ұсыныстар: "флуоресцентная микроскопия" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "флуоресцентный - флуоресценттік" нұсқасында кездеседі. Біз "флуоресцентті микроскопия" деген нұсқаны қолдаймыз. | +11 |
792. | фобия | фобия | фобияфобияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Фобия – қатты қорқынышпен бірге жүретін мазасыздықтың бұзылуы және қорқынышты объектілерден немесе жағдайлардан аулақ болу. 2. Этимологиясы: еж. гр. – қорқыныш, қорқу 3. Әзербайжан: fobiya 4. Қырғыз: коркуу 5. Өзбек: fobiya 6. Түрік: fobi 7. Ағылшын: phobia 8. Испан: fobia 9. Неміс: Phobie 10. Француз: phobie 11. Бекітілген нұсқасы: ксенофобия - ксенофобия (2022), ислам фобиясы - исламофобия (2018) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "фобия" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде де кездеспейді. Биология сөздігінде "қорқу", педагогика және психология сөздігінде "шошыным" деген нұсқада кездеседі. Басқа терминдер құрамында "фобия" күйінде бекітілгендіктен, біз "фобия" деген нұсқаны ұсынамыз. | +13 |
793. | фолликул | фолликул | фолликулфолликулСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Фолликул – жұмыртқа жасушалары бар көпіршіктер. 2. Этимологиясы: лат. folliculus – "қапшық" 3. Әзербайжан: follikul 4. Қырғыз: фолликул 5. Өзбек: follikulyar 6. Түрік: folikül 7. Ағылшын: follicle 8. Испан: folículo 9. Неміс: Follikel 10. Француз: follicule 11. Бекітілген нұсқасы: ангина фолликулярная - фолликулдық ангина (2017) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2021 жылғы 18 маусымдағы № ҚР ДСМ-52 бұйрығында "фолликула" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "фолликул" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "фолликула" нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде басқа терминдердің құрамында "фолликулалар" деген нұсқада кездеседі. Біз "фолликул" деген нұсқаны ұсынамыз. | +13 |
794. | фосфолипиды | фосфолипидтер | фосфолипидыфосфолипидтерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Фосфолипидтер – жасуша мембранасының қаңқасы. 2. Этимологиясы: еж. грек. λίπος lípos"май" 3. Әзербайжан: fosfolipidlər 4. Қырғыз: фосфолипиддер 5. Өзбек: fosfolipidlar 6. Түрік: fosfolipitler 7. Ағылшын: phospholipids 8. Испан: fosfolípidos 9. Неміс: Phosphatide 10. Француз: phospholipides 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Түркістан облыстық мәслихатының 2021 жылғы 21 сәуірдегі № 5/48-VIІ шешімінде "фосфолипидтер" деп берілген. 13. Ұсыныстар: Биология және Тамақ өнеркәсібі және тұрмыстық қызмет сөздіктерінде "фосфолипидтер" деп берілген. | +13 |
795. | фосфорилирование | фосфорилдеу | фосфорилированиефосфорилдеуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Фосфорилдеу – ферменттер арқылы катализденген және фосфор қышқылының күрделі эфирлерінің түзілуіне алып келетін фосфор қышқылының қалдығын фосфорлаушы агент-донордан субстратқа көшіру процесі. 2. Этимологиясы: еж. гр. φωσφόρος "жарық шығаратын" 3. Әзербайжан: fosforlaşma 4. Қырғыз: фосфорлануу 5. Өзбек: fosforillanish 6. Түрік: fosforilasyon 7. Ағылшын: phosphorylation 8. Испан: fosforilación 9. Неміс: Phosphorylierung 10. Француз: phosphorylation 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: Биология сөздігінде "форфорлау, фосфорлану" деп берілген. | +1 |
796. | фотолиз | фотолиз | фотолизфотолизСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Фотолиз – жұтылған жарықтың әсерінен молекулалардың ыдырау үдерісі. 2. Этимологиясы: гр. фото (phōtos) және (lysis) "бұзу", "ыдырау" деген сөздерінен шыққан. 3. Әзербайжан: fotoliz 4. Қырғыз: фотолиз 5. Өзбек: fotoliz 6. Түрік: fotoliz 7. Ағылшын: photolysis 8. Испан: fotolisis 9. Неміс: photolyse 10. Француз: photolyse 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Еуразиялық экономикалық комиссия Алқасының 2017 жылғы 29 тамыздағы № 110 шешімі. Пост-колоналық фотолизбен және туындыларды алып табу. 13. Ұсыныстар: көрсетілген анықтамаға қарап және сөздің этимологиясын ескере келе берілген нұсқада қолдануды ұсынамыз | +13 |
797. | фотопериодизм | фотопериодизм, жарықкезеңдiк, фотокезеңділік | фотопериодизмфотопериодизм, жарықкезеңдiк, фотокезеңділікСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. көне грек. φωτός, "жарық"; περίοδος "айналым, шеңбер" 2. Этимологиясы: Фотокезеңділік – тірі организмдердің (өсімдіктер мен жануарлардың) жарықтың тәуліктік ырғағына, күндізгі жарықтың ұзақтығына және тәуліктің қараңғы және жарық уақытының (жарық кезеңдерінің) арақатынасына реакциясы. 3. Әзербайжан: fotoperiodizm 4. Қырғыз: фотопериодизм 5. Өзбек: fotoperiodizm 6. Түрік: fotoperiyodizm 7. Ағылшын: photoperiodism 8. Испан: fotoperiodismo 9. Неміс: photoperiodismus 10. Француз: photopériodisme 11. Бекітілген нұсқасы: фотоэлектроны - фотоэлектрондар (2023), период полураспада - жартылай ыдырау кезеңі (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "фотокезеңділік" нұсқасын қолдаймыз. | +1 |
798. | фотофосфорилирование | фотофосфорилдеу | фотофосфорилированиефотофосфорилдеуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Фотофосфорилдеу – көрінетін жарық энергиясын пайдаланып жүргізілетін фотосинтез үдерісі. Жарық энергиясы есебінен АТФ синтезі жүреді. 2. Этимологиясы: фотофосфорилдеу сөзі ағылшын тіліндегі «phosphorylayion» сөзінен алынған. 3. Әзербайжан: fotofosforlaşma 4. Қырғыз: фотофосфорлануу 5. Өзбек: fotofosforillanish 6. Түрік: fotofosforilasyon 7. Ағылшын: photophosphorylation 8. Испан: fotofosforilación 9. Неміс: photophosphorylierung 10. Француз: photophosphorylation 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: көрсетілген анықтамаға қарап және сөздің этимологиясын ескере келе берілген нұсқада қолдануды ұсынамыз. | +5 |
799. | фунгициды | фунгицидтер | фунгицидыфунгицидтерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Фунгицидтер – мәдени дақылдарды саңырауқұлақтар қоздыратын аурулардан қорғау үшін қолданылатын, құрылымы жағынан органикалық және бейорганикалық болып бөлінетін химиялық препараттар. 2. Этимологиясы: лат. fungus "саңырауқұлақ", caedo "өлтіремін" 3. Әзербайжан: funqisidlər 4. Қырғыз: фунгициддер 5. Өзбек: fungitsidlar 6. Түрік: fungisitler 7. Ағылшын: fungicides 8. Испан: fungicidas 9. Неміс: fungizide 10. Француз: fongicides 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "фунгицидтер" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
800. | хемосинтез | хемосинтез | хемосинтезхемосинтезСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Хемосинтез – химиялық реакция барысында бейорганикалық заттардан энергия алу үдерісі. 2. Этимологиясы: гр. (cheméia) «химия» және (sýnthesis) «қосылыс» деген сөздерден шыққан. 3. Әзербайжан: kemosentez 4. Қырғыз: химосинтез 5. Өзбек: xemosintez 6. Түрік: kemosentez 7. Ағылшын: chemosynthesis 8. Испан: quimiosíntesis 9. Неміс: chemosynthese 10. Француз: chimiosynthèse 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: көрсетілген анықтамаға қарап және сөздің этимологиясын ескере келе берілген нұсқада қолдануды ұсынамыз. | +13 |
801. | химическое выветривание | химиялық үгілу | химическое выветриваниехимиялық үгілуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Химиялық үгілу – тау жыныстарының терең бұзылып нәтижесінде жаңа минералдар қалыптасатын, химиялық құрамында өзгерістер болатын әртүрлі химиялық үдерістердің жиынтығы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: kimyəvi aşınma 4. Қырғыз: химиялык бузулуу 5. Өзбек: kimyoviy nurash 6. Түрік: kimyasal ayrışma 7. Ағылшын: chemical weathering 8. Испан: erosión química 9. Неміс: chemische verwitterung 10. Француз: désagrégation chimique 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +11 |
802. | хитин | хитин | хитинхитинСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Хитин – омыртқасыздар мен саңырауқұлақтардың тіректік полисахаридтері. 2. Этимологиясы: еж. гр. χιτών: хитон — "тері, қабыршақ, қабық" 3. Әзербайжан: xitin 4. Қырғыз: катталуу 5. Өзбек: xitin 6. Түрік: kitin 7. Ағылшын: chitin 8. Испан: quitina 9. Неміс: Chitin 10. Француз: chitine 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2016 жылғы 23 мамырдағы № 231 бұйрығында "хитин" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "Хитин" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "хитин" нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде "хитин" деген нұсқада кездеседі. Біз "хитин" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
803. | хоаны | хоандар | хоаныхоандарСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Хоаны – мұрын қуысын ауызбен және жұтқыншақпен қосатын ішкі мұрын. 2. Этимологиясы: еж. гр. χοάνη – "шұңқыр" 3. Әзербайжан: xoanlar 4. Қырғыз: choanae 5. Өзбек: xonlar 6. Түрік: нoanalar 7. Ағылшын: choanеs 8. Испан: hoana 9. Неміс: Choanen 10. Француз: choanes 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "хоаны" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде де кездеспейді. Биология сөздігінде "ішкi танаутесiк" деген нұсқада кездеседі. Біз "хоаналар" деген нұсқаны ұсынамыз. Себебі берілген "хоаны" термині - "хоана" терминінің көпше түрі. | +11 |
804. | холерик | холерик | холерикхолерикСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Холерик – темперамент түрі. 2. Этимологиясы: греч. χολή холе – "өт" 3. Әзербайжан: xolerik 4. Қырғыз: холерик 5. Өзбек: xolerik 6. Түрік: аsabi 7. Ағылшын: choleric 8. Испан: colérico 9. Неміс: Choleriker 10. Француз: colérique 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2022 жылғы 12 шiлдедегi № 588 бұйрығында "холерик" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "холерик" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "холерик" нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде "ұшқалақ", философия және саясаттану, дене тәрбиесі және спорт сөздіктерінде "холерик" деген нұсқада кездеседі. Біз "холерик" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
805. | холестерол | холестерол | холестеролхолестеролСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Холесторол - органикалық құрылым. 2. Этимологиясы: гр. chole өт + stereo - "қатты" 3. Әзербайжан: xolesterol 4. Қырғыз: холестерол 5. Өзбек: xolesterin 6. Түрік: kolesterol 7. Ағылшын: cholesterol 8. Испан: colesterol 9. Неміс: Cholesterin 10. Француз: cholestorol 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2021 жылғы 5 тамыздағы № ҚР ДСМ -77 бұйрығында "тесу тереңдігі 1,8 мм гемоглобин, холестеролді тестілеуге, оның ішінде педиатрияға арналған 21G инесі бар..." деп берілген. 13. Ұсыныстар: "Холестерол" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "холестерол" нұсқасында кездеседі. Біз "холестерол" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
806. | хоуминг | хоуминг, хоумиң | хоумингхоуминг, хоумиңСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Хоуминг – бағаналы жасушаларды организмге енгізгенде зақымдану аймағын тауып, сол жерге бекіп, жоғалған қызметін орындауы. 2. Этимологиясы: ағ. homing, home - үй 3. Әзербайжан: хouminq 4. Қырғыз: хоуминг 5. Өзбек: houming 6. Түрік: homing 7. Ағылшын: homing 8. Испан: homeing 9. Неміс: homing 10. Француз: homing 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "хоуминг" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде де кездеспейді. Барлық тілдерде осы қалпында қолданылып жүр. Сондықтан біз "хоуминг" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
807. | хроматид | хроматид | хроматидхроматидСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Хроматид – еселенген днқ хромосоманың жартысы. 2. Этимологиясы: еж. гр. χρῶμα – «түс», «бояу» және εἶδος – «түр» 3. Әзербайжан: xromatid 4. Қырғыз: хроматид 5. Өзбек: xromatidlar 6. Түрік: kromatid 7. Ағылшын: chromatid 8. Испан: cromátidas 9. Неміс: chromatiden 10. Француз: chromatides 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: биология cөздігінде "хроматид" деп берілген. Біз де "хроматид" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
808. | хроматофор | хроматофор | хроматофорхроматофорСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Хроматофор – құрамында пигменті бар, жарық шағылыстыратын жасушалар. 2. Этимологиясы: гр. «хромос» χρῶμα – бояймын және «форос» φορός – көтеруші 3. Әзербайжан: xromatofor 4. Қырғыз: хроматофор 5. Өзбек: xromatofor 6. Түрік: kromatofor 7. Ағылшын: chromatophore 8. Испан: cromatóforo 9. Неміс: сhromatophor 10. Француз: chromatophore 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "хроматофор" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде де кездеспейді. Басқа тілдердің барлығында осы қалпында қолданылып жүр. Сондықтан біз "хроматофор" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
809. | хромопласты | хромопластар | хромопластыхромопластарСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Хромопластар - өсімдік жасушаларының органоидтері. 2. Этимологиясы: гр. χλωρός — «жасыл» и от πλαστός — жапсырылған 3. Әзербайжан: Xromoplastlar 4. Қырғыз: хромопласттар 5. Өзбек: xromoplastlar 6. Түрік: kromoplastlar 7. Ағылшын: chromoplasts 8. Испан: Cromoplasto 9. Неміс: chromoplasten 10. Француз: Chromoplaste 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: Биология сөздігінде "хромопластар" деп берілген. | +13 |
810. | карта хромосом | хромосома картасы | карта хромосомхромосома картасыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Хромосома картасы - белгілі бір хромосома гендерінің орналасу тәртібі мен олардың арасындағы салыстырмалы арақашықтығы көрсетілетін сызбанұсқа. 2. Этимологиясы: ед. гр. χρῶμα «түс» + σῶμα «дене» 3. Әзербайжан: xromosom xəritəsi 4. Қырғыз: хромосома картасы 5. Өзбек: xromosoma xaritasi 6. Түрік: kromozom haritası 7. Ағылшын: chromosome map 8. Испан: mapa de cromosomas 9. Неміс: karte von Chromosomen 10. Француз: carte des chromosomes 11. Бекітілген нұсқасы: сайт картасы - карта сайта (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: Биология сөздігінде "Генетическая карта хромосомы" - "Хромосомалардың генетикалық картасы" | +9 |
811. | хромосома | хромосома, хромосом | хромосомахромосома, хромосомСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Хромосом – жасуша ядросының гендерді тасымалдайтын және ағзалар мен жасушалардың тұқым қуалау қасиеттерін анықтайтын құрамды бөлігі. 2. Этимологиясы: көне. грек. χρῶμα "түс"; σῶμα "дене" 3. Әзербайжан: xromosom 4. Қырғыз: хромосома 5. Өзбек: xromosoma 6. Түрік: kromozom 7. Ағылшын: chromosome 8. Испан: cromosoma 9. Неміс: chromosom 10. Француз: chromosome 11. Бекітілген нұсқасы: расхождение хромосом - хромосомалардың ажырауы (2019) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "хромосом" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
812. | хромосомная перестройка | хромосоманы қайта құру, хромосомалық қайта құрылу | хромосомная перестройкахромосоманы қайта құру, хромосомалық қайта құрылуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Хромосоманы қайта құру, хромосомалық қайта құрылу – хромосоманың құрылымын өзгерту, хромосоманың құрылымын өзгертетін мутация типі. 2. Этимологиясы: еж. гр. χρῶμα – «түс» + σῶμα – «дене» 3. Әзербайжан: xromosom yenidən qurulması 4. Қырғыз: хромосомалардын кайра түзүлүшү 5. Өзбек: xromosomalarning qayta tuzilishi 6. Түрік: kromozomal yeniden düzenleme 7. Ағылшын: chromosomal rearrangements 8. Испан: reordenamientos cromosómicos 9. Неміс: chromosomale umlagerung 10. Француз: réarrangements chromosomiques 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: биология сөздігінде "хромосомалық қайта құрылу" деп берілген. Біз "хромосомалық қайта құрылу" деген нұсқаны қолдаймыз. | +1 |
813. | целом, вторичная полость тела | целом, екіншілік дене қуысы | целом, вторичная полость телацелом, екіншілік дене қуысыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Целом, екіншілік дене қуысы – дененің соңғы қуысы, көпжасушалы жануарлардың дене қабырғасы және ішкі мүшелерінің аралығындағы кеңістік. 2. Этимологиясы: еж. гр. κοίλωμα – "тереңдету, қуыс" 3. Әзербайжан: coelom, ikincil bədən boşluğu 4. Қырғыз: жалпысынан, экинчи дене көңдөйү 5. Өзбек: umuman, ikkilamchi tana bo'shlig'i 6. Түрік: sölom, ikincil vücut boşluğu 7. Ағылшын: overall, secondary body cavity 8. Испан: entero, cavidad secundaria del cuerpo 9. Неміс: ganze, sekundäre Körperhöhle 10. Француз: entier, cavité corporelle secondaire 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "целом, вторичная полость тела" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде де кездеспейді. Биология сөздігінде "екіншілік денеқуыс" деп берілген. Біз "екіншілік дене қуысы" деген нұсқаны қолдаймыз. | +9 |
814. | цианобактерии | цианобактериялар, цианбактериялар | цианобактериицианобактериялар, цианбактерияларСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Цианобактериялар – ядросыз жарықсүйгіш ағзалар тобы, дәстүрлі атауы көк жасыл балдырлар. 2. Этимологиясы: грек. κυανός – "көк-жасыл" 3. Әзербайжан: siyanobakteriyalar 4. Қырғыз: цианобактериялар 5. Өзбек: siyanobakteriyalar 6. Түрік: siyanobakteriler 7. Ағылшын: cyanobacteria 8. Испан: cianobacterias 9. Неміс: cyanobakterien 10. Француз: cyanobactéries 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: биология сөздігінде "цианобактериялар" деп берілген. Біз "цианобактериялар" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
815. | цианоз | цианоз | цианозцианозСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Цианоз – қан оттекпен жеткіліксіз қаныққан кезде, қан ағымы баяулағанда (жүрек ақауы, жүрек және өкпе қызметінің жетіспеушілігі және т.б.) тері мен шырышты қабықшаның көкшіл түске боялуы. 2. Этимологиясы: еж. гр. κυανός – «қара көк» + еж. гр. -ωσις – "қалыптың бұзылуын білдіретін зат есім белгісі" 3. Әзербайжан: siyanoz 4. Қырғыз: цианоз 5. Өзбек: siyanoz 6. Түрік: syanöz 7. Ағылшын: cyanosis 8. Испан: cianosis 9. Неміс: Zyanose 10. Француз: cyanose 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің м.а. 2023 жылғы 31 наурыздағы № 52 бұйрығында "цианоз" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "цианоз" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "цианоз" нұсқасында кездеседі. Біз "цианоз" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
816. | цинга | цинга, құрқұлақ | цингацинга, құрқұлақСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Құрқұлақ – ағзада С және Р дәрумендерінің жетіспеуінен болатын ауру. 2. Этимологиясы: лат. dēns – "тіс" 3. Әзербайжан: sinqa 4. Қырғыз: цинга 5. Өзбек: singa 6. Түрік: iskorbüt 7. Ағылшын: scurvy 8. Испан: escorbuto 9. Неміс: Skorbut 10. Француз: scorbut 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2022 жылғы 1 сәуірдегі № 123 бұйрығында "цинга" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "цинга" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "цинга" нұсқасында кездеседі. Биология, ауыл шаруашылығы сөздіктерінде "құрқұлақ" деген нұсқада кездеседі. Біз "құрқұлақ" деген нұсқаны ұсынамыз. | +8 |
817. | цирроз | цирроз | циррозциррозСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Цирроз – бауырдың құрылымдық түзілістерінінің бұзылуынан пайда болатын қауіпті ауру. 2. Этимологиясы: гр. κίρρωσις - сарғыштау 3. Әзербайжан: siroz 4. Қырғыз: сарык 5. Өзбек: siroz 6. Түрік: siroz 7. Ағылшын: cirrhosis 8. Испан: cirrosis 9. Неміс: Zirrhose 10. Француз: cirrhose 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 23 қыркүйектегі № ҚР ДСМ-109/2020 бұйрығында "цирроз" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "Цирроз" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "цирроз" нұсқасында кездеседі. Медицина сөздігінде "цирроз" деген нұсқада кездеседі. Біз "цирроз" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
818. | цистит | цистит | циститциститСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Цистит – қуыққа микроорганизмдердің енуіне байланысты пайда болатын қуықтың өте жиі кездесетін қабынуы. 2. Этимологиясы: көне грек. κύστις "көпіршік" 3. Әзербайжан: sistit 4. Қырғыз: цистит 5. Өзбек: sistit 6. Түрік: sistit 7. Ағылшын: cystitis 8. Испан: cistitis 9. Неміс: zystitis 10. Француз: cystite 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "цистит" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
819. | цитогенетика | цитогенетика | цитогенетикацитогенетикаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Цитогенетика - жасуша және субжасушалық құрылым деңгейінде тұқымқуалағыштық және өзгергіштіктің заңдылығын зерттейтін генетика саласы. 2. Этимологиясы: грек. κύτος – «жасуша» және γενητως – «пайда болған» 3. Әзербайжан: sitogenetika 4. Қырғыз: цитогенетика 5. Өзбек: sitogenetika 6. Түрік: sitogenetik 7. Ағылшын: cytogenetics 8. Испан: citogenética 9. Неміс: zytogenetik 10. Француз: cytogénétique 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Қазақстан Республикасында медициналық-генетикалық көмек көрсетуді ұйымдастыру cтандартын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2023 жылғы 14 қыркүйектегі № 149 бұйрығында "хромосомалық патологияға күдікті отбасылар мен пациенттерге зерттеулер жүргізетін цитогенетикалық зертхана, цитогенетикалық диагнозды верификациялау" деп берілген. 13. Ұсыныстар: биология, экология сөздіктерінде "цитогенетика" деп берілген. Халықаралық термин ретінде ұсынылған нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
820. | цитология | цитология | цитологияцитологияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Цитология – жасуша туралы ғылым. 2. Этимологиясы: грекше (κύτος) "жасуша" және (λόγος) "ілім", "ғылым" деген сөзден алынған. 3. Әзербайжан: sitologiya 4. Қырғыз: цитология 5. Өзбек: sitologiya 6. Түрік: sitoloji 7. Ағылшын: cytology 8. Испан: citología 9. Неміс: zytologie 10. Француз: cytologie 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 14 желтоқсандағы № ҚР ДСМ-259/2020 бұйрығы. Цитологиялық диагностика. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
821. | цитоплазма | цитоплазма | цитоплазмацитоплазмаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Цитоплазма – плазмалық жасуша арқылы бөлінген жасушаның ядросын қоршап жатқан қоймалжың зат. 2. Этимологиясы: көне грек. κύτος "қаңқа, қуыс"; πλάσμα "мәні, бөлшегі" 3. Әзербайжан: sitoplazma 4. Қырғыз: цитоплазма 5. Өзбек: sitoplazma 6. Түрік: sitoplazma 7. Ағылшын: cytoplasm 8. Испан: citoplasma 9. Неміс: zytoplasma 10. Француз: cytoplasme 11. Бекітілген нұсқасы: цитокинез - цитокинез (2019), плазма - плазма (2019) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "цитоплазма" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
822. | чайка | шағала | чайкашағалаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Шағалалар – қанаттары ұзын, аяқтары қысқа, аяқ саусақтарының арасы жарғақты, шоғыр құрып тіршілік ететін татреңтәрізділер отряды, шағала тұқымдасына жататын құс. 2. Этимологиясы: латын. larus 3. Әзербайжан: qağayı 4. Қырғыз: акчардак 5. Өзбек: choyka 6. Түрік: martı 7. Ағылшын: seagull 8. Испан: gaviota 9. Неміс: möwe 10. Француз: mouette 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, "шағала" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
823. | условные рефлексы | шартты рефлекстер | условные рефлексышартты рефлекстерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Шартты рефлекстер - жеке ағзаның тіршілік ету барысында пайда болатын, тұқым қуаламайтын және онша тұрақты емес рефлекстер. 2. Этимологиясы: латын. reflexus "түргізу, түрдіру" 3. Әзербайжан: şərtli reflekslər 4. Қырғыз: шарттуу рефлекстер 5. Өзбек: shartli reflekslar 6. Түрік: koşullu refleksler 7. Ағылшын: conditioned reflexes 8. Испан: reflejo condicional 9. Неміс: bedingter reflex 10. Француз: réflexe conditionnel 11. Бекітілген нұсқасы: условные обозначения - шартты белгілемелер (2005), безусловный рефлекс - шартсыз рефлекс (2005) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "шартты рефлекс" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
824. | седалищный нерв | шонданай жүйкесі | седалищный нервшонданай жүйкесіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Шонданай жүйкесі – ірі жүйке бағанасы, теріні және сан, тізе, табан, өкше бұлшық еттерін жүйкелейді. 2. Этимологиясы: лат. nervus ischiadicus, лат. nervus – "сіңір, бұлшықет" 3. Әзербайжан: siyatik sinir 4. Қырғыз: сиатикалык нерв 5. Өзбек: siyatik asab 6. Түрік: siyatik sinir 7. Ағылшын: sciatic nerve 8. Испан: nervio ciático 9. Неміс: Ischiasnerv 10. Француз: nerf sciatique 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрінің 2020 жылғы 21 желтоқсандағы № 716 бұйрығында "құйымшақ нервтері" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "седалищный нерв" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "құйымшақ нервтері" нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде "шонданай жүйкесі" деген нұсқада кездеседі. Біз "шонданай жүйкесі" деген нұсқаны қолдаймыз. | +1 |
825. | штамм | штамм | штаммштаммСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Штамм – микроағзалардың таза себіндісі. 2. Этимологиясы: нем. stamm – «дің; тұқым» 3. Әзербайжан: ştamm 4. Қырғыз: штамм 5. Өзбек: shtamm 6. Түрік: suş 7. Ағылшын: strain 8. Испан: cepa 9. Неміс: stamm 10. Француз: souche 11. Бекітілген нұсқасы: штамм теориясы - теория штамма (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: "Халықтың санитариялық-эпидемиологиялық саламаттылығы саласында пайдаланылатын патогенді және өнеркәсіптік микроорганизмдердің жұмыс коллекцияларын қалыптастыру, жүргізу және күтіп-бағу қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2022 жылғы 8 қарашадағы № ҚР ДСМ-130 бұйрығында "өнеркәсіптік микроорганизмдердің штаммдарын қамтиды" деп берілген. 13. Ұсыныстар: биология, экология сөздіктерінде "штамм" деп берілген. Халықаралық термин ретінде ұсынылған нұсқаны қолдаймыз. | +11 |
826. | икота | ықылық | икотаықылықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ықылық – өзіне тән дыбыс пен аяқастынан қатты дем шығарып, көкеттің рефлексті түрде жиырылуы. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: hıçqırıq 4. Қырғыз: ыктытуу 5. Өзбек: hiqichoq 6. Түрік: hıçkırık 7. Ағылшын: hiccups 8. Испан: hipo 9. Неміс: schluckauf 10. Француз: hoquet 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Медициналық және фармацевтикалық мамандықтар бойынша үлгілік оқу бағдарламаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2023 жылғы 9 қаңтардағы № 4 бұйрығында "икота" термині "ықылық" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, "ықылық" нұсқасын қолдаймыз. | +14 |
827. | правила Э.Чаргаффа | Э.Чаргафф ережесі | правила Э.ЧаргаффаЭ.Чаргафф ережесіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Э.Чаргафф ережесі - ДНҚ-дағы азотты негіздердің әртүрлі түрлері арасындағы сандық қатынастарды сипаттайтын эмпирикалық анықталған ережелер жүйесі. 2. Этимологиясы: Эрвин Чаргафф - америкалық биохимик. 3. Әзербайжан: E. Chargaff qaydaları 4. Қырғыз: Э. Чаргафтын эрежелери 5. Өзбек: E. Chargaff qoidalari 6. Түрік: E.Chargaff'ın kuralları 7. Ағылшын: E.Chargaff's rules 8. Испан: reglas de E. Chargaff 9. Неміс: regeln von E. Chargaff 10. Француз: règles De E. Chargaff 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: - | +11 |
828. | экология | экология | экологияэкологияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Экология – жеке ағзаның қоршаған ортамен қарым-қатынасын, ортаға бейімделу заңдылықтарын зерттейтін ғылым. 2. Этимологиясы: еж. грек тілінен. (οκος) «тұрғын үй, тұру» және (λόγος) «ілім» деген сөз. 3. Әзербайжан: ekologiya 4. Қырғыз: экология 5. Өзбек: ekologiya 6. Түрік: ekoloji 7. Ағылшын: ecology 8. Испан: ecología 9. Неміс: ökologie 10. Француз: écologie 11. Бекітілген нұсқасы: жаһандық экология - глобальная экология (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрінің м.а. 2021 жылғы 1 шiлдедегі №228 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Экология кодексінің 230-бабы 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
829. | экологическое образование | экологиялық білім | экологическое образованиеэкологиялық білімСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Экологиялық білім – табиғат қорғау саласына ғылыми және педагогикалық кадрлар даярлауды мақсат ететін арнаулы білім. 2. Этимологиясы: "экология" еж. грек тілінен. (οκος) «тұрғын үй, тұру» және (λόγος) «ілім» деген сөз 3. Әзербайжан: ekoloji təhsil 4. Қырғыз: экологиялык билим берүү 5. Өзбек: ekologik ta'lim 6. Түрік: çevre eğitimi 7. Ағылшын: environmental education 8. Испан: educación ambiental 9. Неміс: umweltbildung 10. Француз: éducation environnementale 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
830. | экологическая система | экологиялық жүйе | экологическая системаэкологиялық жүйеСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Экологиялық жүйе – үнемі өзара байланыста болатын және жансыз табиғат құрамбөліктермен тікелей қарым-қатынаста болатын тірі ағзалардың динамикалық және тұрақты қауымдастығы 2. Этимологиясы: ежелгі грек тілінен. (οκος) "тұрғын үй, тұру" және (λόγος) "ілім" дегенді білдіреді. 3. Әзербайжан: ekoloji sistem 4. Қырғыз: экологиялык система 5. Өзбек: ekologik tizim 6. Түрік: ekosistem 7. Ағылшын: ecological system 8. Испан: sistema ecológico 9. Неміс: ökosystem 10. Француз: système écologique 11. Бекітілген нұсқасы: табиғи экологиялық жүйе (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің м.а. 2010 жылғы 1 қыркүйектегі N 559 Бұйрығы. Ерекше құнды экологиялық жүйелер. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын, бұрын-соңды бекітілуін ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
831. | экологический критерий | экологиялық критерий, экологиялық өлшемшарт | экологический критерийэкологиялық критерий, экологиялық өлшемшартСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Экологиялық өлшемшарт – әрбір түрдің өмір сүруіне ыңғайлы климатты, топырақ ерекшеліктерін, рельефі мен тамақ көздерін оның төзімділік шегіне сәйкес бейімдейтін қоршаған орта факторларының ерекшелігі. 2. Этимологиясы: көне грек. οἶκος "тұрақ", λόγος "ілім, білім"; грек. κριτήριον "айырым белгі, өлшем" 3. Әзербайжан: ekoloji meyar 4. Қырғыз: экологиялык критерий 5. Өзбек: ekologik mezon 6. Түрік: çevresel kriter 7. Ағылшын: environmental criteria 8. Испан: criterio ambiental 9. Неміс: ökologisches kriterium 10. Француз: critère environnemental 11. Бекітілген нұсқасы: критерий качества воды - су сапасының өлшемшарттары (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "экологиялық өлшемшарт" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
832. | экологическая пирамида | экологиялық пирамида | экологическая пирамидаэкологиялық пирамидаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Экологиялық пирамида – экожүйедегі барлық деңгейдегі (өсімдік қоректі, жыртқыштар, жыртқыштармен қоректенетін түрлер) продуценттер мен консументтер арасындағы арақатынастың графикалық бейнеленуі. 2. Этимологиясы: көне грек. οἶκος "тұрақ, мекендейтін жер", λόγος "сөз, ілім"; латын. pyramis "көп қырлы дене" 3. Әзербайжан: ekoloji piramida 4. Қырғыз: экологиялык пирамида 5. Өзбек: ekologik piramida 6. Түрік: ekolojik piramit 7. Ағылшын: ecological pyramid 8. Испан: pirámide ecológica 9. Неміс: ökologische pyramide 10. Француз: pyramide écologique 11. Бекітілген нұсқасы: пирамида - пирамида (2015), экспансия экологическая - экологиялық экспансия (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "экологиялық пирамида" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
833. | экологически устойчивое развитие | экологиялық тұрақты даму | экологически устойчивое развитиеэкологиялық тұрақты дамуСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Экологиялық тұрақты даму – бүгінгі және болашақ ұрпақ қажеттіктерін тепе-тең дәрежеде сақтай отырып, үйлесімді даму жолы. 2. Этимологиясы: "экология" еж. грек тілінен. (οκος) «тұрғын үй, тұру» және (λόγος) «ілім» деген сөз. 3. Әзербайжан: ekoloji davamlı inkişaf 4. Қырғыз: экологиялык туруктуу өнүгүү 5. Өзбек: ekologik barqaror rivojlanish 6. Түрік: ekolojik olarak sürdürülebilir kalkınma 7. Ағылшын: environmentally sustainable development 8. Испан: desarrollo ecológicamente sostenible 9. Неміс: ökologisch nachhaltige entwicklung 10. Француз: développement écologiquement durable 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 28 қарашадағы N1199 қаулысы. Экологиялық негiзделген және тұрақты экономикалық дамуды алға жылжыту жөнiнде Жаһандық Экологиялық Қор. 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +3 |
834. | экологический фактор | экологиялық фактор | экологический факторэкологиялық факторСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Экологиялық фактор – кез келген орта жағдайына тіршілік иелерінің бейімделу қабілеті. 2. Этимологиясы: латынша (factor) «жасаушы, өндіруші»; «жасаушы, кінәлі» деген сөздердің мәнін береді. 3. Әзербайжан: ekoloji amil 4. Қырғыз: экологиялык фактор 5. Өзбек: ekologik omil 6. Түрік: çevresel faktör 7. Ағылшын: environmental factor 8. Испан: factor ecológico 9. Неміс: ökologischer faktor 10. Француз: facteur écologique 11. Бекітілген нұсқасы: абиотикалық экологиялық факторлар - абиотические экологические факторы (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрінің м.а. 2021 жылғы 9 тамыздағы №317 бұйрығы. ...факторлардың зиянды әсерінен қорғауды қамтамасыз ету. 5. Мемлекеттік экологиялық сараптама 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен ҚР заңнамалық құжаттардағы қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +13 |
835. | экскременты | экскременттер, нәжіс | экскрементыэкскременттер, нәжісСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Экскременттер – жануарлардың қатты және сұйық бөлінділері. 2. Этимологиясы: лат. excrementum – «бөлініс, нәжіс» 3. Әзербайжан: nəcis 4. Қырғыз: экскремент 5. Өзбек: najas 6. Түрік: dışkı 7. Ағылшын: excrement 8. Испан: excrementos 9. Неміс: exkremente 10. Француз: excrément 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Қостанай облысында үй жануарларын ұстау және серуендету қағидаларын бекіту туралы" Қостанай облысы мәслихатының 2022 жылғы 17 қазандағы № 232 шешімінде "экскременттерді жинауды жүргізеді" деп берілген. 13. Ұсыныстар: ауыл шаруашылығы сөздігінде "нәжіс қалдықтар", биология, медицина, экология сөздіктерінде "нәжіс" деп берілген. Сондықтан біз "нәжіс" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
836. | экстракорпоральное оплодотворение (ЭКО) | экстракорпоральды ұрықтану (ЭКҰ) | экстракорпоральное оплодотворение (ЭКО)экстракорпоральды ұрықтану (ЭКҰ)Саласы Этимологиясы Дефинициясы1. Экстракорпоральды ұрықтану – әйел ағзасынан тыс жасанды ұрықтану болып табылатын манипуляция. 2. Этимологиясы: латын тіліндегі (extra) "үсті", (corpus ) "дене" деген сөздерден алынған. 3. Әзербайжан: in vitro gübrələmə (IVF) 4. Қырғыз: экстракорпоралдык уруктандыруу (ЭКУ) 5. Өзбек: Өзбек: in vitro urug'lantirish (IVF) 6. Түрік: in vitro fertilizasyon (IVF) 7. Ағылшын: in vitro fertilization (IVF) 8. Испан: fertilización in vitro (FIV) 9. Неміс: in-vitro-fertilisation (IVF) 10. Француз: fécondation in vitro (FIV) 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | +11 |
837. | эктодерма | эктодерма | эктодермаэктодермаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Эктодерма - көпжасушалы жануарлардың сыртқы ұрық жапырақшалары. 2. Этимологиясы: еж. гр. ἔκτος - «сыртқы» + δέρμα - «тері» 3. Әзербайжан: ektoderm 4. Қырғыз: эктодерма 5. Өзбек: ektoderma 6. Түрік: ektoderm 7. Ағылшын: ectoderm 8. Испан: ectoderma 9. Неміс: Ektoderm 10. Француз: ectoderme 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрінің 2022 жылғы 18 қазандағы № 662 бұйрығында "Төменгі құйрығы едәуір ұзарады және түзеледі, бастың негізінде эктодерманың кішігірім жіліншігі түрінде ауыз шұңқыры пайда болады" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "Эктодерма" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "эктодерма" нұсқасында кездеседі. Біз "эктодерма" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
838. | электрические растения | электр өсімдіктер | электрические растенияэлектр өсімдіктерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Электр өсімдіктер – электр тоғының қатысуымен өсімдіктерді өсіру әдісі. 2. Этимологиясы: ежелгі грекше (ἤλεκτρον) "электр, жылтыр металл" деген сөз. 3. Әзербайжан: elektrik bitkiləri 4. Қырғыз: электр өсүмдүктөрү 5. Өзбек: elektr o'simliklari 6. Түрік: elektrikli bitkiler 7. Ағылшын: electric plants 8. Испан: plantas eléctricas 9. Неміс: elektrische pflanzen 10. Француз: plantes électriques 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: берілген ұғымның анықтамасы мен өзге тілдердегі қолданысын ескере келе берілген нұсқаны термин ретінде бекітуді ұсынамыз. | -7 |
839. | электрокардиография | электрокардиография, электркардиография | электрокардиографияэлектрокардиография, электркардиографияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Электрокардиография – жұмыс істеп тұрған жүректің биоэлектрлік потенциалын тіркеу жолымен жүрек бұлшық етін зерттеу әдісі. 2. Этимологиясы: еж.-грек. ἤλεκτρον elektron – электр, жылтыр металл, кәріптас + грек. καρδιά kardia – жүрек + грек. γράφω grapho – жазу 3. Әзербайжан: elektrokardioqrafiya 4. Қырғыз: электрокардиография 5. Өзбек: elektrokardiografiya 6. Түрік: elektrokardiyografi 7. Ағылшын: electrocardiography 8. Испан: electrocardiografıa 9. Неміс: elektrokardiographie 10. Француз: electrocardiographie 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Созылмалы аурулары бар адамдарға медициналық көмек көрсетуді ұйымдастыру, байқаудың мерзімділігі мен мерзімдерін, диагностикалық зерттеулердің міндетті минимумы мен еселігі қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 23 қазандағы № ҚР ДСМ-149/2020 бұйрығында "электрокардиография" термині "электрокардиография" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, бұл терминнің сәтті қазақша баламасы табылғанша "электркардиография" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
840. | электронная микроскопия | электронды микроскопия | электронная микроскопияэлектронды микроскопияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Электронды микроскопия – жарық сәулелері толқындарына қарағанда 100 000 есе қысқа электрмагнит толқындарын пайдаланып, объектілерді миллиондаған есе үлкейтетін жаңа микроскоп. 2. Этимологиясы: лат. μΙκροσ - кішкентай және еж. гр. μΙκροσ σκοποσ - көремін 3. Әзербайжан: elektron mikroskopiyası 4. Қырғыз: электрондук микроскопия 5. Өзбек: elektron mikroskopiya 6. Түрік: elektron mikroskobu 7. Ағылшын: electron microscopy 8. Испан: microscopía electrónica 9. Неміс: еlektronenmikroskopie 10. Француз: microscopie électronique 11. Бекітілген нұсқасы: биомикроскопия - биомикроскопия (2017) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "электронная микроскопия" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде де кездеспейді. "Электронная" термині "электронды" деп қолданылады, "микроскопия" термині басқа терминдер құрамында "микроскопия" деп бекітіліп жүр. Сондықтан біз "электронды микроскопия" деген нұсқаны қолдаймыз. | +14 |
841. | электрорецепторы | электррецепторлар, электрорецепторлар | электрорецепторыэлектррецепторлар, электрорецепторларСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Электрорецепторлар – балықтар мен құйрықты қосмекенділердің бүйір сызығындағы арнайы мүшелерде орналасқан электр өрісінің градиентін қабылдауға бейімделген қайталама сезгіш рецепторлар тобы. 2. Этимологиясы: латын. electrum, ал грек. ἤλεκτρον "кәріптас, янтарь"; латын. receptor "сақтаушы, жасырушы" 3. Әзербайжан: elektroreseptorlar 4. Қырғыз: электрорецепторлор 5. Өзбек: elektroreseptorlar 6. Түрік: elektrik reseptörleri 7. Ағылшын: electroreceptors 8. Испан: electrorreceptores 9. Неміс: elektrische rezeptoren 10. Француз: électrorécepteurs 11. Бекітілген нұсқасы: электроотрицательность - электртерістік (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "электррецепторлар" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
842. | эллипс | эллипс | эллипсэллипсСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Эллипс – фокус деп аталатын F1 F2 нүктелерден қашықтықтарының қосындысы бірдей болатын нүктелердің жиыны. 2. Этимологиясы: еж. гр. ἔλλειψις – «жетіспеушілік, түсу» 3. Әзербайжан: ellips 4. Қырғыз: эллипс 5. Өзбек: ellips 6. Түрік: elips 7. Ағылшын: ellipse 8. Испан: elipse 9. Неміс: ellipse 10. Француз: ellipse 11. Бекітілген нұсқасы: эллипстік конус (матем.) – конус эллиптический (2015) 12. Заңнамадағы қолданысы: "1994 жылғы 10 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Үкiметi мен Ресей Федерациясының Үкiметi арасындағы "Байқоңыр" кешенiн жалға беру шартына өзгеріс енгізу туралы хаттамаға қол қою туралы" Қазақстан Республикасы Үкiметiнің 2017 жылғы 1 қарашадағы № 697 қаулысында "Эллипс осьтерінің көлемі" деп берілген. 13. Ұсыныстар: физика және астрономия, математика, электроника, радиотехника және байланыс, әдебиет және лингвистика сөздіктерінде "эллипс" деп берілген. Халықаралық термин ретінде ұсынылған нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
843. | эмбриология | эмбриология | эмбриологияэмбриологияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Эмбриология – ұрықтық даму туралы ғылым; кең мағынада ағзаның жеке дамуы туралы ғылым. 2. Этимологиясы: еж. грек. ἔμβρυον embryon – эмбрион, ұрық + λογία logos – ілім 3. Әзербайжан: embriologiya 4. Қырғыз: эмбриология 5. Өзбек: embriologiya 6. Түрік: embriyoloji 7. Ағылшын: embryology 8. Испан: embriologıa 9. Неміс: embryologie 10. Француз: embryologie 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Мамандандырылған, оның ішінде жоғары технологиялық медициналық көмек көрсету қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 8 желтоқсандағы № ҚР ДСМ-238/2020 бұйрығына өзгерістер енгізу туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2022 жылғы 7 қыркүйектегі № ҚР ДСМ - 95 бұйрығында "эмбриология" термині "эмбриология" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, бұл терминнің сәтті қазақша баламасы табылғанша "эмбриология" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
844. | эмбрион | эмбрион | эмбрионэмбрионСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Эмбрион – тірі ағзаның дамуының ерте кезеңі, ол әлі жұмыртқада немесе жатырда жатқан кезең. 2. Этимологиясы: ежелгі грек. ἔμβρυον - жемісті, шырайлы 3. Әзербайжан: embrion 4. Қырғыз: түйүлдүк 5. Өзбек: embrion 6. Түрік: embriyo 7. Ағылшын: embryo 8. Испан: embrión 9. Неміс: Embryo 10. Француз: embryon 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің м.а. 2023 жылғы 5 мамырдағы №174 бұйрығында "Бонитердің (сыныптаушының), техник-ұрықтандырушының және эмбриондарды транспланттау (ауыстырып салу) жөніндегі маманның біліктілігін арттыру курстарының үлгілік бағдарламаларын және олардың сағат көлемін бекіту туралы" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "эмбрион" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "эмбрион" нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде "эмбрион, ұрық" деп берілген. "Эмбрион" нұсқасын дұрыс деп санаймыз. | +13 |
845. | эндемик | эндемик, жергілікті түр | эндемикэндемик, жергілікті түрСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Эндемик, жергілікті түр – салыстырмалы түрде шағын аумақта таралған өсімдіктер мен жануарлар түрлері. 2. Этимологиясы: грек. ἔνδημος endemos – жергілікті 3. Әзербайжан: endemik 4. Қырғыз: эндемикалык 5. Өзбек: endemik 6. Түрік: endemik 7. Ағылшын: endemic 8. Испан: endemico 9. Неміс: endemisch 10. Француз: endemique 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: Бұл терминнің этимологиясын басшылыққа ала отырып, "жергілікті түр" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
846. | эндемия | эндемия | эндемияэндемияСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Эндемия – тиісті әлеуметтік және табиғи жағдайларға байланысты белгілі бір аумақтағы адамдар арасында жұқпалы аурудың қалыптасқан тұрақты түрі. 2. Этимологиясы: грек. ἔνδημος endemos – жергілікті 3. Әзербайжан: endemiya 4. Қырғыз: эндемия 5. Өзбек: endemik 6. Түрік: endemik 7. Ағылшын: endemic 8. Испан: endemico 9. Неміс: endemisch 10. Француз: endemique 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Жалпы білім беру ұйымдарына арналған жалпы білім беретін пәндердің, таңдау курстарының және факультативтердің үлгілік оқу бағдарламаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2013 жылғы 3 сәуірдегі № 115 бұйрығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2022 жылғы 1 сәуірдегі № 123 бұйрығында "эндемия" термині "эндемия" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, бұл терминнің сәтті баламасы табылғанша "эндемия" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
847. | эндокард | эндокард | эндокардэндокардСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Эндокард – жүректің эпителий ұлпасынан түзілген ішкі қабаты. 2. Этимологиясы: еж. грек. ἐνδο endon – ішкі + ϰαρδία kardia – жүрек 3. Әзербайжан: endokard 4. Қырғыз: эндокард 5. Өзбек: endokard 6. Түрік: endokardiyum 7. Ағылшын: endocardium 8. Испан: endocardio 9. Неміс: endokard 10. Француз: endocarde 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Ауыр жұмыстар, еңбек жағдайлары зиянды (ерекше зиянды) және (немесе) қауіпті жұмыстар саласында, жерасты жұмыстарына еңбек шарттарын жасасу үшін, сондай-ақ халықтың декреттелген тобындағы адамдарды жұмысқа жіберу үшін медициналық қарсы көрсетілімдер тізбесін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрінің 2015 жылғы 22 мамырдағы № 379 бұйрығында "эндокард" термині "эндокард" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, бұл терминнің сәтті қазақша баламасы табылғанша "эндокард" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
848. | эндокринолог | эндокринолог | эндокринологэндокринологСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Эндокринолог – ішкі секреция бездерінің ауруларын емдейтін дәрігер. 2. Этимологиясы: еж. грек. ἔνδον endo – ішкі + κρίνω krino – айыру + λόγος logos – сөз, ғылым 3. Әзербайжан: endokrinoloq 4. Қырғыз: эндокринолог 5. Өзбек: endokrinolog 6. Түрік: endokrinolog 7. Ағылшын: endocrinologist 8. Испан: endocrinologo 9. Неміс: endokrinologe 10. Француз: endocrinologue 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "2002-2005 жылдарға арналған Атырау облысының халқы арасында йод тапшылығынан науқастанудың алдын алу" аумақтық бағдарламасы туралы Екінші сайланған Атырау облыстық Мәслихаты ХVIІ сессиясының 2002 жылғы 19 сәуірдегі N№198-II шешімі. Атырау облысының Әділет басқармасында 2002 жылғы 24 мамырда N 974 тіркелген заңнамада "эндокринолог" термині "эндокринолог" түрінде қолданған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, бұл терминнің сәтті қазақша баламасы табылғанша "эндокринолог" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
849. | эндоплазматическая сеть, эндоплазматический ретикулум | эндоплазмалық тор, эндоплазмалық желі | эндоплазматическая сеть, эндоплазматический ретикулумэндоплазмалық тор, эндоплазмалық желіСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Эндоплазмалық желі – мембранамен қоршалған тегістелген қуыстардың, көпіршіктердің және түтікшелердің тармақталған жүйесінен тұратын эукариоттық жасушаның жасушаішілік органелласы. 2. Этимологиясы: көне грек. πλάσμα "орындалған, істелген", латын. reticulum "тор, тармақ, желі" 3. Әзербайжан: endoplazmik retikulum 4. Қырғыз: эндоплазмалык тор, эндоплазмалык ретикулум 5. Өзбек: endoplazmatik retikulum 6. Түрік: endoplazmik ağ, endoplazmik retikulum 7. Ағылшын: endoplasmic network, endoplasmic reticulum 8. Испан: retículo endoplásmico 9. Неміс: endoplasmatisches retikulum 10. Француз: réticulum endoplasmique 11. Бекітілген нұсқасы: нейронная сеть - нейрон желі (2023) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "эндоплазмалық желі" нұсқасын қолдаймыз. | -1 |
850. | пирамида энергии | энергия пирамидасы | пирамида энергииэнергия пирамидасыСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Энергия пирамидасы – уақыт бірлігінде барлық қоректік деңгей бойынша қанша энергия өтетінін көрсететін пирамида. 2. Этимологиясы: латын. pyramis "көп қырлы дене, көне грек. ἐνέργεια "әрекет, қуат" 3. Әзербайжан: enerji piramidası 4. Қырғыз: энергия пирамидасы 5. Өзбек: energiya piramidasi 6. Түрік: enerji piramidi 7. Ағылшын: pyramid of energy 8. Испан: pirámide de energía 9. Неміс: die pyramide der energie 10. Француз: pyramide énergétique 11. Бекітілген нұсқасы: темная энергия - күңгірт энергия (2023), пирамида - пирамида (2015) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "энергия пирамидасы" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
851. | энзимология | энзимология, ферменттану | энзимологияэнзимология, ферменттануСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Энзимология, ферменттану – ферменттерді және олар катализдейтін реакцияларды зерттейтін биохимияның бір саласы. 2. Этимологиясы: грек. , ἔνζυμον - ашытқы + грек. logos - ғылым 3. Әзербайжан: enzimologiya 4. Қырғыз: энзимология илими 5. Өзбек: enzimologiya 6. Түрік: enzimoloji 7. Ағылшын: enzymology 8. Испан: enzimología 9. Неміс: еnzymologie 10. Француз: enzymologie 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Қазақстан Республикасын үдемелі индустриялық-инновациялық дамуының 2010 - 2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама және Қазақстан Республикасы Президентінің кейбір жарлықтарының күші жойылды деп тану туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы №958 Жарлығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" заңда "инженерлік энзимология, жасушалық және геномдық селекция, жасушалық және молекулярлық инженерия, биопрепараттар жасау технологиялары, өнімдердің биоқауіпсіздігін қамтамасыз ету әдістері" деп берілген. 13. Ұсыныстар: биология, экология сөздіктерінде "ферменттану, энзимология" деп берілген. Заңнамадағы қолданысы "энзимология", сондықтан осы нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
852. | энтодерма | энтодерма | энтодермаэнтодермаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Энтодерма - көпжасушалы жануарлардың ішкі ұрық жапырақшалары. 2. Этимологиясы: гр. ἐντός — «ішкі» и δερμα — «тері» 3. Әзербайжан: endoderm 4. Қырғыз: эндодерма 5. Өзбек: endoderma 6. Түрік: endoderm 7. Ағылшын: endoderm 8. Испан: endoderma 9. Неміс: Entoderm 10. Француз: endoderme 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: Биология сөздігінде "энтодерма" деп берілген. | +13 |
853. | эозинофилы | эозинофилдер | эозинофилыэозинофилдерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Эозинофилдер – түйіршікті лейкоцит жасушаларының бір тобы. 2. Этимологиясы: грек. eos – күн шапағы + гр. phileo – жақсы көремін 3. Әзербайжан: eozinofillər 4. Қырғыз: эозинофилдер 5. Өзбек: eozinofillar 6. Түрік: eozinofiller 7. Ағылшын: eosinophils 8. Испан: eosinofilos 9. Неміс: eosinophile 10. Француз: eosinophiles 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Ересектерде, жасөспірімдер мен балаларда бронх демікпесін және ересектерде өкпенің созылмалы обструкциялық ауруын емдеу үшін қолданылатын ингаляцияларға арналған дәрілік препараттарға қатысты клиникалық құжаттаманы дайындау (клиникалық зертттеулер жүргізу, терапиялық баламалықты растау) жөніндегі нұсқаулық туралы Еуразиялық экономикалық комиссия алқасының 2020 жылғы 14 қаңтардағы № 1 ұсынымында "эозинофилы" термині "эозинофилдер" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, бұл терминнің сәтті қазақша баламасы табылғанша "эозинофилдер" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
854. | эпидермис | эпидермис | эпидермисэпидермисСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Эпидермис – терінің сыртқы эпителий қабаты. 2. Этимологиясы: еж. грек. ἐπί epi – үстінен, сыртынан + δέρμα derma – тері 3. Әзербайжан: epidermis 4. Қырғыз: эпидермис 5. Өзбек: epidermis 6. Түрік: epidermis 7. Ағылшын: epidermis 8. Испан: epidermis 9. Неміс: epidermis 10. Француз: epiderme 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қолдану нәтижесінде Кеден одағының "Парфюмериялық-косметикалық өнімнің қауіпсіздігі туралы" техникалық регламентінің (КО ТР 009/2011) талаптарын сақтау ерікті негізде қамтамасыз етілетін мемлекетаралық стандарттарды, сондай-ақ зерттеулер (сынақтар) және өлшемдер қағидалары мен әдістерін, соның ішінде Кеден одағының "Парфюмериялық-косметикалық өнімнің қауіпсіздігі туралы" техникалық регламентінің (КО ТР 009/2011) талаптарын қолдану мен орындау және техникалық реттеу объектілерінің сәйкестігін бағалауды жүзеге асыру үшін қажетті үлгілерді іріктеу қағидаларын қамтитын мемлекетаралық стандарттарды әзірлеу (өзгерістер енгізу, қайта қарау) жөніндегі бағдарламаға өзгерістер енгізу туралы Еуразиялық экономикалық комиссия Алқасының 2019 жылғы 21 мамырдағы № 79 шешімінде "эпидермис" термині "эпидермис" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және Заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, бұл терминнің сәтті қазақша баламасы табылғанша "эпидермис" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
855. | эпикантус | эпикантус | эпикантусэпикантусСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Эпикантус – үстіңгі қабақ пен көзжас төмпешігін жауып тұратын теріден түзілген қатпар. 2. Этимологиясы: еж. грек. ἐπι epi – үстінен, сыртынан + κανθός kanthos – көздің ішкі бұрышы 3. Әзербайжан: epikantus 4. Қырғыз: эпикантус 5. Өзбек: epikantus 6. Түрік: epikantus 7. Ағылшын: epicanthus 8. Испан: epicanto 9. Неміс: epikanthus 10. Француз: epicanthes 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің кейбір бұйрықтарына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің м.а. 2021 жылғы 19 қарашадағы № ҚР ДСМ-120 бұйрығында "эпикантус" термині "эпикантус" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, бұл терминнің сәтті қазақша баламасы табылғанша "эпикантус" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
856. | эпикард | эпикард | эпикардэпикардСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Эпикард – жүректің перикардқа өтетін жұқа сыртқы қабықшасы. 2. Этимологиясы: еж.-грек. επι epi – үстінде, сыртында +καρδια kardia – жүрек 3. Әзербайжан: epikard 4. Қырғыз: эпикард 5. Өзбек: epikard 6. Түрік: epikard 7. Ағылшын: epicard 8. Испан: epicard 9. Неміс: epicard 10. Француз: epicard 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Ветеринариялық (ветеринариялық-санитариялық) қағидаларды бекіту туралы Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 29 маусымдағы № 7-1/587 бұйрығында "эпикард" термині "эпикард" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және зқолданысын басшылыққа ала отырып, бұл терминнің сәтті қазақша баламасы табылғанша "эпикард" нұсқасын қолдаймыз. | +11 |
857. | эпистаз | эпистаз | эпистазэпистазСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Эпистаз – бір геннің аллелі басқа ген аллелінің көрініс беруін басатын гендердің өзара қатынасы типтерінің бірі. 2. Этимологиясы: гр. epistasis – "тоқталыс, бөгет, тосқауыл" 3. Әзербайжан: epistaz 4. Қырғыз: эпистаз 5. Өзбек: epistaz 6. Түрік: epistazis 7. Ағылшын: epistasis 8. Испан: epistasia 9. Неміс: epistase 10. Француз: épistasie 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: "Техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдары үшін жалпы білім беретін пәндер циклінің немесе модулінің үлгілік оқу бағдарламаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрінің 2023 жылғы 6 қаңтардағы № 1 бұйрығында "эпистаздың, комплементарлықтың, полимерияның өсімдіктер мен жануарлардың жаңа сорттарын өсірудегі маңыздылығын түсіндіру" деп берілген. 13. Ұсыныстар: биология сөздігінде "эпистаз" деп берілген. Халықаралық термин ретінде ұсынылған нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
858. | эритроцит | эритроцит | эритроцитэритроцитСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Эритроцит- оттек тасымалын қамтамасыз ететін қан жасушасы. 2. Этимологиясы: грек. ἐρυθρός — "қызыл" және κύτος — "жасуша" 3. Әзербайжан: qırmızı qan hüceyrəsi 4. Қырғыз: кандын уюшу 5. Өзбек: qizil qon tanachalari 6. Түрік: alyuvar 7. Ағылшын: red blood cell 8. Испан: eritrocito 9. Неміс: Erythrozyte 10. Француз: erythrocyte 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 20 қазандағы № ҚР ДСМ - 140/2020 бұйрығында "Эритроциттік масса" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "Эритроцит " термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "эритроцит " нұсқасында кездеседі. Биология сөздігінде "эритроцит " деген нұсқада кездеседі. Біз "эритроцит " деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
859. | эстрогены | эстрогендер | эстрогеныэстрогендерСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Эстрогендер – аналық жыныс гормондары. 2. Этимологиясы: грек. οἶστρος oistros – құмарлық, ашу + genes – туылу 3. Әзербайжан: estrogenlər 4. Қырғыз: эстрогендер 5. Өзбек: estrogenlar 6. Түрік: östrojenler 7. Ағылшын: estrogens 8. Испан: estrogenos 9. Неміс: estrogens 10. Француз: œstrogenes 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Стратегиялық маңызды дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың тізбесін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің м.а. 2023 жылғы 3 наурыздағы № 35 бұйрығында "эстрогены" термині "эстрогендер" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, бұл терминнің сәтті қазақша баламасы табылғанша "эстрогендер" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
860. | этология | этология, мiнезнама | этологияэтология, мiнезнамаСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Этология, мiнезнама – жануарлардың мінез-құлық ерекшеліктерін зерттейтін ғылым саласы. 2. Этимологиясы: еж. грек. ἦθος ethos – мінез + λογία logia – зерттеу 3. Әзербайжан: etologiya 4. Қырғыз: этология 5. Өзбек: etologiya 6. Түрік: etoloji 7. Ағылшын: ethology 8. Испан: etologia 9. Неміс: ethologie 10. Француз: ethologie 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлері мен киiктерді сақтаудың және қалпына келтiрудiң 2005 - 2007 жылдарға арналған бағдарламасын бекiту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 25 наурыздағы N 267 Қаулысында "этология" термині "этология" түрінде қолданылған. 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды және заңнамадағы қолданысын басшылыққа ала отырып, бұл терминнің сәтті қазақша баламасы табылғанша "этология" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
861. | эукариоты | эукариоттар, еукариоттар | эукариотыэукариоттар, еукариоттарСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Еукариоттар – құрамында цитоплазмадан бөлек жарғақшамен оқшауланған жетілген ядросы бар ағзалар. 2. Этимологиясы: латын. еukaryota, көне грек. εὖ "жақсы, тұтас"; κάρυον "жаңғақ" 3. Әзербайжан: eukaryotlar 4. Қырғыз: эукариоттор 5. Өзбек: eukaryotlar 6. Түрік: ökaryotlar 7. Ағылшын: eukaryotes 8. Испан: eucariotas 9. Неміс: eukaryoten 10. Француз: eucaryotes 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ тіліміздің фоно-морфологиялық ерекшеліктерін ескере келе, "еукариоттар" нұсқасын қолдаймыз. | +13 |
862. | эффектор | эффектор | эффекторэффекторСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Эффектор – рефлекторлық сипаттағы қызметті атқаратын мүшелер. 2. Этимологиясы: лат. effectus «орындау, әрекет» 3. Әзербайжан: effektor 4. Қырғыз: эффектор 5. Өзбек: effektor 6. Түрік: efektör 7. Ағылшын: effector 8. Испан: efector 9. Неміс: Effektor 10. Француз: effecteur 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің м.а. 2021 жылғы 4 ақпандағы № ҚР ДСМ-15 бұйрығында ""баяу" типтегі аса жоғары сезімталдық эффекторларын айқындау" деп берілген. 13. Ұсыныстар: "эффектор" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде "эффектор" нұсқасында кездеседі. Біз "эффектор" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
863. | явантроп | явантроп | явантропявантропСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Явантроп – қазынды адам, оның қалдықтары Ява аралының жоғарғы плейстоценінен табылған. 2. Этимологиясы: индон. Jaw және грек. anthropos – "адам" 3. Әзербайжан: yavantrop 4. Қырғыз: явантроп 5. Өзбек: Yavantrop 6. Түрік: javanthrope 7. Ағылшын: philanthropist 8. Испан: yavanthropus 9. Неміс: javanthrop 10. Француз: javanthrope 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: биология сөздігінде "Ява адамы", тарих сөздігінде "явантроп" деп берілген. Біз "явантроп" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
864. | ядерный сок | ядро шырыны, ядролық шырын | ядерный сокядро шырыны, ядролық шырынСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ядролық шырын – жасуша ядросында кездесетін және ядролық мембранамен шектелген протоплазманың бір түрі, хроматин мен ядрошықты қоршап тұрған өте тұтқыр сұйықтық. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: nüvə suyu 4. Қырғыз: ядролук шире 5. Өзбек: yadro sharbati 6. Түрік: nükleoplazma 7. Ағылшын: nucleoplasm 8. Испан: nucleoplasma 9. Неміс: nukleoplasma 10. Француз: nucléoplasme 11. Бекітілген нұсқасы: ядерный трюк - ядролық трюк (2021), сок - сөл (мед.); шырын (2022) 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, сондай-ақ бұрын бекітілген терминдерді ескере келе, "ядролық шырын" нұсқасын қолдаймыз. | +9 |
865. | ядрышко | ядрошық | ядрышкоядрошықСаласы Этимологиясы Дефинициясы1. Ядрошық – эукариоттардың көбісінің жасушаларының ядросының ішіндегі тығыз денешік. 2. Этимологиясы: – 3. Әзербайжан: nüvəcik 4. Қырғыз: ядро 5. Өзбек: yadrocha 6. Түрік: çekirdekçik 7. Ағылшын: nucleolus 8. Испан: nucleolo 9. Неміс: kernkörperchen 10. Француз: nucléole 11. Бекітілген нұсқасы: – 12. Заңнамадағы қолданысы: – 13. Ұсыныстар: "ядрышко" термині бекітілген терминдер қатарында жоқ, заңнама мәтіндерінде де кездеспейді. Биология сөздігінде "ядрошық" деген нұсқада кездеседі. Біз "ядрошық" деген нұсқаны қолдаймыз. | +13 |
# | Орысша нұсқасы | Қазақша нұсқасы | Рейтинг |
---|---|---|---|
1. | Чебурек | Шибөрек |
Менше бұл екі атау да үйлесіміз. Сіз ұсынып отырған "Шибөрек" атауы ағылышын тіліндегі "Chebureki" сөзін тізеге салып аударып алған атау. Бұл шын мәнінде майға қуырған тұшпара(тұшпарадан үлкендеу) сияқты тағам. Менше Толығырақ ...оны "Майбүрме" деп алған дұрыс деп ойлаймын. Қазақта май шелпек деген атау бар ғой.
# | Орысша нұсқасы | Қазақша нұсқасы | Рейтинг |
---|---|---|---|
1. | экссудат | жалқық/қанды бөлініс, сұйықтық |
Экссудат – экссудат, жалқақ, ісіну сұйықтығы. Қазақша атауы болғанымен, медицина саласының мамандарымен ақылдасқан жөн.
Жалқақ (lat: Jalqaq) – з а т. с ө й л. Жалқаяқ (көлкілдеп тұратын сұйқылтым жалқылдаған нәрсе). Толығырақ ...Жамбасымдағы жараның ішін жалқақ ірің кеулеп, ыстығым күрт көтеріліп кетті де, басымды көтере алмай төсек тартып тағы да жатып қалдым (З.Жәкенов, Қайта айналып.). Дерттің көзі жарылып кеткен соқыр ішек боп шықты. Іш қуысы тола жалқақ ірің (С.Ғаббасов, Өскен ұя).
Қинала бастағанын анық сезді.
Көзінің үстін тағы сүртті.
Тер емес, қан жұққандай болды,
Жылымшы жалқақ бірдеме (Д.Досжанов, Жусан.).
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 5-том. / Құраст.: Б.Әбілқасымов, С.Бизақов, Ә.Жүнісбеков және т.б. – Алматы, 2011. -752 б.
Экссудаттар. Амбулаториялық жағдайлардағы мамандандырылған медициналық көмек көрсету қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2022 жылғы 27 сәуірдегі № ҚР ДСМ-37 бұйрығы; Амбулаториялық жағдайлардағы мамандандырылған медициналық көмекке енгізілген диагностикалық көрсетілетін қызметтердің, оның ішінде зертханалық диагностиканың тізбесін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 30 қарашадағы №ҚР ДСМ-221/2020 бұйрығы.
# | Орысша нұсқасы | Қазақша нұсқасы | Рейтинг |
---|---|---|---|
1. | час пик | қауыртшақ |
қарбалас сәт
Оңды аударма ұсынып отырсыз. “Қауыртшақ” деген ұсынысыңыз “Час пик” терминінің мағынасына сай екендігімен келісуге болады. Қауырт — жаппай, кенет, тез, асығыс, тез арада. Шақ — уақыт өлшемі, мезгіл, мезет, кез.
Дегенмен Толығырақ ...заңнамада осы терминнің мынадай баламасы бар екенін ескерейік:
“қарбалас" сағаты. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 17 қыркүйектегі № 977 қаулысы
“қауырт” сағаттар. Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрі міндетін атқарушының 2015 жылдың 26 наурыздағы № 349 бұйрығы
Ұсыныстар мен заңнамадағы қазақша атауының негізінде мағынасына сәйкес келетін бір нұсқасын ғана қалдырған жөн.
# | Орысша нұсқасы | Қазақша нұсқасы | Рейтинг |
---|---|---|---|
1. | симптом | ауру белгісі |
Осы терминнің қазақша атауы «симптом» деп бекітілген екен. Бекітілген қазақша атауы мен медицина категориясындағы нұсқасына сәйкес «Симптом» деп қалдырған жөн. Элиминациялаушы симптом – элиминирующий симптом (2022 жылы бекітілген термин), психикалық Толығырақ ...симптомдар – психические симптомы (2022 жылы бекітілген термин).
Симптом (lat: simptom, грек. symptōma) з а т. м е д. Аурудың не бір құбылыстық сыртқы белгісі, нышаны. Азия обасының с и м п т о м ы ертедегі санскриттік кітаптарда өте айқын жазылған (Жұқпалы. ауру). – Көрдіңіз ғой, неврологиялық орталықта да, шеткері нервте де нормадан ауытқыған с и м п т о м жоқ (Е.Оразақов, Дәрігер.). Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 13-том / Құраст. А. Фазылжанова, Н. Оңғарбаева, Қ. Ғабитханұлы және т.б. - Алматы, 2011. - 752 б.
Симптом (lat: Sımptom) – Аурудың белгісі. Орысша-қазақша ветеринарлық сөздік / Джанабеков К., Джанабекова Г.К. – Алматы, «Сөздік-Словарь», 2013, - 288 бет.
Қазақстан Республикасының Ғылым және жоғары білім министрлігі Тіл саясаты комитетінің тапсырмасы бойынша Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы әзірледі.
Хакер – (инф.) компьютерлік құқық бұзушы, керекті мәліметтерді алу, оларды вируспен зақымдау және т.б. мақсатта өз компьютерінің көмегімен банктердің, қаржылық, өндірістік және басқа да мекемелердің ақпараттық желілеріне енетін адам. Қазақ Толығырақ ...тілінің кірме сөздер сөздігі / Құрастырғандар: Ш. Құрманбайұлы, С.Исақова, Б.Мизамхан және т.б. Алматы: «Ұлттық аударма бюросы» қоғамдық қоры, 2019. – 596 б.
Хакер – (сөзбе-сөз «бұзушы») деректерді ұрлау, бұрмалау немесе бүлдіру мақсатымен бағдарламалық жасақтамаға басып кіретін пайдаланушы. Хакердің әрекеттері заңмен қудаланады. Г. Ильясова. Орысша-қазақша терминологиялық анықтамалық сөздік (ақпараттық жүйе саласы).– Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту орталығы, 2010. –312 б.
1. Хакер – хакер (Іс жүргізу және мұрағат ісі)
2. Хакер – хакер (Заңтану)